Читать книгу Дәрья башы / Исток вселенского - Ахат Гаффар - Страница 2

Повесть

Ак кар яткан дала дәрьядай киң, очсыз-кырыйсыз булып тоела иде. Күк йөзе аяз, кояш тарау яктылык белән өртелеп кенә күренә. Ак моңсулыкта салмак кына кыңгырау чыңлавы, чана табаннары чыжылдавы, кар шыгырдавы, ара-тирә ат пошкырганы, кешеләрнең өзек-өзек сөйләшкән, көлеп куйган тавышлары ишетелә.

Читендә сирәк-мирәк шәрә куаклар тырпаешкан, ялгыз агачлар басып торган кышкы юл буенча дистә чамасы җигүле ат олавы көнчыгышка таба бара иде. Тәбәнәк кар көртләре кашында җәяүле буран көдрәләре бөтерелә, сыртлары бәсләнгән атларның танауларыннан пар бөркелеп чыга, җил аларның ялларын тузгытып җибәргәли, чана чыбылдыкларына, йөкләргә, учлап, кар сипкәли. Уң яктан искән җилгә каршы, канатларын авыр кагына-кагына, олауга аркылы юнәлештә ялгыз козгын очып үтә, аның коңгылдавы ишетелеп кала.

Олауның урта бер өлешендә туры ат җигелгән чыбылдыклы чана бара. Ул чана артына тагын бер затлы чана тагылган. Аңа төенчекләр, тулы капчыклар, әрҗәләр төяп бәйләнгән, аларны кар сарган. Башына колакчыны бәйләнгән бүрек, кулына тире бияләй кигән, якасы һәм җиңе камалы төлке туны өстеннән толып бөркәнгән, сакалы-мыегы бәсләнеп каткан, дилбегә тоткан Сафиулла – казанчы Алты-биш Сапый, – козгынны карашы белән озатып калганнан соң:

– Һи, үләт кыргыры! Кем башына каркылдый бу, ә? – дип куйды.

Аңа каршы бер хатын-кыз салкында карлыкканрак тавыш белән:

– Алла сакласын! – дип аваз салды.

Сафиулла, толып якасын кайтара төшеп, артка каерылып карады.

Чыбылдык астында, әрҗә һәм төенчекләр белән уратылган яшел печәнне чокырлап ясаган урынга яртылаш күмелеп, хатыны Фатыйма утырган. Ул да толып бөркәнгән, бүреге өстеннән бәсләнгән, чуклы йон шәл япкан. Аның куенында башына сырган бүрек кигән бер баланың зур кара күзләре елтырап тора иде.

Ат пошкырып җибәрде. Чана кинәт тартылып китте. Дуга кыңгыравы чыңлады. Бер генә мәлгә әйләнә-тирәне тынлык басты. Ләкин шундук җанлану сизелде, тавыш күтәрелде. Сафиулла юлчылар өстенә егылудан дилбегәгә генә тотынып калды. Аты, колагын шәңкәйтеп, янга каерылып карады. Аның сулышы тирәнәеп, танавыннан чыккан тыны киңәеп киткән. Сафиулла, чыбылдык астыннан сузылып, аты каерылган тарафка караш ташлады.

Ул якта – утыз сажиннар ераклыктагы үр кашында – бүре утырып тора иде. Ялгыз бүре, танавын күккә чөеп, кыска гына итеп улап куйды. Алда, аннары артта, каударланып, ике эт өрергә тотынды.

– Бүре бар! – диде Сафиулла.

– Ләхәүлә вә лә куәтә, – дип укынды хатын. – Үзең сакла, Ходаем!..

Аларның туры аты алдындагы чанада утырган көрәк сакаллы урыс чукынып куйды.

Сафиулла, ятып диярлек үрелеп, чана алдындагы печән арасыннан авыр чылбырлы чукмар суырып чыгарды да, бияләен салып, аның тимер сабын җайлап тотты. Ул арада елтыр күзле малай ни торырга, ни посарга белмәгән хатынның куеныннан шуып чыкты да, үрәчәгә ябышып, якты кар өстенә күләгә салып торган бүрене карашы белән эзләп тапты.

Олау башындагы пар атка җигелгән яхшы кошёвкада ике хәрби утырып бара иде.

– Попридержи коней! – дип кычкырды аларның сакал-мыегы бозланып каткан өлкәнрәге кучер солдатка.

Атларны тыйгач, олау туктап калды.

Ул арада хәрбиләрнең яшьрәге – нечкә генә мыегына фәкать юка бәс кенә кунарлыгы – елгыр гына сикереп төште дә, шундук винтовкасының затворын коргач, җәһәт кенә бүрегә төбәде.

Ату тавышы яңгырады. Өлкән офицер янәшәсендәге хатын-кыз күзен йомып, колагын томалады. Тик аткан чакта әллә шинель бөркәнчеге, әллә шул мәлдә йөзенә сибелгән учма кар комачауладымы, яшь хәрби бүрегә тидерә алмады.

Янәшәдәге куаклыктан бер көтү кызылтүш пырылдап күтәрелде дә, түбәнтен генә очып, әрәмәлектә күздән югалды. Ә бүре акрын гына аякларына күтәрелде дә ашыкмый гына үр артына төшеп китте. Анда аны тагын икесе көтеп тора иде.

– Ах, чёрт! Промазал! – диде яшь офицер, җилгә кырын төкереп.

– Растяпа ты, однако, Михаил Семёныч!

– Позёмка, – диде яшь офицер һәм, җилдән ышыкланып, папирос кабызды. – Уж не обессудьте.

– Смотри, милостивый государь! Как бы супруге так же не промазал по приезде, – диде өлкән офицер, гөлдерек тавыш белән көлеп. Аннары, кучер солдатның иңенә кагылып: – Трогай, голубчик! – дип боерды.

Тук пар атлар, пар бөркеп, гаярь генә кузгалып киттеләр. Алардан соң берәм-берәм арттагылары да купты. Яшь офицер папиросын соңгы тапкыр суырып алгач, читкә атты да барган шәпкә, винтовкасын урнаштырып, кошёвкага сикереп менде.

– Вожак был, ваше благородие, – диде ул үкенечле тавыш белән һәм тагын бүре күренгән якка борылып карады.

– Думаешь, со своей стаей пожаловал?

– Непременно-с.

– Вожак, да не наш!..

– Мәми авыз, – диде Сафиулла. – Тигезә алмады.

Аларның алдындагы йөк хуҗасы аңа таба борылып сүз катты:

– Коленки, кажись, задрожали, а, Сафи!

– Да уж! – диде Сафиулла, аңа чукмарын күрсәтеп, һәм, аны печәнгә яшергәч: – Я шесть волк бил, Кузьмич, – дип өстәде.

Аларга да кузгалырга чират җитте.

– Слыш-ка сюда, Сафи! – диде рус йөкчесе.

– Чава ышшы?

– Что-то стало холодать.

– Скуры дума будем, Алла бирсә.

– Вот именно. Поди, пересядь сюды.

– Зачем?

– Да ведь промазал, будь он неладен! А нам бы малость и мазнуть не грешно…

Сафиулла бер хатынына, бер малайга карап алды.

– Мәле, Габдуллаҗан, шәкерт булсаң да, ат тота беләсеңдер?

– Белми ди, бар! – диде малай һәм, куанычын яшерә алмыйча, дилбегәне тизрәк кулына алды.

– Ни диюең, тозсыз? – диде хатын канәгатьсез төстә. – Баланы туңдырасың ич! Җизнәсенә ничек җавап тотарсың?.. Урыныңа кереп утыр, Габдуллаҗан!

– Әй лә! Анда аяк ойый. Минем тышта җәяүләп йөгерәсем дә килә әле.

– Йөгерер чагың алда әле, бала, алда, – диде хатын моңсу тавыш белән һәм печәнгә чума төшеп утырды.

Сафиулла толыбын иңеннән төшерде дә, малайга җайлап япкач, үрәчәгә тотынып, тышка сикерде һәм урыс чанасын куып китте.

– На, малкай! – диде малай көр тавыш белән, дилбегәне кагып.

Дөнья, әйләнгән кебек, акрын һәм тын гына артка таба шуа бирде. Җил кешеләр тавышын, өзеп-өзеп, бер калкулыкта тибрәлгән кылганнар арасыннан шудырып чыгаргач, җәяүле кар белән бергә далага тарата иде. Малай, шул кылганнарны карап бара торгач, үзен шулар арасында күлмәкчән, чалбардан гына яланаяк каядыр йөгерә дә йөгерә, тыны бетеп егыла, аннан тагын йөгереп китә, ауный, торып, аларны бәләкәй кулы белән иркәли, нәрсәгәдер сөенгән сыман көлә, аннан ары, тезен кочаклаган килеш, шулар арасында тын гына уйланып утыра, күзеннән бите буйлап яшь тәгәри итеп күрде. Күрәсең, очсыз-кырыйсыз тоелган офыксыз карлы даладагы әлеге кылганнар уентыгы, әледән-әле учма-учма кар тузанының йөзенә сирпелеп, күзеннән яшь китергәне шундый хис кичерткәндер. Чыннан да, чана башында печәнгә һәм толыпка төренеп утырган бу малай үзе дә җилгә һәм кар себерүенә һәркайсы үзенә аерым каршы торучы әлеге кылганнарны хәтерләтә иде.

Казанчы Сафиулла белән олаучы Кузьмич салмак кына агылган олауның уртасында барган чанада стаканнан бер-бер артлы «ачы су» эчеп куйдылар, Сафиулла урыс олаучысы сузган дуңгыз маен капмады.

– Ат ите харуша, – диде ул, куенына тыгылып. – Казылык!

– Бля-ям! – дип сузды Кузьмич. – Отведал. В русско-турецкую войну. Впрямь яхши. С кониной холод нипочём.

Шулай гәпләшеп, аларның һәркайсы үз ризыгын чәйнәде.

– А малайка яхши, – диде Кузьмич, Габдуллага ымлап. – Дай Бог ему здоровья.

– Рәхмәт, Сабилий Кузьмич.

Сафиулла артсыз чанадан ашыкмый гына төште дә, атын уздырып җибәргәч, тәртәләреннән артка тагылган затлы чанадагы төенчекләрне ураган бауны тарткалап карады һәм үз чанасына менеп утырды.

– Бүре куркытмадымы соң? – дип сорады ул, малайдан дилбегәне алып.

– Әй лә! – диде Габдулла. – Бүре күргәнем бар инде минем.

– Кайда?

– Әтнәдә.

– Нишләп йөридерие соң ул анда? Бүрене әйтәм.

– Базарда ие ул.

Сафиулла көр тавыш белән көлеп җибәрде:

– Берәр сарык сатып алырга килгән мәллә?

– Аның үзен сатарга апкилгәннәрие. Бер урыс.

– Нигә алмадыгыз соң? Сиңа бүрек тектергән булыр идегез.

– Сәгъдетдин әти миңа анда бүрек алып биргән иде инде. Аннары – бишмәт. Киез ката да.

Сафиулла, үз-үзенә сөйләнеп:

– Сәгъдетдин әти, Сәгъдетдин әти, – дип кабатлады. – Мөхәммәтгариф әти, Мөхәммәтвәли әти… Күрсә дә күрер икән ятим башы. Инде менә Галиәсгар… Нишләр анда? Бусы җизнәсе генә…

Тын гына барган Фатыйма толыбын ачты да:

– Җәле, карт! Баланың башын катырма әле! – дип үрелде дә малайны үз алдына тартты.

– Карап барасым килә, – диде малай, аңа карышып.

– Туңарсың, – диде Фатыйма кырыс кына. – Җизнәң Галиәсгар туңдырмаска кушты.

– Монда шулай бүреләр күпмени? – дип сорады малай. – Казаннан чыкканнан бирле… дүрт тапкыр юлга төштеләр ич инде.

– Әй Габдуллаҗан! Дөньяда бүре бетә димени? Аның ике аяклылары күбрәк. Шуларыннан саклан син, шуларыннан…

Малайны Фатыйма үз алдына төреп утыртты. Ул арыган, талчыккан иде, ахрысы. Җай гына барган шәпкә, кыңгырау чыңлавына, кешеләрнең тонык кына булып ишетелгән сөйләшүләренә, кар шыгырдавы авазына изрәп йоклап китте.

Каршы килгән атлылар күренмәс булды: олау юл тоткан урынга – Җаекка якынлашты.

Олау башында барган хәрбиләрнең пар аты тояклары астыннан кар чәчә-чәчә юыртып ук китте. Сафиулланың туры аты бер мәлгә колагын шәңкәйтеп алды да, адымнарын кызулаткан башка атлардан калышмаска теләгәндәй, елгыррак атлап китте.

Алда шәһәр чалымнары күренде. Әле шактый ерак булса да, чиркәү һәм мәчет манаралары төсмерләнә иде инде. Бер үргә күтәрелгәч, аның эреле-ваклы йортлары да ачык күренә башлады.

– Ай җанкай! – диде Сафиулла, атны тыеп. – Кайтып җиткәнне сизә малкай… Сиңа әйтәм, Габдулланы да уятсаң ярар.

– Йоклаган баланы уяталар димени?

– Йә, хатынланма. Кая җиткәнен карап калсын.

Малай уянып китте, тире бияләе белән күзен угалаганда, шәһәр урамына җиткәннәр иде инде. Олау берәм-берәм аркылы урамнарга, тыкрыкларга тарала башлады. Малай каршыга якынлашкан һәм артка чигенгән катлы-катлы агач һәм таш йортларга, урысча, гарәпчә хәрефле кибет язуларына, морҗалардан чыккан төтеннәргә, урамдагы халыкка, җигүле атларга, биек манаралы мәчеткә карап барды.

Олы капкасы шәрран ачык (ни ачылмас, ни ябылмас хәлдә карга күмелгән), асты – таш, өсте агач булган бер йорт яныннан узып баралар иде. Аларның юлын бүлеп, әлеге капкадан бер төркем малай-шалай йөгерешеп чыкты. Сафиулла атын туктатып торырга мәҗбүр булды. Кайсы кай тарафка чәчелгән малайларны карашы белән озатып калгач, малай Сафиулладан:

– Болар кем була? – дип сорады.

– Танымадыңмыни? Шәкертләр ләбаса!

– Ә бу мәдрәсәмени?

– Мәдрәсә шул. «Мотыйгия» мәдрәсәсе, диләр аны.

– Син әйткән хәзрәтнекеме? Кем әле…

– Шуныкы шул. Мотыйгулла хәзрәтнеке.

– Мине шунда бирәләрмени?

– Белмим тагы. Җизнәң шулай дип әйткәние әйтүен.

Кузгалып киттеләр. Бераз баргач, бер йортка камчы сабы белән төртеп күрсәтеп, Сафиулла: – Ә менә бусы Галиәсгар җизнәң белән Газизә апаңнар йорты булыр,– диде.

– Мине шушында илтәсеңмени инде син, Сафиулла абзый?

– Башта үзебезгә төшәбез әле. Аннары, аннары…

Ниһаять, туры ат чаттан бер тыкрыкка борылды да җыйнак агач йортның капка төбенә җитеп туктады.

– Әлхәмделилла! – диде Сафиулла һәм, авыр гына кузгалып, чанадан төште, бияләйләре белән шап-шоп иттереп, өс-башын какты.

Аның сүзен Фатыйма:

– Аллага шөкер, – дип куәтләде.

Башта малай, аннары хатын, чыбылдык астыннан иелеп чыгып, карга аяк бастылар. Аларның аяк астында кар шыгырдады.

Малай кар сарган утыртма куак читәнне, аның буена көрәп өелгән кар көртен, түбәсез, кыйшайганрак капканы, аның нәкышле келәсен, бер тәрәзә төбендәге яран гөлен күзеннән кичерде.

– Ай Алла, күрче, бар дип тә белмиләр, – дип сөйләнде Сафиулла. – Кая олактыгыз? – дип кычкырды. – Ачыгыз җәтрәк! – Ул кече капканы шыгырдатып ачты һәм, тагын риза булмыйча: – Җүннәп карын да көрәп куймаганнар, – дип сукранды.

Ачык капкадан бер эт йөгереп чыкты да аяк астында буталырга тотынды, чананы иснәштергәләде дә, малайга карап, юаш кына өреп куйды. Малай ятсынып кына аның сыртыннан сыйпады.

Тәрәзәдә хатын-кыз йөзе чалынды. Шундук ишек ачылган, кар шыгырдаган авазлар, хатын-кыз, ир-ат тавышы ишетелде:

– И-и…

– Кайттылар!

– Сөбханалла!

– Көтә-көтә көтек булдык инде…

Кече капкадан иң әүвәл яланөсле, башына шакмаклы, чуклы шәл генә бөркәнгән бер хатын килеп чыкты да:

– Нихәл кайттыгыз соң? – дип эндәште.

Сафиулла аңа кырыс кына:

– Ару гына әле, – дип җавап бирде.

– Иншалла, иншалла, – дип сөйләнде әлеге хатын һәм, малайны абайлап, Фатыймага: – Шәкерт малай шушымыни инде? – дип сорады.

– Кем булсын тагын? – диде Фатыйма, аны баштанаяк күзәтеп. – Берәр биләмгә җыендың мәллә – чулпы чыңлатып йөрисең?

– Ә-э, биләм кайгысые! Йортны кем тоткан дип беләсең?

– Әйдә, Габдуллаҗан, – диде Фатыйма һәм малайны ишегалдына, аннан өйгә әйдәп кереп китте.

Башына камалы бүрек, өстенә җилбәгәй җибәреп кайры тун кигән бер ир-ат, авыр гына күтәреп, олы капканы ачып куйды да, йөгәненнән тотып, туры атны эчкә әйдәде.

– Ну, Гатаулла, бу карны көрәп куйсаң, кулың тартышыр идеме? – диде Сафиулла.

– Көрәгән инде аны, әти. Тагын салган ич.

– Сала инде ул, салмый ни! Сафиулла әлеге хатынга: – Нәрсә син яланөс йөрисең монда? Суык тисә, синең җәфаң кирәк ди! – дип эндәште дә кулыннан салган бияләе белән аның артына шапылдатып алды. – Бар, чәеңне куя тор! Аннан ары кара аны: ахшамнан соңга мунча өлгергән булсын! – дигәч, толыбын салып, кулын әледән-әле тыны белән җылыткалый-җылыткалый, йөк бауларын чишәргә кереште.

Арттагы чананы, чишеп, янга урнаштыргач, Гатаулла олы капканы эшереп япты да, аннары атны, тугарып, абзарга кертеп чыкты.

– Турыга солыны кызганма, – диде аңа Сафиулла. – Туенгач, көрпә туглап сугарырсың. Тоз салырга онытма. Аннары өстенә чыпта яп – тирләде.

– Япкан. Ярар инде, әти. Шуларны да белмәскә бала-чага мәллә мин? – диде Гатаулла һәм, яңа чанага ымлап: – Кыйммәткә төштеме соң? – дип сорады. – Хутлы күренә.

– Кеше малын чутлама, яме. Казаннан хәтле сөйрәтеп кайткач, очсыз булыр димени? Галиәсгар кесәсе генә күтәрмәслек түгел, – дип, Сафиулла болдырның тәбәнәк баскычыннан өйгә кереп китте.

Йөкләр тирәсендә Гатаулладан кала бишмәт кигән яшь кенә хатын (йөкле күренә) һәм бер кыз белән бер малай кайнаша калды.

– Күпме әйтергә сиңа авыр күтәрмә дип, – диде Гатаулла яшь хатынга. – Көчәндермәстәйләренә генә тотын. Арттан кумыйлар ич – өлгерелер.

Фатыйма чишенеп өлгергән иде һәм хәзер малайның билбавын чишеп, бишмәтен, аннары киез каталарын салдыра иде инде. Сафиулла да, чишенеп, киемнәрен чөйгә элде, сакал-мыегына каткан бозны йолыккалагач, башындагы түбәтәен салып, башкасын киеп куйды.

Ишекне әледән-әле киң итеп ачып, өйне буга күмә-күмә, әрҗә, төенчекләр ташылып беткәч, барчасы өйгә җыелып торган бер арада Сафиулла сандыкка утырды да:

– Дога кылыйк, – диде.

Утырышып, дога кылып алдылар.

– Әгүзе билләһи минәшәйтан ирраҗим…

– Йа Аллаһы иллалаһы…

– Өй суынды, – диде Сафиулла, кузгалып. – Син, килен, мичкә ягып җибәр… Кызым, син яңа оекбаш китер, ә син, такырбаш, читек китер, – диде ул һәм, шуларны кигән арада, самавыр куеп йөргән яшь хатынын астан гына күзәтә-күзәтә: – Чәйгә Казан ризыкларын да куегыз, – диде. – Чәйдән соң Габдуллаҗанны җизнәләренә илтәсе булыр. Бераз күчтәнәч җыеп төйнәрсез… Син бар, кызым, Газизә апаңнарга хәбәр итеп куй…

– Кайсысына, әнинең абыйсы Галиәсгар абыйдагы Бибигазизәгәме? Әллә хезмәтче Габдрахман абыйның хатыны Газизәгәме? Ә?

– Минем әни ниме дип монда килсен икән, аңгыра? Габдуллаҗанны шуларга үзебез илтеп бирергә булгач, – диде Фатыйма.

– Минем кызым аңгыра икән, үзегезнең чатаныгызны йомышлагыз алайса, – диде Җәмилә.

– Сез нәрсә? – диде Сафиулла, ярсып. – Инде балалар бүлешәсезмени? Әйткәнне эшлә! – дип кычкырды ул кызына. Һәм тегесе тиз тотып чыгып та китте. – Ә син, Җәмилә, – диде ул, мич аралыгыннан коры утын алып, тамызлыкка чыра телгән яшь хатынына, – чабынырга яңа себерке куй. Рәтләп (тамагын кыра) чабынмаганга айдан артык… Юл газабы – гүр газабы ул.

– Бар, мунчага коедан су китерә тор, – диде Җәмилә киленнәренә. Һәм Сафиуллага: – Аның каравы, бер михнәттә, бер рәхәттә, диләр, – диде. Ул, мичкә утын тыгып, бер-бер артлы сызса да, шырпысын кабыза алмый тора иде.

Фатыйма аның кулыннан шырпы кабын тартып алды да, кабызып, чырага элдерде.

– Рәхәткә тәкатең калмагандыр шул, – диде ул төксе генә.

Бу арада Гатаулла ишек төбендәге тәпәнгә агач кисмәктән су салып, он, тоз өстәп туглады да атны эчертергә чыгып китте. Ә Габдулла түрге өйдә, нишләргә белмәстән, тын гына өй җиһазларын күзәтеп тора иде.

Мичкә ягып җибәргәч, түрге өйдә Фатыйма, бер төенчекне чишәргә керешкән Җәмиләгә иелеп:

– Рәхәткә тиенәсең килгәч, Казан юлын таптыйлар аны, – диде һәм төенчекне үзе чишә башлады. – Әйтмәгәние димә, мунчаның беренчесенә үзебез керәбез.

– И-и, исем бик китә инде, – диде Җәмилә, тыенкы гына көлеп һәм, күлмәген төзәткән булып, билен сыпырып-сыпырып куйды. – Икенчесе… күпкә кайнаррак аның, пәрәми!

– Кайберәүләргә кеше калдыгы да тансык шул, – диде аңа Фатыйма, зәһәр пышылдап.

– Ай-һай! Кайберәүләрне калдырасы итмәсә, Сафиулла яңаларын башларые микән дип торадырыем әле мин!

Эчтән ярсый башлап, Фатыйма төенчектән урындыкка исле сабыннар алып тезде.

– Аң бул, – диде ул. – Бу «Гөлҗиһан» сабыннарын үз кулларым белән сезгә дип җыймаган! Гөбердәтеп, үзебез юынабыз, Аллаһы теләсә!

– Сафиулла бая гына бер дә алай юыну кайгысында булмады шикелле. Безнең икебезгә ике себерке дә хәйран таман! Биргәненә шөкер, бүген бер-беребезне әлсерәшеп бетенгәнче чабындырасыбыз бар әле дип көтеп алганнарым рас килмәгәе!

Ике өй арасындагы ишектән, кулында сөлге ишә-ишә, Сафиулла килеп кергәнен күргәч, алар басынкыланып калдылар һәм икесе берьюлы төенчеккә иелделәр.

– Ни бүләсез? – дип сорады Сафиулла.

Шундук йомшап, Фатыйма, үз төенчеген чишеп, түрдәге сәкегә берсе кызыл, икенчесе яшел юрган таратып салды.

– Менә, карт, – диде ул. – Җәмиләгә юрганнарны күрсәтмәкчием әле.

– Күрсәт соң.

– Алган чакта монау сатинына пар булмады ич, хәерсез. Ничек дисең, Сафиулла, безгә монау кызыл атласы гына да ярап тормасмы?

– Анысын мин белмим инде аның, үзегез карагыз тагын. Минем үземә чиратлаштырып та ярый, – дип, Сафиулла, ишкән сөлгесен тарата-тарата, артка чигенде. – Кайчан кайный инде бу самавыр?

– Ә менә мин… Ә менә мин… – диде Фатыйма Җәмиләгә, тотлыга-тотлыга. – Мунча себеркесе генә чиратлап була ул. Безгә атласы да ярап торыр, – дип, юрганны күтәреп, такта белән бүленгән бүлмәгә кереп китте.

– Әй, сезгә әйтәм! – дип кычкырды Сафиулла. – Суынышыгыз. Самавырыгыз кайнап чыкты монда!

Хатыннар кече өйгә чыгып киттеләр.

Габдулла бу вакытта, сәкедән аягын салындырып, тәрәзә янында утыра иде. Үзе генә калгач, ул сабыннар төреп кайтылган бер гәҗит битен алып караштыргаларга кереште. Аның каршысына ничектер чатанлабрак атлап йөрүче теге малай килеп басты.

Габдулла аңардан:

– Син кем атлы? – дип сорады.

– Габдерәүф.

– Ә мин – Габдуллаҗан.

– Беләм инде. Сине күп сөйләделәр монда.

– Минем хактагы сүз гел шулай инде ул: эт шикелле, бер алга чыга, бер артка төшә, – дип көлде Габдулла. – Син бу апаларның кайсысыныкы соң? Олысыныкы бугай, име?

– Әй! – диде Габдерәүф, кул селтәп. – Шул – өлкәненеке булам.

– Атаңның да Казанда чакта сүз арасында: «Мин өлкән кеше инде», – дип куйгалаганы бар. «Өлкән» ни нәрсәне белдерә ул?

– И-и, шуны да белмәскә! «Олуг» дигән сүз!

– Алай икә-ән, – дип сузды Габдулла.

– Ә миңа икесе дә – ике тиен бер акча, – диде Габдерәүф, өзелгән сүзгә кире кайтып. – Икесен дә «әни» дип йөртәм.

– Синең әниләрең әзрәк икән әле! – дип елмайды Габдулла. – Ә минекеләрне бергә санасаң, өчкә тула. Үземнеке Бибимәмдүдә булган. Аннары соң Кырлайдагысы Зөһрә әнкәм. Аннан соң Казандагысы – Газизә анам.

– Бер атаңа өчәүме?

– Аталарым да шултиклем! Үземнеке – Мөхәммәтгариф, Кырлайдагысы – Сәгъди, Казандагысы – Мөхәммәтвәли.

– Бай икән син! – диде Габдерәүф, тел шартлатып.

– Ие шул, – диде Габдулла һәм, уйчанланып, тәрәзәгә борылды да: – Бие, бие, Гайнулла, биегән кеше бай була, – дип көйләп куйды. – Бии торгач, хәзер монда килеп җиттем инде. Син минем Галиәсгар җизниләрне белмисеңме?

– Нигә белмим ди? Минем әни шуның кызы ич инде. Әти кияүләре була… Алар б-ә-ә-әк байлар. Кыргызлардыр, урыслардыр – барчасы белән эш йөртә. Бә-әк шәп урынга төшәсеңне бел.

– Кайда да бер, – диде Габдулла уйчан гына һәм гәҗитне төргәкләр өстенә ыргытты. – Мин Кырлайны сагындым инде, мәдрәсәне. Фәтхерахман мөгаллимне…

– Мәдрәсәләр бездә дә күп ул, Габдулла малай. Дүртәү! Мин «Рәкыйбия»гә йөреп сабак алам.

– Бергә йөрмәбезме әле.

– Юк, сине бүтәнгә бирәләр. «Мотыйгия»гә. Шулай колагыма чалынганые. Минем бабай, ә синең җизнәң Галиәсгар бай Мотыйгулла хәзрәт белән әшнәлек йөртә.

Шунда аларның сүзен алгы өйдән Сафиулланың:

– Әй, малайлар! Табынга чыгыгыз! – дигәне бүлдерде. – Аннары хәерле сәгатьтә кузгаласы булыр.

– Ярар, бергә-бергә уйнаган чаклар булыр әле, – диде Габдерәүф.

– Мин уеннарга бик катнашмыйм, – диде Габдулла.

– Ник алай? – дип сорады Габдерәүф, гаҗәпсенеп.

– Килешми, дия торганнарые. Мулла баласы диптер инде.

Эшләрен бетереп, өйгә Гатаулла белән аның хатыны да керделәр. Сафиулланың кызы да кайтып җитте.

– Газизә апай бәбәй имезә, йоклатам да килеп җитәм, дип әйтте, – диде ул, кемгә дә атамастан.

Табын хәстәрләнгән иде инде. Бит-кул юып, сәкегә утырыштылар, бисмилла әйтеп, тын гына ашарга, чәй эчәргә керештеләр.

– Алай бик иркенлисе түгел, – диде Сафиулла. – Ахшамга хәтле оланны илтеп тапшырган яхшы.

– Бәлкем, шәкерт егетнең юлдан соң кунып китәсе киләдер? – диде яшь килен. – Мунчаны да тансыклагандыр.

– Синнән сорамаганнар! – дип бүлдерде аны Фатыйма. – Әниләргә атап алган Казан күчтәнәчләрем бар. Бүген үк тапшырганда саваплы булыр.

– Әле кайтып җитмәгәннәр, инде әниләр дип торган булалар, – диде Җәмилә, һичкемгә карамастан. – Минем әниләргә бармаганга бишбылтыр инде.

– Үзем генә тапшырганда да җарап торыр, – диде Сафиулла кырыс кына.

– Үземә хәләл доганы кешегә калдырасым юк әле, – диде Фатыйма, катгый итеп. – Атап алганны тапшыруның үз йоласы аның. Анысы, шөкер, үз дәүләтләре дә җитәрлек, тик көтмәс төштән иңгән күчтәнәчне беркемнең язык иткәнен күргәнем юк әле моңарчы. Бер генә кадак как-төшкә бал, төшлесеннән дә, төшсезеннән дә тагын берәр кадак бәлеш җимеше илтүдән генә бөлмәбез. Шул как-төш өстенә эресеннән, вагыннан чәчәкле кәнфиттән дә бер кадак тирәсе өлеш чыгарганда да ярап торыр. Узган юлы барганымда әни ит-аш арасында күңеленең болганып-фәлән итеп куйгалаганына зарланып торганые, ике-өч данә генә лимоннан да өлеш чыгармасаң килешеп бетмәс…

Җәмилә, түземсезләнеп:

– И-и-и!.. – дип куйды.

Сафиулла тамагын кырып алды: әллә Фатыймага, әллә Җәмиләгә риза түгел иде, ахрысы.

– Моның белән генә бетмәде әле, – дип дәвам итте Фатыйма, өреп чәй эчә-эчә. – Аш артыннан тәмле суга дип, киптерелгән чиям дә бар, аннан да чирек кадагын тәгаенләп куйган идем, бер адарынганны кире уйлауның гөнаһысы бар аның. Шуннан ары шулай ук чирек кадак кадәрле генә кагын да бүлгән идем, биргән нәрсәләрем ишле күренсенгә анысын да куйсаң таман булыр. Тагын…

– Җитеп торыр, – диде Сафиулла. – Монда әллә әндри казнасы бар дип белдеңме?

– Минем дә күңелемә шулай тоелган иде анысы, карт. Бәлкем, как-төш өстенә дигән чәчәкле кәнфитне ярты кадакка калдырып, аның урынына сумсага, катламага дигән майдан берәр кадак өстәмәскәме дип тора идем. Безнең дә төшеп калганнардан түгел икәнне белеп торсыннар дигәнне белгертеп, янына өч әфлисун да куйганда ярап торыр иде…

– Ишле, имеш! Әллә монда без бик ишсезме? – диде Сафиулла, табындагыларга ымлап.

– Анысы үз нәфесең ние инде.

– Ние, ние? Телеңне тыкма әле монда, җәме?!

Килен:

– Ул тиклем нәрсә Җаек кибетләрендә дә бихисап ич, әни. Казан каласыннан шайлы… – дип башлаган иде, Фатыйма аны:

– Син тик кенә тор. Өйрәтеп торучың булмагач, эш җаен беләсеңме соң син? Менә карап карарбыз әле, мунчаны узган юлыңдагы ише ис-фәләнле итеп якмадың микән…

– Әни, ул юлысында мин әниләргә барып калгач, син үзең томалаганыең ич аны… – диде яшь килен үпкәле тавыш белән.

Каршы сүз әйтере калмаганга күрә, Фатыйма:

– Карале, карт, аннан ары болар, Казан хәтле Казаннан кайтып, буш кул белән килеп кергәннәр димәсеннәр өчен, теге өч ак сәрпинкә яулык янындагы зәңгәрсу сатин яулыкка төреп, бер-икене генә булса да «Гөлҗиһан» сабыны да куймасак, әллә ничегрәк чыкмас микән ул? – диде. Үзе Җәмиләгә каш астыннан гына карап куйды.

Габдулла, бу сөйләшүләрдән кызык табып, әллә кайчан көләсе килсә дә, үзен тыеп тора иде. Инде чыдамады, бөтен өйне тутырып көлеп җибәрде.

– Җыеныгыз! – дип боерды Сафиулла һәм, сүзне бетерергә кирәк табып, алгы өйгә узды да, буфетның аскы өлешенә иелгәч, әллә кайдан чүлли аракысы чыгарып, куен кесәсенә яшерде, капшап, беленмәслеген чамалап торды.

Фатыйма исә, үзалдына сөйләнгәндәй кыланса да, көндәше Җәмилә белән яшь киленне котыртасы килеп:

– Аллаһы Тәгалә боерса, Казаннан үземә алган кырык итәккә җитәрлек илле иңле унике аршин кәшемир күлмәк тектергәч, киеп барып, әнинең сөенчесен алып кайтасыларым да бар әле минем! – дип җыена башлады.

Җете кызарып, кояш баюга авышкан, баш очында ай да калыккан иде инде. Әле караңгы төшмәгән, эңгер-меңгер генә. Карга тавышы ишетелде, кайдадыр эт өреп алды, күгәрченнәр очып узды.

Шыгырдап ачылган ишектән Габдулла килеп чыкты. Ул беркавым ишегалдындагы чаналарга, келәт диварына һәм баскычына куелган ат сбруйларына карап торды. Һәм, кая барырга белмәстән, кое янына килеп басты, аннан, капкачын ачып, түбән текәлде. Кое төбеннән аңа ай карап тора иде. Аймы соң? Нәрсә? Үз әнисе Бибимәмдүдә йөземе? Әллә икенчесе – Газизәме? Ә бәлки, өченчесе – Зөһрә әнкәседер бу? Әнә шулай үз хәтерен барлап торганда, кое төбендәге ай чагылышы Сафиулланың өлкән хатыны Фатыйма булды да куйды: тирләп-пешеп чәй эчә, үзе туктаусыз нидер сөйли дә сөйли. Габдулла артка чигенде дә кое капкачын шапылдатып ябып куйды. Ул, ни капка ягына юнәлергә, ни өйдән чыгучыларны көтәргә белмичә, мунча почмагына елышты да, нигә икәнен үзе дә сизмәстән, әкертен-әкертен генә һәм тын гына, сабыр гына еларга кереште.

Болдырдан Сафиулла килеп чыкты. Бер әрҗә тоткан. Ул кече капканы барып ачты, капка төбен һәм урамны карашы белән барлады да ишегалдына борылды, һәм ул Габдулланы күреп, аның ни хәлдә икәнлеген ачык тоеп алды.

Ул арада ишектән кулына төенчеген тоткан Фатыйма да күренде.

– Әйдә, – диде ул, Сафиулла турысына җиткәч.

– Хәзер. Син бар, атлый тор.

– Бу малай кайда соң? – дип сорады Фатыйма, Габдулланы эзләп, як-якка каранды.

– Монда гына ул.

– Тышка чыгамыни? – дип, Фатыйма ипләп атлап китте.

– Нишләп торасың монда? – дип сорады Сафиулла, малай янына килеп.

– Болай гына, – диде Габдулла, сулкылдавын тыя алмыйча.

– Әллә елыйсың инде шунда? И юеш борын, юеш борын! Ни булды сиңа?

– Берни булмады ла…

– Әйдә, алайса кузгалыйк.

– Әйдә, – диде Габдулла һәм кинәт Сафиуллага сыенды.

– Җә, җә, борчылма. Бар да әйбәт булыр.

– Борчылмыйм мин.

– Курыкмыйсыңдыр ич?

– Курыкмыйм да. Уйлыйм. Нишләрмен инде, дим.Нигә гел болай йөртәләр мине, дим. Әле анда, әле монда. Әле авылдан авылга, әле каладан калага. Нигә мин бер генә җирдә тормыйм, дим. Нигә бер генә мәдрәсәдә гыйлем алмыйм, дим. Нигә мин гел юлда, дим. Нигә мин… дим…

Мунча почмагындагы куе ботаклы карт миләш агачыннан аларның өстенә саллы гына кар ишелеп төште. Габдулла моңа илтифат итәр дәрәҗәдә түгел иде – күрмәде, сизмәде. Ә Сафиулла әллә көтелмәгән авырлыктан, әллә якасы астына эләккән карның эрү салкыныннан, әллә малайның бар җанын – үткәнен, хәзергесен, күрәчәген – ачынып әйткән рәнҗүле, каргышлы сүзләреннәнме зиһенен җыя алмый торды. Аннары, гаярь җилкенеп, иңеннән карны кагып төшерде: авыр-авыр итеп сулады, әле аяк астына, әле күккә карады. Аның авызы судан чыгарылган балыкныкыдай зур ачылган, салынып төшкән ирене калтырана иде. Ул чыгарга юнәлде, малайның үзенә тын гына, кыймый гына:

– Сафиулла агай… – дип эндәшкәнен ишетмәде әле. – Сафиулла агай, – диде малай, тавышын көчәйтә төшеп, һәм, аны кое турысында куып җитеп, сак кына тун җиңен тартып куйды.

– Әү, – диде Сафиулла. Тагын атлап китте, ләкин, коены узып, Габдуллага каршы басып туктады. Алар икесе ике якта калды.

– Сафиулла агай, дим…

– Әү, Габдуллаҗан, әү…

– Безнең күрешкәнгә егерме көннән артык бит инде, әме?

– Җегерме ике көн… Өч көн шикелле дә тоелмый үтте дә китте.

– Миңа күбрәк тоелды.

– Күпме?

– Белмим инде.

– Төгәл җегерме ике көн, дим ич.

– Миңа үз әти-әниләремне белгән вакыт шикелле.

– Син аларны бик кыска арада гына белеп калдың шул.

– Түгел. Озак. Бик озак.

– И бала… Күргән-кичергәннәрең җаныңа сыешмый синең, шуңа озак тоелгандыр ул.

– Минем ул озакны тагын бик озак иттерәсем килә.

– Ничек итеп?

– Кемнәргәдер тагын «әти» дип, «әни» дип дәшеп.

– Алла рәхмәтеннән ташламады ич әле. Әйтерсең. Менә Галиәсгар җизнәңнәргә илтеп куярмын да әйтерсең.

Габдулла, уйланып, йөзен читкә борды.

– Сафиулла агай… – диде ул, сүзен башлагандагыча сак кына итеп.

– Әү, әү.

– Илтмә син мине бүтән җиргә, Сафиулла агай.

– Илтмичә нишләтәсен белмим шул, улым.

– Мин беләм, – диде малай, аның ягына килеп.

– Нәрсәне?

– Син мине анда илтмәсәң нишләсемне.

– Соң? Нишләрсең?

– Син миңа әле генә «улым» дигәнчә, мин дә сиңа «әти» диярмен.

– Миңа?!

– Ие, – диде малай, аңа таба борылып. – Озак диярмен. Бик озак. Бик!

Габдуллага карап-карап торды да, нишләргә, ни дияргә белмичә, җавап эзләгәндәй, Сафиулла кое капкачын ачты, иелеп, түбән карады.

– Аларга да диярмен.

– Кемнәргә тагын?! – диде Сафиулла, коедан аерылып.

– Фатыйма белән Җәмилә апайларга. «Әни» диярмен. Үз итәрмен. Бәлки… яратырмын да әле.

Дөрләп янган җан учагының соңгы ялкыннарын, соңгы утлы күмерләрен таптап сүндерергә теләгән шикелле, Сафиулла баскан урынында таптанып алды да, иренен тешләп, читкә атлады, бая малай поскан мунча почмагына сыенды һәм бүрәнәгә китереп сукты. Аркасына тагын – бу юлысында түбә кыегыннан – бөгелеп торган мул кар ишелеп төште. Ул малай алдында тыелырга кирәклеген дә онытып елый иде инде.

– Нигә елыйсың? – дип сорады малай, аның янына килеп.

– Еламыйм мин… Габдуллаҗан… Үзем еламыйм, җаным елый.

– Ә үзең нишлисең соң?

– Үзем уйлыйм. Нишләрсең инде, дим. Нигә гел шушылай йөртәбез без сине, дим. Авылдан авылга, каладан калага… Нигә сине бер генә җирдә тотарга, бер генә мәдрәсәдә сабак алдырырга җай җук икән, дим. Нигә син… дим… – Сафиулла кинәт борылды да, малай алдына тезләнеп, аны кочып алды.

– Уйлама, Сафиулла агай. Берни уйлама. Алайса, мин сиңа «әти» димәм. Әйдә, илт. Галиәсгар җизниләргә илт. Тик мин бик кыска вакытка да бүтән кешегә «әти» димәм инде.

– Нигә алай… Габдуллаҗан?

– Үз атаң сеңлесе иренә «әти» димиләр.

– Бусы нигә?

– Шәригать кушмый, – диде малай, зурларча кырыс итеп. Һәм, тирән итеп тын алгач, Сафиулладан аерылды да ачык капкага таба атлап китте.

Авыр йөк тарткан атның башын чайкаганы кебек, Сафиулла, үз иңендәге карны, үзенең күз яше белән бергә күңелен тутырган авыр уйларны да кагып төшерердәй булып, башын әллә чайкап, әллә кая куярга белми айкап алды да малайга иярде. Хәзер инде ул малайны түгел, ә нәни Габдулла дәү Сафиулланы каядыр илтеп куярга алып китте кебек тоелды. Сафиулла кое яныннан узышлый аның капкачын ябып куйды; буласы эш булды, бүтән чарасы калмады. Ул, иелеп, әрҗәне күтәрде.

Капкадан чыккач, малай аңа:

– Әрҗәмне үземә бир, – диде. – Авыр түгел ул. Миңа инде берни авыр түгел.

– Мә алайсаң, – диде Сафиулла, аңа әрҗәне сузып. – Ие, авыр түгел. Аның каравы… язмышың авыр… Җәле, әйтеп бак: безгә кай тарафка барасы?

Габдулла, чаттан борыласына ишарәләп:

– Кайтканда күрсәттең ич, – диде.

– Карале, Габдуллаҗан, анда барганчы бераз гына сөйләшеп алсак ярармы?

– Нигә ярамасын икән, Сафиулла абзый?

– Ирләрчә сөйләшсәк, дигәнием.

– Белмим инде тагын. Мине, мулла малае дип, шәкерт дигән булып, гелән күп сөйләштерәләр. Торган авылларда да, Казанда да.

– Анысы… Монда кайтышлый мин дә ким куймадым. Сөйләшергә, сөйләштерергә мин дә оста – Алты-биш Сапый! Җиңелчә кеше мин. Күп сөйләшәм. Һы, Алты-биш Сапый, диң, ә? Кем беренче шулай дигән, кем таккан, ничек ияреп киткән – Алла белсен!.. Ярар, сүз бу хакта түгел, – дигәч, ул капка төбендәге такта утыргычның карын эшереп төшерде дә, тәмәке янчыгын алып, шунда утырды. – Туңмассыңмы?

– Рәхәт кенә ич әле.

– Утыр алайса, – диде Сафиулла, бераз уйланып торгач, тәмәке янчыгын кире кесәсенә тыгып куйды.

Габдулла, әрҗәсен кочаклап, аның янына утырды.

– Өйрәтә димәссең, җәме?

– Йә.

– Мин шулай «җ» дип сөйлим инде. Син әнә, укыган булгач, бүтәнчә әйтәсең.

– Китапча ул.

– Китапча шул. Ә тормышның сабагы бүтәнчә аның, Габдуллаҗан. Сиңа шуны әйтмәкчием – тормыш сабагын, – дип, Сафиулла тукталып калды.

– Анысын да алмаган түгел инде…

– Ие. Күрмәгәнеңне күргәнсең анысы. Ә күрәселәрең алда әле.

– Син, Сафиулла абзый, әрләмә инде, – диде Габдулла, алда әйтәсенә алдан үзе көлеп. – Син алтыдан бишкә күчмә инде. Нәрсә аны, турысын әйтәм дигәч әйт.

– Менә маладис, ә? Әйтәм җирле ишеттергәннәрие – син дә сүз эзләп кесәгә керә торганнардан түгел икән шул… Хәер, ни әйтмәкчием әле мин?.. Ие… Менә, Габдуллаҗан, сиңа тагын чит-ят бер йортка аяк басарга туры килә инде. Чит-ят йортка гына, ә чит-ят кешеләр тарафына түгел, ие. Анда сине беләләр.

– Мин дә беләм лә инде, – дип уфтанып алды Габдулла. – Кырлай бик ерак калды бит. Кайтып китәм дисәң дә… Әллә ничә көн кирәк…

– Туган җирләр кемгә дә бәһасез кадерле инде ул. Тик нишләмәк кирәк: татар башын язмыш йөртә шул, язмыш… Шуңа күрә торган җир дә ул хәтле ачы тоелмый. Алла җүн кылса, шөкер итәсең… Син бер дә нитмә… бәгыреңне көйдермә. Болай да көйгәндер… Минем каенага – синең җизнәң – бик ипле кеше ул. Синең хакта яхшы хәбәрдар. Ни хәл итәсең: син анда каңгырап җөрисең, ул монда каңгырауда. Быел, җыл башында, алдан кызлары Мәрзия, аннары уллары Гобәйдулла вафат булдылар. Бер атна дигәндә, бер-бер артлы…

– Беләм. Бәдретдин абый сөйләде инде.

– Сине алдыруы да менә шуңа. Бәдретдин абыеңа сине, җә бер килгәндә үзен ала кил, диде, җә берәү белән җибәрергә кушты. Ул «берәү» менә мин булып чыктым инде, рәхмәт төшкере! – дип, Сафиулла көлеп куйды. – Әгәр тиз генә ияләшеп китәргә авыр булса ятсынмассың, үзебезгә килеп-китеп йөрерсең. Габдерәүф янына… Бар күк киңәшем менә шулые, Габдуллаҗан.

– Рәхмәт яусын, Сафиулла абый…

– Әйдә. Фатыйма апаң барып җитте инде. Көтәләрдер.

Алар икәүләп чатка таба атлап киттеләр.

Ул якта су мичкәсе салынган чана тартып узган ат күренде. Ә аларның каршысына, япкан яшел чапанын җил-җил китереп, чаттан кызларга тартым җыйнак кына яшь бер хатын килеп чыкты.

– Ни хәлләрегез бар? – дип эндәште ул тыйнак кына. Ә игътибарын читтән үк малайга юнәлтеп якынайды.

– Аллага шөкер. Исән-сау кайтып җиттек, Газизә, – дип, Сафиулла Габдулланы аркасыннан алгарак этәрде. – Күреш, Габдуллаҗан. Бу апаең Газизә була.

Габдулланың күңеле күтәрелеп китте. Аның көр тавыш белән:

– Таныдым, таныдым! Нихәл, апай? – дигән шат тавышы аңа иелгән һәм кочаклап алган, аркасыннан кагып сөйгән хатынның кочагында күмелеп калды.

– И наным… Үскәнсең, сөбханалла! – диде Газизә, аны үбә-үбә. – Сине соңгы күргәнемә күпме инде… ике ел, – дип, ул еламсырап алды. – Кырлай белән Казандагы туган-тумача ни хәлләрдә калды?

– Шөкер генә, апай, шөкер генә, – дип, малай Газизәнең кочагыннан тарсынып чыкты. – Бик күпләп сәлам әйтергә куштылар.

– И-и, наным… – дип сузды Газизә, аның саен ни елмаерга, ни еларга белмәстән. Шулай да куанычына караганда Габдулла энесенең дә, үзе кебек, чит-ят җирләргә китерелүенә ачынуы басарак төште, елыйсы килә иде.

Сафиулла, аның аркасына сак кына кагылып:

– Куанырга кирәк, Газизә сеңел, – дип юаткан булды, тик, үзенең дә күңеле тулып бугай, башкача сүзе булмаганга: – Юл өстендә тормыйк инде, – дип өстәде.

Газизә малайның әрҗәсен үзенә алмакчы иде дә, Габдулла бирмәде, үзе күтәреп китте.

– Авыр түгелме соң? – дип сорады Газизә.

– Юк, – диде Габдулла. – Укуы гына авыр ул.

– Ни соң анда синең?

– Укыган вә укыр сабаклары, – диде Сафиулла.

Утыз адымнар атлагач, асты – таш, өсте агач булган ике катлы йортка килеп җиттеләр. Аның капкасына керер алдыннан, малай, артка каерылып, анда-монда караштырып алды. Әйтерсең лә, билгесезлеккә таба тагын бер адым атлар алдыннан, нәрсәнедер барлап каласы килә иде.

Кече капканы ачып, ишегалдына уздылар. Чылбырлап куелган йөнтәс эт тынычсызланып өреп алды, арлы-бирле йөренергә кереште. Анда бишмәт кигән бер ир-ат баягы мичкәле чанага җиккән атны тугарып тора иде.

– Әссәламегаләйкүм, Гыймадетдин, – диде аңа Сафиулла.

– Вәгаләйкүмәссәлам! – дип, әлеге ир эткә кизәнде дә, олылап, Сафиулла белән күреште, аннары Газизәгә дә кул бирде. – Менә кунак егет тә килеп җиткән икә-ән! – дип сузды ул. Тавышы көр, калын, йөзе елмаюлы иде. Башына сырма бүрек, өстенә кайры тун кигән, аңа эзәр салган. – Габдуллаҗан бит әле? Нихәл соң, Габдуллаҗан?

– Әйбәт әле, – диде малай.

Сафиулла, тамагын кырып:

– Кунак булырга, ул өч көнгә төшмәгән лә! – дип елмайды.

– Шулай, Сафиулла абый, шулай. Төкле аягы белән үтсен инде, – дип, Гыймади атны түрдәге корылмаларга таба җитәкләп китте.

Баскыч ишегендә алъяпкычлы, почмаклап яулык япкан бер яшь хатын күренеп алды, тик ул, исәнләшеп тормастан:

– Сөенче, сөенче! – дия-дия, баскычтан өскә менеп китте. Өчәүләп шунда күтәрелгәндә, ул хатынның эчтән тагын: – Сөенче, байбикә! – дип кабатлаганы ишетелде. – Килеп җиттеләр!

Габдулла апасына күтәрелеп, карады да:

– Көтәләр икән әле! – дип елмайды.

– Көтми ни! – диде Газизә, куанып.

– Нихәл, Гайниҗамал, – дип, Сафиулла әлеге хатын белән исәнләште дә өйгә узды һәм, ишек чаршавын кайтарып, Габдулла белән Газизәне эчкә үткәреп җибәрде.

Алар ян-якларда, түрдә берничә бүлмә ишекләре күренеп торган алгы бүлмәгә аяк бастылар. Шуннан соң булган хәлләрдә – күрешүләрдә, танышуларда, аңлашуларда, сөйләшүләрдә – Габдулла, игътибар үзәгендә булып, әле куанды, әле уңайсызлану, әле тарсыну, әле ятсыну, әле тагын көр күңеллеләнү хисләре кичерде.

Бу – Габдулланың атасы Мөхәммәтгарифның бертуган сеңлесен (ул да Газизә атлы) алган, Уральскида уртача саналган сәүдәгәр Галиәсгар Госманов йорты иде.

Алданрак килеп өлгергән Фатыйманың хәбәре белән аларны биредә көтеп торалар иде инде. Ул үзе чишенеп тә куйган. Иң алда, затлы яулыгын төзәткәләп, Галиәсгар байның хатыны Газизә1 Габдулланың атасының сеңлесе тора. Кичке ашка әзерләнүеме, әзерләнеп бетү вакытымы булганга, өйдәге хатын-кызның кайсысы савыт-саба, табак, чынаяк-тәлинкә, самавыр, чүлмәк, кайсысы сөлге-тастымал, кайсысы тагын нәрсә тоткан. Галиәсгарның ирдән аерылып кайткан өлкән кызы Зөһрә – озынча буйлы, туры кашлы, нечкә борынлы, тар иренле хатын да шунда: Габдуллага, бүлмәгә яңа килеп кергәннәргә артык исе китмәгән ише, ничектер өстән, ят итеп караучан. Читтәрәк йорт хуҗаларының тагын бер кызлары (ул да Фатыйма атлы) бар. Ә Гайниҗамал, кызыксынуын басып, ишек төбеннән узмады әле. Тере хатын булса да, хуҗалар сүзеннән чыгарга күнекмәгән.

Габдулла килеп керү белән бүреген салды да менә шундагы җиде хатын-кыз һәм Сафиулла арасында бәләкәй, ят, оялчан, куркынган, рәнҗегән бер малай булып калды.

Ботын чабып, иң әүвәл Өлкән Газизә телгә килде:

– И-и!.. – дип сузды да күзенә яшь килеп, аны яулык очы белән сөртеп-сөртеп алды.

Беркавым ирексез тынлыктан соң кыскача гына, мәгәр тиз-тиз – аннан башлап, моннан очлап дигәндәй – бүлмәдә сүз өстенә сүз, хәл-әхвәл белешү авазлары яңгыраттылар:

– Узыгыз, уз!..

– Нихәлләрегез бар соң?

– Аллага шөкер!

– Мактап йөрисез икән. Нәкъ аш-су өстенә туры килдегез…

– Хәзер, хәзер.

Сафиулла белән Газизә чишенеп, аларга ара-тирә булышкалап тордылар.

Өлкән Газизә, башкалар ишетмәслек итеп, Гайниҗамалга:

– Нәрсә уклау йоткандай торасың инде? Күрмисең мәллә – ишәйдек. Кунак самавырын да куеп җибәр, затлырак чәй әйберләрен чыгар. Яңа аш-су ягын да кара! – дияргә онытмады. – Башта Гыймадига төшеп әйтеп мен: баздан бер чирек кымыз кертеп чыксын.

Гайниҗамал түбән өйгә төшеп китте дә бераздан, күтәрелеп, аш-су әзерләү бүлмәсенә узды.

– Ничекләр кайтып җиттегез соң? – дип сорады Өлкән Газизә.

– Бер самавыр екмаенча торып, сөйләп бетермәле түгелдер. Дүрт көн Казан каласында кундык, бер көн – Чистайда, бер көн – Ырымбурда. Тагын әллә ниткән пучты стансыларында, авылларда… Җәмгысы унсигез көн тоташлай юлда, – диде Өлкән Фатыйма.

– Сату-алулар уң булдымы соң?

– Бик уң, бик уң! Анысын тагын бер самавыр екмаенча торып…

– Синеке шул самавыр төбеннән узмас инде, – диде аңа Сафиулла. – Менә кем ләбаса ул «самавыр», менә кем! – дип, ул арттан Габдулланың иңенә кулын куйды да алгарак этәрде.

– И-и!.. – дип сузды тагын Өлкән Газизә. – Каяле, энем-җанашым! Өс-башыңны сал әле. Нишләп торасың болай моңайган шикелле? Зөһрә, Фатыйма! – дип эндәште ул кызларына. – Куегыз нәстәләрегезне. Ниме дип карап торасыз? Өс-башын салдырыгыз, урнаштырыгыз, аягына яңа оекбаш, ката кидерегез…

– Үз кулым да бар ла! – диде Габдулла. – Нигә мине һаман, һаман…

– Нитмәле, Габдуллаҗан… – дип, әйтер сүзен әйтеп бетермәстән, Сафиулла малайның шарфын, биленә салынган чуклы эзәрне, аннары бишмәт төймәләрен чиште. – Куеп тор инде шул әрҗәңне, җә!

Малай әрҗәсен аягы янәшәсенә куйды да әкрен генә, ләкин эчтән янганын сиздереп:

– Мин кайда да ирекле түгел инде, – диде.

Ничектер шундук бердәм төстә, зиратта хәер биргәндәй ымсынышып һәм шуның белән саваплы булырга теләгәндәй, аны чиратлашып чишендереп тә куйдылар.

Өлкән Газизә малайны баштанаяк күздән кичереп чыкты. Кызганып та куйды кебек, ошатмаган да сыман булды. Тик моны һичкемгә сиздермәде. Алай да, аның киемнәрен әйләндергәләп карагач, коштабак тотып чыккан Гайниҗамалга:

– Аскы өйгә төшереп куй. Аруларсың, – диде. – Гыймадига җиткер: мунчаны карасын, су җылытырга куйсын. Табыннан кузгалганнан соң, мунчалалап коендырып чыгарырсыз. – Аннары ул, малайның күңеле үсеп китсен дипме, әллә үзенең аңа карата илтифатлы булганын һәм буласын белдерәсе килепме: – Әй канатым! Менә әйбәт. Килеп кергән сәгатең фәрештәләрнең амин дигәненә туры килсәче! Аллаһы Тәгалә җиде оҗмахның ишеген ачып керткәндәй итсен! – дип теләде.

Малайның күзенә нур керде. Тирән итеп тын алды да:

– Рәхмәт, тута. Сүзеңә каршы Аллаһы Сөбханә вә Тәгалә йортыгызны бәрәкәтле, бәла-казадан имин итсен! – дип, җай гына алгарак узды, иркенәеп, рәхәтләнеп китте.

– Амин! – диештеләр.

Малайның җавабы ян ишекнең ачылган һәм анда чиккән түбәтәй, утыртма якалы яшел күлмәк өстеннән тире тән җылыткычы, аягына читек кигән Галиәсгар Госманов күренгән чакка туры килде. Малайга канәгать икәнлеген, әйткәнен хуплавын белдергән сыман, ул пөхтә мыегын сыпырып куйды, тамагын көр итеп кырып алды.

– Бәрәкалла! Нинди тавыш дисәм, кеше бар икән ләбаса! – дип, ул иң әүвәл Габдуллага ике кулын күрешергә сузды. – Нихәл соң, мосафир мелла кем… Габдуллаҗан? – дип күрешкәч: – Әйдүк, әйдүк, каениш! – дип, аркасыннан кагып, башыннан сыйпап алды. Галиәсгар, шулай ук якты чырай, көр кәеф күрсәтеп, Сафиулла белән дә исәнләште. Аннары соң: – Дога кылыйк! – диде.

Догадан соң Сафиулла:

– Аллаһы Тәгалә сезгә дәүләтегезне киң, бәрәкәтле итсен, кыямәт көнне иманыгызны, йөзегезне нурлы кылсын, – дип, битен сыпырды.

– Амин! – диештеләр.

– Сиңайтәм, – диде Галиәсгар хатынына, – кунакларны бусага төбендә аягөсли тотмыйк алайсаң. Аш-су белән мөшәррәф2 булыйк.

– Озакларбыздыр, – диде Сафиулла, кыстаткан булып.

Хатыны да:

– Ие шул, ие, – дип җөпләргә кирәк тапты. – Без табыннан яңа гына куптык. Төн кергәнче мунчада буласыбыз бар әле.

Кече Газизә дә:

– Ирем Габдрахман югалтыр, – дип куйды.

– И-и!.. Бер самавырлык кына урыныгыз калгандыр әле, – диде Өлкән Газизә.

– Ярый соң. Аштан олы булып булмас, – диешеп, җай гына, бер-берсенә юл куеп, кул-битләрен юыштыргалап, кызыл башлы сөлгегә сөртенгәч, җанланып, сөйләшә-көлешә дигәндәй, берәм-берәм бүлмәләргә кереп киттеләр.

– Әйдә, монда узыйк, – дип, Галиәсгар Сафиулланы бая үзе чыккан бүлмәгә әйдәде.

Хатын-кыз, Габдулланы ияртеп, каршы якка узып бетте. Фәкать ара-тирә Гайниҗамал гына күренгәләп, әледән-әле ул-бу ризыкны, савыт-сабаны ташыштырып йөрде.

Галиәсгар байның бүлмәсе затлы мебель белән җиһазландырылган, асылмалы лампа белән яктыртылган иде. Иң әүвәл эш өстәле күзгә ташланып тора: анда кәгазьләр, төрле кенәгәләр өеме, язу-сызу әсбаплары, тәсбих; бизәкле урындык турысындагы диварга кечерәк һәм чын зурлыктагы ике счёт элеп куелган. Өстәлнең ике ягында китап тулы пыялалы шкафлар тора. Аяклы зур сәгатьнең ялтыратылган җиз теле һәм авыр герләрендә ут нурлары чагыла. Тирәсенә алты урындык тезелгән самавырлы аш өстәле әзер иде инде.

– Йә, сөйлә, – диде Галиәсгар, һәр икесе бисмилла әйткәннең соңында чынаякларга чәй ясап.

– Адәм сөйләр, тәкъдир көләр инде ул, – диде Сафиулла, ашыкмый гына чәй эчә башлап һәм кинәттән башлаудан читләшебрәк. – Ил белән киселгән бармактан кан чыкмый дигәндәй, түзәсең инде. Акчаң меңлек булса, хәл иминлек анысы.

– Ярар! Тәкә башы күрсәтеп, эт ите саткан ише итмә инде син. Алты-биш Сапый дигән атың Казан белән Җаек арасында койрык болгап чабулап йөри. Телең күздән күләгә алырлык. Ә монда Галиәсгар бай булып, Галиәсгар бай алдында тел яшермәк булып маташасың тагын!..

– Соң, җизни, табынга утырып җитмәстән телгә кан төшереп тә булмый инде ул.

– Алла бәндәсе! Ярар дим бит инде, ә! Һаман үз туксаны туксан… Мә, кымыз тотып куй соң, – дип, Галиәсгар агач җамаякларга чүлмәктән кымыз салды.

Сафиулла, җамаягын күтәреп:

– Менә бусы бүтәнчә! – дип, рәхәтләнеп көлеп җибәрде. Эчеп куйгач, тамакларын кырып һәм мыекларын сыпырып алдылар.

– Тешкә килешә бу! – диде Сафиулла.

Галиәсгар тынычланып калды.

– Син, Сафиулла кияү, меңлеген миңа калдыр аның. Иминлегең шунда булыр.

– Менә рәхмәт! Дөнья – фани, хакыйкать – бакый. Дөрес әйтәсең. Сөттә коенгандай була алмасак та, болай, Аллага шөкер, кәсеп бәрәкәтле булды.

– Чана алып кайттыңмы?

– Әлбәттә. Әйтергә оялмыйм дисәң, кушканны кылмыйммы соң! Бик хутлысын, затлысын гына сайлап алдым.

– Ярар. Бәясеннән тормам. Хәер, эштәгесе дә ару гына иде әле. Тик ел башында далага – кыргызларга чыгып керәсем бар. Ә сәүдәдә, үзең беләсең, барлык яраштыра, юклык орыштыра ул.

– Бәясе димәктән… Эсселәтеп җибәрде әле, – дип, Сафиулла камзулын салды да урындык аркасына элеп куйды. Ишек ачылып, Гайниҗамал аш, ит кертеп чыкканны көтеп алгач кына, кулын артка каерып, түш кесәсенә үрелде: – Монда бер Казан күчтәнәче түземсезләнеп тора иде әле – бәләкәй генә «урыс малае»…

Хатын-кызлар утырган бүлмә дә зәвыклы, ипле иде. Төрле җирдә һәм тәрәзә төпләрендә гөлләр күп. Күренекле урынга шулай ук бер өем китап куелган. Алар өстендә ике тәсбих ята. (Берочтан шуны да әйтеп китәргә кирәк: һәр бүлмә ишеге турысына нәфис шәмаилләр эленгән, һәм аларның кысалары кызыл башлы яисә чиккән сөлгеләр белән бизәлгән иде.) Бу як сәкеле булуы белән аерылып тора, урын-җир, мендәр-түшәккә, намазлыкларга бай.

Табын да шушы бүлмәгә әзерләнгән иде. Габдулла башта, ятсынганга күрә, аягын салындырган килеш, сәкенең читенә генә утырган иде. Этәреп тә күтәреп дигәндәй, аны сәкенең түренә ук менгерделәр.

– Йә, Алла белән юллашкан ише, итәгеңә карап утырма…

– Без сине монда тиклем читкә кагар өчен чакыртып китерттекмени? – диде Өлкән Газизә.

– Ие! Мулла баласы лабаса син. Үз урыныңны белеп, чамалап кына йөрисе, бел аны! – дип, ярарга тырышты Өлкән Фатыйма.

– Карасана! Өебезгә бала яме кереп китте, күз тимәсен, тфү, тфү, – диде Өлкән Газизә, аягын бөкләп утырган малайга сокланып. – Аша әйдә, аша. Менә каз ите.

Катнашуны кирәк һәм урынлы санап, шунда Зөһрә телгә килде:

– Бер дә ялындырып торыр сыман күренми әле, – дип куйды. – Тора-бара кеше өендә идән себерергә тотынмаса ярый тагын.

– Алдыбызда уйнап йөрсә, сабагын укыса, мәрхүм Гобәйдуллабыз кайгысын басмасмы, Ходай кушып. Безгә артыгы кирәкми, – диде аңа каршы анасы.

Малай, бу сүзләргә әллә ни илтифат итмәгәндәй, тыйнак кына утырды-утырды да алдына куйган икмәк телеме белән иткә үрелде:

– Бисмиллаһир-рахманир-рахим!

– Ай рәхмәт, балам! Өй яктырып киткәндәй булды лабаса, – дип мактады аны Өлкән Газизә.

– Атабыз төсле булырлыгы теленнән саркып тора шул аның, – диде Кече Газизә.

– Бигрәк мәгълүматлы, инсафлы бала икән, – дип җөпләде Өлкән Фатыйма.

– Алай күп белгәч, әйтеп бирсен әле менәтерә: бисмилланы нигә гел әйтешле? – диде Зөһрә, төксе итеп.

Габдулла ялындырып тормады:

– Кем дә кем, «Бисмиллаһир-рахманир-рахим»ны даими әйтеп ашарга утырса, ул кеше белән бергә шайтан ашый алмас. Шайтан бисмилла әйткән кешеләрдән качар.

– И-и! Алай икән… – дип сузды Өлкән Газизә.

– Каян белеп бетердең моны? – дип сорады Кече Газизә.

– Сәгъди атам Мәңгәр базарыннан бер китап сатып алып биргән иде. Кулдан гына язылган. «Фазаилеш-шөһүр» дип атала. Ул китап тагын болай дип тә әйтә әле: «Кем дә кем «Бисмиллаһир-рахманир-рахим» дип әйтеп йөрсә, ул кеше утта янмас, суда батмас, аны елан чакмас вә агулар зарар бирмәс».

– Амин! – дип, битен сыпырды Кече Газизә. – Каяле, наным, чәеңне яңартыйм.

– Шулпага да вакыттыр, – дип, Өлкән Газизә малайның алдына чүлмәктән аш салып бирде. – Ул бисмилланың хикмәте бихисап дип, беркөн ашта да сөйләп утырганнарые аны…

– Бихисап, бихисап! – диде малай. – Аллаһы Тәгалә вә Тәбарәкә әйткән: «Үземнең гыйззәтем вә олылыгым белән ант итәмен ки: кем дә кем Мөхәммәт өммәтеннән берәү ихлас белән «Бисмиллаһир-рахманир-рахим» дип әйтсә, аның ләүхе-л-мәхфүзенә җиде йөз еллык гыйбадәт савабын язармын», – дигән.

Кече Фатыйма, ашавын да онытып:

– Тагын, тагын, – дип сорады.

– Ярар. Аптыратмагыз. Тынычлап ашасын, – диде Зөһрә.

Күтәргән кашыгы өстеннән малай, аңа туп-туры карап:

– Ашаудан вакытында туйсаң савап була, бисмилладан тую гөнаһ, – диде. Һәм Кече Фатыйманы җавапсыз калдырмыйча: – «Бисмиллаһир-рахманир-рахим» унтугыз хәрефтер. Газап фәрештәләренең дә олылары унтугыздыр. Кем дә кем бисмиллаһир-рахманир-рахим дип әйтсә, унтугыз газап фәрештәсеннән котыла, газап кылынмый, – дип өстәде.

Зөһрә малайның үзенә читләтеп әйткән җавабын ошатмады, үзалдына дигәндәй, әмма барчасы да илтифат итәрлек һәм ишетелерлек рәвештә:

– Бу килмешәк өч көн торса, бөтен йортны үзенеке саный башламагае әле, – диде.

– Авызыңнан җил алсын ла, Зөһрә апай, – диде Кече Газизә. – Әйтергә оялмаган кылырга оялмас, дигән шикелле, бу ятим баланы кага-нитә калсаң… – дип, ул әйтеп бетерүне уңайсыз күрде.

Малай тынып калды. Ул инде сүзен һичкемгә юнәлтмәстән:

– Кем дә кем ихлас белән «Бисмиллаһир-рахмани-р-рахим» дип әйтсә, Аллаһы Тәгалә вә Тәбарәкә шул кешенең шушы егерме дүрт сәгатьтә булган гөнаһларын гафу итә.

– Кайлардан шулай бакыйлык сыман отып бетергән диген, ә? – диде Өлкән Фатыйма, ихлас гаҗәпсенеп.

– Безнекеләр шулай зиһенле булды ич инде, тута, – диде Кече Газизә тыйнак кына, мактанасы килеп.

Өлкән Газизә, Габдулланың тәлинкәсенә бүтән ризык салып:

– Менә, бисмиллаһир-рахманир-рахим, каз аягы белән бүтәкәсеннән пешкән бәлешне ашап кара әле, – диде.

– Урыным калмады ич инде! – диде малай, җайлабрак утырып. Аңа кинәт рәхәт булып китте. Гыйлем иңдереп, савап алды. Үзенең дә чегән арбасыннан төшеп калмаганлыгын ипле төшендерде. Гел кагылырга да сугылырга димәгән!

Йомышы бар кебек, Зөһрә бүлмәдән чыгып китте һәм бу юлы инде фәкать үзалдына, чынлап ышанып, зәһәр итәргә тырышып:

– Ничек карыны ярылмыйдыр, – дип пышылдады. Ни әйткәненә үзе дә өркеп китеп, тиз генә: – Әстәгъфирулла! – дияргә тиеш тапты һәм ул, көтмәгәндә: – Бисмиллаһир-рахманир-рахим, – дигәнен сизми дә калды.

– Тагын бер генә чынаяк чәй эчеп куй әле, наным, – дип, Өлкән Газизә Габдуллага тагын чәй ясап бирде. – Сөтләп, күрәгә белән! Әнә әфлисуныннан да авыз ит. Җаныңа ял бирсен. Ә тәнеңә ял мунча булыр. Гыймади абзаң юындырып чыгарыр да йокларга салырбыз. Ә без монда өс-башыңны яңартып көтәрбез…

– Яңартылган инде ул. Кырлайдагы Сәгъди атам белән Зөһрә әнкәм монда чыгып китәр алдыннан гына яңартып озаттылар. Кирәкми миңа берниегез дә!.. Әнә сабакка йөрергә асылмалы киндер букчалы итсәгез, шул җиткән… Сезнең киндерегез дә юктыр әле. Байлар киндер сукмый ул…

– Җә, җә, киреләнмә, – дип кисәтте аны Өлкән Фатыйма. Ул ни көләргә, ни еларга белми торды. – Табарбыз, тапмый ни! Киндер генә тапмаска без әллә!..

Ишек чыбылдыгын киң ачып һәм бүлмәне чулпы чыңы белән тутырып, юантык кына бер хатын килеп керде. Бала итәкле күлмәген сыпыргалады, яулыгын төзәткәләде. Һәм, әлбәттә, сәке түрендәге чит-ят малайны шәйләми калмады.

– Бәрәкалла! Әллә бу теге… миңа кода тиешле шәкертме? Исән-сау килеп җиткәннәр дәмени, Ходаем? Шулай, тамак тәмугка җиткерер ди ул! Бу теләккә тугыз корбан суйсаң да ирештермәс! – диде ул, суык майның кайнар табага салынуы кебек чатыр-чотыр килеп.

Аның соңгы сүзләрен Өлкән Газизә көтеп кенә торган диярсең. Ул, Габдулладан да яшереп торырга кирәк санамыйча:

– Кеше суйган мал ашы ашап кына теләккә ирешеп булмый шул! – диде. – Бик ирешер идең дә кана, бәдәл-хаҗга йөреп кенә кияү синең ни теләп тә тулмаган карыныңны тутыра алмас шул… Таныш соң, Габдуллаҗан: бусы җизнәңнең сеңлесе Газизә җиңгәң булыр. Бездә торалар.

– Аллага шөкер! – диде аңа Газизә, түшен киереп. – Аштан ашка гына йөргән көннәребез әле! – Аннары ул, Габдулладан дорфа сүзе өчен үкенгәнен белдереп: – Син шул Габдуллаҗанмыни инде, бәгырькәччәем? Әйттем исә кайттым, яме, наным, яме? – диде.

Малай, сәкедән шуып төшеп, аптыравыннан күрешергә дә оныткан кыяфәттә өч Газизәгә дә карап алганнан соң:

– Монда башың адашырлык икән: берьюлы ике Фатыйма, өч Газизә! – дип көлде. – Әллә дөньяда бүтән исем беткәнме? Бер казанга ике тәкә башы да сыймый, дигән булалар тагын!

– Кара, кара, – диде яңа кергән Газизә, аңа күзен тутырып карап һәм чигенә-чигенә. – Бусына тиклем артыксынып өлгергән инде әллә?

Хатын-кызлар тыенкы гына, ләкин, кинәнешеп, бердәм көлеп җибәрделәр.

– Гыйлемлеге өстенә җор телле дә икән әле үзе! – дип сөенде Өлкән Фатыйма.

Кече Газизә дә, канәгать калып:

– Әйтәм ич, чат әти инде менәтерә! – дип өстәде.

– Башыңа төшсә сыясың икән аны, – диде яңа кергән Газизә, кинәт мескенәеп калып. – Кырыгына – бер иман, утызына бер комган булса да сыярга туры килә. Ни хәл итәсең: шундый тозлы су сипкән җир инде бу минем бертуган абыем Галиәсгар йорты. Үзенең генә бәхете булмады бәгырькәччәемнең: бер-бер артлы күз уңында тоткан углы белән кызы дөнья куйсын әле, ә?! Ярар, Габдуллаҗан бәгырькәччәем, шикләнмә: сине дә монда ни торган авылларыңа, ни Казан каласына сыймаган корбан тәкәсе итмәскә генә хәлебездән килер. Алла җүн кылса, ничек тә сыешырбыз, – дип, ул сәке читенә утырды да яулык очын күзенә тидереп-тидереп алды.

Өлкән Газизәнең дә күңеле тулышты бугай: ул самавыр битенә учын куеп карады да, аның суынып беткәненә тәгаен ышангач, Кече Фатыймага:

– Бар, кызым, Гайни апаңа чыгарып бир әле, яңартсын, – диде.

– Хәзер, әни. Бу самавыр бик тиз кайнап чыга ул. Аннары никтер тиз сүрелә тагын.

– Чат минем төсле инде! – диде яңа кергән Газизә, елмаерга тырышып. – Чат минем төсле…

Ә Габдулла ишек турысындагы шәмаилгә күтәрелеп карады һәм, аның пыяласында Кырлайдагы ата-анасы чагылып киткәндәге шикелле тоелгач, артка чигенде, китап өеменнән берсен алып актарырга, туктап-туктап укырга кереште.

Бу вакыт зал ишеге шәмаиле пыяласында Кече Фатыйманың чагылышы күренеп узды. Ә Галиәсгар Госманов бүлмәсендәге шәмаилдә аның үзенең һәм Сафиулланың тирләп пешкән йөзләре кайтарыла иде. Зиннәтле идән сәгатенең зур теле салмак кына – көттереп диярлек чайкала да чайкала. Тик почмактагы зур көзгедә тагын берәү башына кара хәтфә кәләпүш, өстенә казаки кигән, пөхтә генә сакал-мыеклы кеше күренеп тора иде. Күрәсең, ул салкыннан әле яңа гына кереп чишенгән, йөзе кызарынган, кулын әледән-әле мич йөзенә куеп-куеп ала. Күз читләре әллә күләгәдән, әллә сөрмә тартканга каралыбрак, тирәнәебрәк күренә.

Галиәсгар бай аңа, кырын гына карап:

– Табынга уз, кияү, – дип эндәште. – Самавыр суынып бетмәгән әле. Хәер, сиңа тансык нәрсә башка инде башкасын…

– Тәкъдирдә шулай язган, күрәсең, – диде Фәтхетдин.– «Әл-әмер әмриллаһ» диләр аны. Ягъни «әмер иясе – Аллаһның әмере» дигәнне аңлата.

– Белмәгән эшең юк, кинәндергән төшең юк дисәм, ничек инде? Аштан ашка йөрисең дә, әллә кайда гына төшереп алырга да өлгерәсең үзең. Каян килгән байгура!

– Алай димәле, җизни! Менә тагын җәренгә бәдәл-хаҗ килешеп кайттым. Кәсебе ташка үлчим булса да, тынчу мәдрәсәдән соңра, кеше хаҗы саналса да, бер җир гизеп, әзме-күпме савапка ирешеп кайту булыр. Дөнья гизүнең тәмен беләм мин.

– Анысы җае чыкканда тәмен белүләрне әйләнеп үтмисең инде үзең. Кая, Сафиулла, булмаса, пычак калынлыгы гына Казан күчтәнәчеңне салып бир шуңа. Бездән калмасын.

Өстәл аягы төбендәге яртылаш бушаган чүлли шешәсеннән җамаякка эчемлек салып, Сафиулла Фәтхетдингә таба этәреп куйды.

– Гаеп итмә, кияү. Безнең эш бетмәгән әле монда. Бар әнә, өлешеңә разый бул да яңа шәкертең белән күрешеп чык.

– Руза-намаз туклыкта, иман качар юклыкта, – дип, Фәтхетдин салып биргәнгә үрелде. – Иртәгә кайгы китерәсе бүгенге шатлыкның мәгънәсе юк югын да… – дип, эчкәч һәм нидер кабып куйгач, ул сакал-мыегын сыпыргалап чыгып китте.

– Менә шуңа ышанып, үз балаң урынына алдырган, мирасчың булуны күз алдында тоткан баланы сабакка бир инде, ә? – диде Галиәсгар ризасыз кыяфәттә. – Ярар, күз күрер тагын. Аннан башка да хәлфәләр бетмәгән. Бер-ике ел ияләшкәч, Габдуллаҗанны урыс сыйныфына бирми булмас, ахрысы… Булды, бусын калдырып торып, ары таба киттек, – диде ул һәм кулына алган каләмен тел очына тидереп юешләде дә алдындагы кәгазьгә язарга әзерләнде. – Югыйсә бу минем күршем Ат барышник Бәдри байга бик үк ышанып та бетеп булмый. Товар бәяләре хакында әйткәннәре әллә хак, әллә ничек… Миңа карата зыянлы эш йөртмәсә дә, чабуы астыннан ут йөрткәли, диләр. Әнә кызыл малчы Ишәк Хәсәнҗанның да көймәсен коры комга утыртып калдырган. Анысы ул Ишәккә типкәләп алуы да ярый яравын… Бу атнада даладан олау белән Җомагул килеп төшәсе. Атлар куып, куй мае туңдырып. Миннән җурна булыр дип килешенгән иде. Казаннарда поты күпме тора да монда күпме – шуның аермасыннан берәр тиен отсаң да, чутлагач, хәйран гына җыела ул… Әйдә, Казанда кибет арышының хакы күпме дә базарныкының хакы күпме? – дип сорады ул, кибеп өлгергән каләмен тагын юешләп.

– Поты кырык җиде тиеннән, – диде Сафиулла, алдындагы кәгазенә карап. – Оны алтмыш бер тиеннән. Суккан арышның Чистайныкы белән аермасы бер йә ике тиен. Ырымбурда поты кырык тугыз тиен.

– Базарда?

– Алтмыш. Мин булган дүрт көн арасында ике тиенгә күтәрелде.

– Солы?

– Яңа сукканы утыз җиде тиеннән бара. Әвеннеке – кырык. Базарда – утыз сигез-утыз тугыз. Шул дүрт көндә өч тиенгә артты.

– Җомагул белән карабодай ярмасы да әзерләп куярга килештем. Анысы күпме тора?

– Поты – бер сум да җегерме. Борайлысы – алтмыш биш тиеннән бер тәңкәгә хәтле.

– Хәзер май бәһасен әйт инде.

Тар гына ачылган ишектә Гыймадиның түбәтәйле башы пәйда булды. Филтәсе басыларак төшкән фонарь тоткан. Бүлдерергә кыймастан, ләкин үзенең барлыгын белдереп, ул учына йөткергәләп алды:

– Һым…

Ишеккә каршы утырганга, Сафиулла аны шәйләде шәйләвен. Шуңа күрә Галиәсгарның соравына җавабыннан бүленебрәк калды.

– Май, дим!

Гыймади тагын:

– Һым!.. – дип йөткергән атлы кыланган булды.

– Ни кирәк? – диде Галиәсгар, аңа борылып тормастан.

– Ни ие, бай абзый. Теге шәкертне алмага менгәнием. Аңарга мунча өлгерттем…

– Мунча! – дип кычкырды, аны үртәп, Галиәсгар, тирләгән битен сөлге белән сөртә-сөртә. – Мунча менә монда ул, кем… Гыймадетдин. Тегеләр ягында ул, тегеләр!.. Майга җиттекме әле? Ие, май хакы күпме?

Сафиулла:

– Сөт мае унбер сум җегерме тиен тора… – дип башлагач, ишекне сак кына ябып, Гыймади эчтәгеләрнең сүзенә колак салып торды. – Идел буеныкы – унөч сум, двәрәнски дигәне – ундүрт, парижские – унбиш.

– Өем сездән читтә, ишегем чыпта, – дип, Гыймади каршы бүлмәгә юнәлде. Андагы ачылыбрак калган ишектән Габдулла тавышы ишетелә, һәм үзе дә күренеп тора иде.

– «Иман шарты»н үткәч, «Һәфтияк»кә күчтек инде, – дип, ул Фәтхетдингә җавап тота иде. – Аның соңында «Бәдәвам»ны көйләдек. Шуннан ары «Кисекбаш»ка кереп калганыек.

– Хуп, хуп, – дип мактады аны Фәтхетдин.

– Болардан ары «Рисаләи Газизә»гә чыктым…

– И-и! – диде Өлкән Газизә, аларга кушылып. – Аның, кияү, теге… карасана, оныттым да инде, ие! – «Фәзаилеш-шөкер».

– …«ш-шөһүр», – дип төзәтте аны малай.

– Ие. Менә шул «шөкүр»дән әйтеп биргәннәрен ишетсәң дә әле, кияү!

Фәтхетдин, канәгать калганлыгын белдереп:

– Болай булгач, кода шәкертне үз сыйныфыма алмый булмас, – диде. – Мин сине Мотыйгый хәзрәткә чисти хәлфә булуга җиткереп тоттырам.

– Хәлфә?! – диде Өлкән Газизә, ботын чабып. – Ниткән хәлфә ди ул тагын? Кара бу малны! Ишәйгәннән-ишәя, Аллага шөкер! Иншалла, сәүдәгәр булыр. Ниндие генә әле, әйеме, Габдуллаҗан?

– Җиткереп тоттырам, имеш, – диде Уртанчы Газизә, Фәтхетдинне мыскыллап. – Тоттырыр нәрсәләрең бигрәкләр дә кешнәп тора шул синең!

– Җәгез инде, – дип туктатты аны Кече Газизә. – Шәкерт алдында исәп-хисапларыгызны калдырып торыр идегез инде аны.

Гыймади, ниһаять, – бу юлы кыю рәвештә – бүлмәгә килеп керде.

– Менә кайда икән әле ул! – диде ул, Габдуллага карап. – Килеп җитмәгән көенчә малайдан мулла-сәүдәгәр ясамакчы булып тормасагыз соң… Әйдә, малай, җыен җәтрәк!

Малай, Газизә апасына таба елышып, шикләнгән төстә:

– Тагын кая? – дип сорады.

– Мунчагадыр, – диде Кече Газизә, аны юатып.

– Имынный! Килгән шәпкә кая булсын ди тагын? – диде Гыймади. – Ниме, бикә, алмашка кигезергә тегесе-бусы әзердер ич? Сөлгене үзебезнекен куйдым.

Өлкән Газизә, залга чыгып, калай бизәкле сандыкларның берсен ачып иелде дә кием-салым арасыннан малайга ярардай күлмәк-ыштан эзләргә кереште. Әлеге дә баягы вафат улыннан калган вак-төяк булгандыр, күрәсең: соңгы тапкыр үзенә якын исен иснәп калырга теләгәндәй, аларны битенә тидереп-тидереп алгалады.

– Бар, – диде Кече Газизә, малайны алга этәреп.

– Мә, наным. Сау-сәламәт тәнендә туздырырга насыйп итмәде инде үзебезнең улыбызга. Сиңа язган икән, – дип, Өлкән Газизә кием-салымны Габдуллага тоттыргач, Гыймади аны җитәкләп алып чыгып китте. Артта әллә Галиәсгарның, әллә Сафиулланың:

– Куй җоны хакы… – дигәне ишетелеп калды.

Баскыч басмаларыннан төшеп, ишегалды карын шыгырдатып үткәч, мунча алачыгына килеп керделәр. Караңгы иде. Гыймади фонарь филтәсен күтәргәч яктырып китте, эчтә булган нәрсәләр ачыгаеп калды.

– У-у, сезнең монда-а! – дип сузды малай, баш турысындагы колгаларга эленгән каен, имән себеркеләренә күтәрелеп карап. – Кырлай урманы шикелле!

Тышкы киемнәрен салырга керешеп, Гыймади:

– Сездә әзрәк иемени? – дип сорады.

– Бездә җитәрлек итеп кенә бәйлиләр.

– Бездә дә артыгы җук аның.

– Кырлайдагы Сәгъди абзый да шушылай мул әзерли торганые, базарда сәүдә итәргә.

– Мунча себеркесе белән вакланып торырга Галиәсгар җизнәңнең өресе сыек дип белдең мәллә? Җаек байларындыр, казакъ, кыргыз байларындыр шушы себеркеләр белән өтәм инде мин. Пешеп беткәнче чабыналар, малай. Ишегалды себерерлек чыбыгын да калдырмыйлар… Чү, нигә чишенмисең? Шикләнмә, малайларны алай ук каезламыйм мин.

– Оялам мин, – диде малай тыенкы гына.

– Кит әле, булмаганны! – дип, бил тиңентен шәрә, ә түбәнтен ак ыштаннан калган Гыймади малайның тышкы киемнәрен салдырып ташлады. – Болары җатсын шушында. Иртәнчәк Гайниҗамал апаң җуып, киптереп, сырлы бәләк белән язып бирер… Ә боларын эчкә алып кер. Чыгышлый кияргә җылынып торсыннар, – дип, Гыймади фонарен кулына алды.

Пар көдрәләтеп, эчкәре уздылар. Мунча ак, чиста, пөхтә иде. Гыймади тәрәзә пәрдәләрен тартып куйды, фонарьны матчадагы чөйгә элде, себерке пешекләнеп яткан агач тагаракны, комганны ләүкәдән түбән төшерде, шунда ике чүмеч су йөгертте, мич капкачын ачып, ташка да чыжлатып җилпеде.

– Ләүкәгә менеп җат. Беркавым тирләп ал.

– Эссе, – диде малай, ләүкәгә йөзтүбән яткач.

– Булмаенча!.. Сине кем диләр әле?

– Габдуллаҗан…

– Кушаматың җукмыни?

– Булды ди сиңа! Мулла малае ич…

– Ә минем бар. Кырыкмыш Гыймади мин.

– Кырыкмыш тай гына була ул.

– Шул шул менәтерә! Әллә миңа Алаша Гыймади дияр иеңме?

– Дигәнем юк ич әле. Ярый алайса, мин дә Кырыкмыш Гыймади диярмен.

– Диярмен мин сиңа! – дип көлде Гыймади. – Матри аны!

– Мине «Апуш» диләр. Син дә шулай диген. Тик үчекләп түгел. Мулла малаен үчекләү гөнаһ!

– Күптән шулай диләр аны, амакай! – дип, Гыймади пешекләнгән себеркене алып селеккәләде дә, мич авызына чүмечтән тагын су җибәреп, шуның кайнарында себеркесен корылата төшкәч, малайның аркасына тидермичә генә буйдан-буйга җилпеп узды.

Габдулла, эсселеккә чыдамыйча, дугадай бөгелеп:

– Уй! – дип куйды.

– Абзарыңа симез куй! – дип көлде Гыймади һәм малайны кадерләп, яратып, шуннан үзенә тәм табып чабындырырга кереште. – Менә бусы әнкәң өчен…

– Уй! – диде малай тагын һәм үзенең: – Җитәр, Кырыкмыш! – дигәнен сизми дә калды.

Гыймади рәхәтләнеп көлеп җибәрде:

– Ә! Син әле алаймы? Кем Кырыкмыш? Әле бер генә үткән, ә ул инде «кырык» дип мышкылдый!

– Җитәр, Гыймади абзый! Үтерәсең! Арыйсың да…

– Нигә арыйм ди?

– Минем әниләр өчәү! Әтиләр дә! Бөтенесе өчен дә чабындырсаң хәлдән таеп бетәрсең…

Гыймади әллә нишләп китте. Хәлсезләнгән кебек, себеркеле кулы түбән салынды. Аннары ул себеркесе белән маңгай тирен сөртеп алды.

– Алай икә-ән… Алайса, Апуш, өч әнкәң өчен менә бер, – дип үткәч, малайны аркасына әйләндереп салды. – Алайса, өч атаң өчен менә тагын берне…

Малай карышмый иде инде. Аны пар, эсселек изрәтте, себерке иркәләде. Тәне шуңа тәмам күнекте. Аңа рәхәт иде.

– Ә менә бусы үзең өчен, Апуш. Күңелең пакь, җаның иманлы, тәнең сау-сәламәт булсын өчен, киләчәк бичәң чибәр, сөйкемле, балаларың тәүфыйклы булсын өчен!

Шуннан соң Гыймади ишек төбендәге агач кисмәктән чүмеч тутырып су алды да малайның аркасына – шулай ук буеннан-буена җилпеп җибәрде. Малай тагын:

– Уй! – дип куйды да исен җыеп торып утырды. – Салкын ич!

– Җылыга – салкын, салкынга җылы килешә ул, Апуш. Йә, төш, – дип, Гыймади комганга, таманлап, су салырга тотынды. – Булдымы соң?

– Шәп! – диде малай.

– Синеңчә, шәп нинди була инде ул?

– Каян белим?.. Шундый… очасы килгән күк.

– Очсаң, кая китәр иең соң?

– Шунда инде… Кырлайга.

– Шулай. Туйдырган җиргә караганда, тудырган җир тартарак шул… Мәле, себерке иснә. Мәтрүшкәле ул.

Малай утыргычка утырды да себеркене йөзенә каплады. Ул, йөзен аермыйча, тагын:

– Уй! Нинди тәмле! – диде. – Мәтрүшкә сездә дә үсәмени ул?

– Менә инде! Үсмичә ни!.. Татар бар җирдә мәтрүшкә булмый димени? Кәҗә сыртын сарган тигәнәк ише, мәтрүшкәнең орлыгы татар кешесе узган аланнарга уч-уч чәчелеп кала инде ул… Син бар, алачыкта хәл алып кер.

Шәрә килеш караңгы алачыкка чыгып баскач, Габдулла, кинәнеп, кулын җәеп җибәрде, киерелеп алганда, колгадагы себеркеләргә орынды. Алар исә күңелле генә итеп кыштырдашып куйдылар. Малай, күзен йомган хәлдә, аларны тагын, тагын кыштырдатырга тотынды, хыялында үзен киң ябалдашлы бер ак каен астында итеп күрде. Агач көчле җилдә тирбәлә, ябалдашы тузгый, гүя очып китәргә җыена иде кебек.

– Җитәр инде, кер! – дигәнне ишеткәч, ул, уйларыннан айнып, эчкә узды.

Гыймади агач тәпәнгә башта кайнар, аннары, таманлый-таманлый, салкын су тутырды да колгага эленгән урыннан яңа мунчала үрелеп алды.

– Кызлар чәчемени, ә? – диде ул. – Чаган елгасында үзем чылаткан юкә кабыкларыннан бу. Җәй көне шунда атлар коендырырга җөрербез әле, җәме?.. Каяле, «Гөлҗиһан» сабыны белән, гөбердәтеп, бер уындырып җибәрим әле үзеңне, Апуш!

– Үзем, үзем! Син аркамны гына у, – дип карышса да, Гыймади малайны көчле кулы белән уртага бастырды да, китәрелгән башын сабынлап югач, буйдан-буйга сабынлы мунчала белән ышкып чыкты, артыннан тәпәндәге су белән юды. Тәпәнне түкте, чайкады, кулына комганны алды. – Кая, коендырыйм инде дә чыгарбыз.

Малай аның игелегенә тәмам ышанып бетеп, ни әйтсә дә үтәргә әзер иде инде. Комганнан су бетмәс-төкәнмәс булып акты да акты, акты да акты…

– Хәзер сөртеник, – дип, Гыймади колгадан, сузылып, чиккән сөлге алды, малайны сөртеп чыкты. – Киен, Апуш.

Малай эчке киемнәрен киеп куйды да нишләргә белми басып калды.

– Бар, тышкы киемнәреңне киенә тор. Мин хәзер, – дип, Гыймади комганга тагын су тутырды, малайның чыгып киткәненә ышангач, ыштанын салып, үзе дә коенды, сөртенде…

Кергәндәгечә үк ишегалды карын шыгырдатып, алар баскычтан югары күтәрелделәр. Алар кергәндә, хатын-кыз чәйдән торган да савыт-саба җыештырып йөри иде инде. Берара малайга «Мунча сихәтле булсын!» дип, Гыймадины мактап тордылар.

– Шәкертне кая салабыз соң? – дип сорады Гыймади.

– Әнә, әнә урын-җире җәелгән дә инде, – дип, Өлкән Фатыйма сандыкларның киңенә ишарәләп күрсәтте.

– Һи! – дип куйды Гыймади, канәгатьсез төстә. – Кунакны шунда кундыралар димени инде аны?

– Алай димәле, Гыймадетдин. Бик җайлы урын ул! Бөтенесе чип-чиста, үтүкләнгән…

– Юк инде. Болай итик әле! – дип, Гыймади Галиәсгар бүлмәсен барып ачты.

Ә анда һаман саныйлар, чутлыйлар, язалар иде әле.

– Ат ите күпмедән? – дип сорады Галиәсгар.

– Бер сум да туксан…

Алар тәмам тирләгән, кызарышып чыкканнар иде инде.

– Бетмәдемени әле, бай абзый? – диде Гыймади һәм аларга һич исе китмәгән кыяфәттә диванга урын-җир китереп салды, җайлап җәйде дә Габдуллаҗанны ияртеп керде. – Кая! – дип аваз салды ул ишектән күренеп торган хатын-кызга. – Чәй кертегез дә, йокласын әле шушында кинәнеп.

– Безнең эш бетмәгән ич әле, Гыймадетдин! – диде Галиәсгар, килештермичә.

– Сезнең бетәрлек тә түгел инде ул.

– Җарар инде алайсаң… Әйдә соң, Сафиулла, залга чыгып дәвам итик, булмаса, – дип, Галиәсгар алдындагы кәгазьләрне җыйнады, чутын култык астына кыстырды да, кымыз уртлап алгач, бүлмәдән чыгып китте.

– Гыймадетдин… – диде Сафиулла тын гына һәм, чокырга баягы чүлли шешәсендәге калган нәрсәне салып җибәргәч, ияген какты: тот, янәсе. – Китәсе булыр… Безне оныта күрмә тагын, Габдуллаҗан. Кил, җәме! – дигәч, алар малайны ялгызын гына калдырып чыгып киттеләр.

Кече Газизә, кереп, малайга чәй эчертте, сүзсез генә карап торгач, җайлап яткырды һәм эленгән лампаны сүндерде. Бүлмәдә малайның ачык күзе генә күренеп, сәгать тавышы гына ишетелеп калды.

Юка гына боз парчалары белән бизәлгән ике тәрәзә пыяласы ай нурында көмешләнеп, идәнгә, җиһазларга шуның зәңгәрсу яктысы сузылып яткан да көзгегә – әллә кайларга кереп киткән. Габдуллага йокы урынын җизнәсенең җыйнак эш бүлмәсендәге күн диванга җәеп бирделәр. Урыны йомшак, җылы булса да, аның күзе һаман ачык әле. Салмак кына итеп, сәгать йөри. Менә ул берне сугып куйды. Ничәнченеңдер яртысынадыр инде. Малай ничәнче икәнен белми. Үзен аның булачак хәлфәсе дип таныштырган, ниндидер кода абзый тиешле кеше, күрәсең, тонык кына булып, шуның гырылдавы ишетелә. Ул моңарчы белешле булмаган Газизә җиңгәсенең, аңадыр инде, сукранып эндәшкәнен танып ала: «Сиңайтәм, борылып ят, борылып, дим!» Гырылдау тынып кала. Ә кайдадыр ялгыз чикерткәнең тигез, күңелле зыңлавына малай рәхәтләнә үк: чикерткәләр кайда да бер икән.

Идәнгә сузылган яктылык кинәт тәрәзәгә таба шуышкандай була, аннан Габдулланың күңеле аша тышка чыгып китә һәм малайның күз алдында Җаектан Ырымбурга, аннан Чистайга, тагын, Казанны үтеп, Кырлайга тиклем барып җитә. Ялгыз бүренең моңсу улавы ишетелгәндәй була, бу улау бераздан ниндидер бер этнең шат өрүенә әйләнә сыман. Кемдер гөлдерек, шук тавыш белән көлә, ниндидер бала, авыл йортының ишегалды уртасына баскан килеш, сабыр гына елый. Бу ул – Габдулланың үзе инде. Ялгыз берәүнең аяк астында кар шыгырдавын боз астында аккан су челтерәве баса. Әллә кайдагы – бик ерактагы ниндидер өй эчендә сәкегә яткан икәүнең сулавына корама юрган тын гына калка да төшә, калка да төшә. Габдулланың иң соңгы ата-анасы Сәгъди белән Зөһрә һәркайсы үзалдына Габдулланы уйлап, аның менә шушылай йомшакта, җылыда ятканын күз алларына китерәләр дә көрсенешәләр бугай… Җил исә, җәяүле буран йөгерә, һәм Габдулланы шушы ят өйгә, таныш та, таныш та түгел кешеләр арасына китереп җиткергән очсыз-кырыйсыз юлга әкренләп кар сала, аны күмә, югалта. Габдулла аяк астында каты юл тоймый, әллә кая читкә кереп китә, башта кара ноктага, аннары югарыдагы бер йолдызчыкка әверелеп кала…

Габдулланың, ниһаять, күзе йомылганның соңында кысылып чыккан ике тамчы фирүзә яшьне һичкем күрми инде…

1995