Читать книгу Дәрья башы / Исток вселенского - Ахат Гаффар - Страница 3

Бөек хөкем көне килеп җитте.

Әшнә атавын көн чыгышы ягыннан ышыклап торган Бирге Ялпы тавының амфитеатрдай иңкү куенына Шүрәле халкының Олуг Корылтае җыелды.

Кояш күзне чагылдырып яна, кыздыра иде инде. Күк, җир, тереклек, үсемлекләр – барчасы аның иркенә буйсынып ята. Кабарынкы Аргы Ялпы тавы астындагы түгәрәк Кәрәкә күле сурәте ышкылып беткән көмеш тәңкәдәй ялтырап, чалт аяз күккә елмаеп ята. Тәкәрлек сазлыгын баскан былтыргы сары чуклы камышлар, көрән җикәннәр әллә нидә бер талгын җил исеп куйганда кыштырдашалар, шау яшел көннәренең кибеп беткән истәлекләрен сагынышып пышылдашалар. Пыяла шикелле тигез Сандугач үзәнен чикләп куйган тирән ярлы инеш, ашыга-ашыга, Чулман елгасына ага да ага, ага да ага. Инешнең аргы ягындагы басуларда көз җиткәндә гуҗ Тайга Катнаш Дәүләтләр империясенең капкорсак амбарларына, төпсез чоңгылларына озатыласы арыш, бодай уҗымнары, наркоманнар кебек миңгерәп, бар тамырлары белән, комсызланып, пестицид имә…

Кыскасы, гап-гади бер көн иде.

Сандугач үзәнендәге сөрү җиренә дүрт Адәми зат икешәр чәчкеч таккан тракторда тары чәчә иде. Бервакытны аргы баштан әйләнеп килгәндә, алар Бирге Ялпы иңкүлегеннән шайтан өермәсе күтәрелеп, камышларны бөгә-сындыра, җикән йоннарын ак болыттай туздыра-туздыра, туры килгән кошларның канатларын каера-каера, басуның йомшак кара туфрагын корыч гөрҗидәй күтәреп, үзләренә таба якынаюын күреп алдылар. Коры Кызыл чокыр тирәли утыртылган каенлык буенда тыныч кына утлап йөргән илле биш баш ат көтүе, җәһәт кубып, җан-фәрманга авыл ягына томырылды. Аларның яллары да, койрыклары да чәбәләнеп, үрелеп беткән; шундук шабыр тиргә баттылар, танауларыннан, шарлап, сары күбек ургып чыкты. Ул да булмады, тракторлар күмәк төчкерергә, морҗаларыннан боҗра-боҗра кучкыл төтен ургыта-ургыта йөткерергә тотындылар; ахырда, тыннары буылып кысылгандай, шып туктап калдылар, сүнделәр. Андагы Адәми затлар җиргә сикерешеп төштеләр дә әүвәлге әвен базыннан калган чокырга постылар. Сазлык түмгәкләренә охшап, башлары гына тырпаеп калды. Тәкәрлек сазлыгындагы куе коры камыш дүрт урында дәррәү дөрләп яна башлаган иде дә, Аргы Ялпы ягыннан күтәрелгән тагын бер шайтан өермәсе килеп җиткәч, андагы ут су сипкәндәй басылды, сүрелде, сүнде. Ул арада беренче шайтан өермәсе тракторлар турысына килеп җитте дә, астагы сөңгедәй очы белән бер трактор белән чәчкечне кыл урталай ярып аударгач, ыжгырып шаулый-шаулый, ары узып китте.

Бу хәлгә ни гаҗәпләнергә, ни куркырга өлгермәгән дүрт Адәми зат кайсы башын, кайсы артын кашып алдылар, аннары тәмәке көйрәтеп җибәрделәр. Арадагы иң яшенең кулындагы керле, тузанлы кап эчендәге шырпылар шылтыр-шылтыр килешеп калтыранды.

– Шүре җибәргәнсең, ахры, – диде өлкәне.

– Суң… Әллә мондый нәрсәне көн дә күргәнме, Ибрай абый?

Ибрай дигәннәре голдыр-голдыр көлеп җибәрде. Аның өске казналыгында – ике, астагысында өч теше юк иде. Йөзен кояш, җил каралтып бетергән. Шуңа күрә учлап-учлап сипкәндәй мул сипкелләре җиз шикелле ялтырап тора. Ул бөкрәеп утырган Ильяска эчкә баткан зәп-зәңгәр күзләрен төбәп карады да, калын иренен турсайтып:

– Бумы?! – диде. – Бераз салсаммы?

Аның каршында утырган солдат киемендәге таза ир тезенә шапылдатып сукты да икегә ярылып ауган тракторга төртеп күрсәтте.

– Бусы аның чүп! Ибрай абыйның Гаҗиләсе туздырган җен туйларын күрсәңме? Менә ул шайтан туе дисәң дә шайтан туе ичмасам!

Ибрай каешланып каткан җәлпәк кепкасын җыерчыклы маңгаена шудырып төшерде дә, башын кашый-кашый, рәхәт елмаеп җибәрде. Сигаретын суыргалап эндәшми торгач, ул Ильяска:

– Бар, алайса аптөш. Утыргыч астында булыр. Чүпрәккә төрелгән. Кара аны! Теге шайтан өермәсе, әйләнеп кайтып, сине дә урталай ярмасын тагын. Бүрәнә итеп! Ул сине Демократ дип тормас!

Һәр җыелыш-мазарда, гаделлек эзләп, өч-дүрт ир-ат җыелган җирдә агымдагы сәясәт турындамы, икътисад турындамы озын-озак сөйләп гарык иткәнгә күрә, Әшнә авылыннан чыккан, җәен-көзен һәр атнаның ике көнендә Рус Әшнәге урманында каен җиләге, җир, кура җиләге, Имәнкискә урманын бетереп, гөмбәдер җыеп, кайвакытны инештә ятьмә белән балыктыр, кысладыр сөзеп йөргән, кичләрен йә уха пешереп, йә шашлык ясап, дус-ишләрен сыйларга яраткан бер язучы аңа «Демократ» кушаматы таккан иде. Ильяс үзе моңа үпкәләмәде, карышмады, күндәм төстә кабул итте. Ул үзе – мәктәп укытучысы, кармакка балык чирттереп утырырга вакытын кызганмас, көчен жәлләмәс. Әле бүген дә, ял көне булганга, әче таңнан инешнең Борым (юкка чыккан, урыны сөрү җиренә әйләнгән урыс авылы) турысында, хәттин ашкан кызылканатлар каптырып кайтышлый, кызык өчен чәчкечкә баскан иде. Чөнки боларның бер чәчүчеләре эшкә чыкмаган. Булышырга ниятләде. Шулай итмәсә, Демократ булыр идеме соң ул? Хәзер ул җәһәт кенә урыныннан кузгалды да, артын сузып, тракторлар тарафына титаклады.

– Алла бар икән ул, җегетләр, – диде Ибрай.

Адәми затларның моңарчы эндәшми утырганы – камырдан әвәләгәндәй көпшәк, симез йөз-гәүдәлесе:

– Белмидериеңмени? – дип сорады.

– Белмидериеңме дип, Шөһрәт… Бу хәтле дип кем белгән аны?

– Ни хәтле дип?

– Бу шайтан туе минем тракторга туры килсә, ә?

Чәчүчеләрнең җыйнак, сыгылма буынлысы, муены, кулы сеңерләнеп торганы:

– Суң? – дип сорады.

Солдат киемендәге тракторчы аның касыгына төртеп алды:

– Бәрәңге баш син, Вакыйф абый! – диде ул. – Өермә Ибрай абыйның тракторына эләксәме? Аракы шешәсен дә икегә әйләндерәдерие ич, пәрәми! Буйдан-буйга ярып.

– Мин дә шуны әйтәм ич, Шөһрәт, – диде Ибрай.

Вакыйф, мүкәләп, кузгалак өзгәләргә тотынды.

Ильяс әйләнеп килде. Ышык, эссе чокырга төшеп, бармак арасына кыстырган аракы шешәсен Ибрайга сузды, үлән өзеп, тузан сарган сигез кырлы стаканны сөрткәләде, иренен бөреп, эченә өргәләде.

Бер уч сусыл кузгалак җыеп өлгергән Вакыйф:

– Аннары син, Демократ, комиссия чакырып китерерсең, – диде.

– Нинди комиссия? – дип сорады Ильяс.

– Тракторны карарга. Югыйсә Гаҗилә апа килгән дә ярып салган дип уйламагайлары. Акт төзеп, Ибрай абый өстенә чәпәрләр дә куярлар. Шуны түләп җаны чыксын дисең мәллә?

Аларның дәррәү көлүеннән өркептер инде, һава сызгыртып, сазлыктан дүрт кыр үрдәге, өч тәкәрлек күтәрелде. Тәкәрлекләр ачыргаланып кычкырышты. Шуларга кушылган шикелле, Ибрайның да йөрәге сулкылдады, кайнар җанына кар ишелеп төшкән сыман булды. Урталай ярылган ул трактор аның үткән гомере ләбаса инде. Аның да гомере шундый – урталай ярылган. Әнә башта ягымлы, тымызык, тансык җилдәй тоелган хатыны Гаҗилә тора-бара сиздергәннән-сиздерә, биздергәннән-биздерә башлап, үгетләп тә ярсып, хәтта сүгенеп тә тыя алмастай төстә гаярьләнде, усалланды, кара көйде, суынды. Кайвакытны хатын-кызны хатын җенесе итеп тоткан нәрсәсен дә алтын тутырылган сандык урынына саклап, яшереп, саранланып бирде: теләсә, күгәрек күңел йозагы белән шапылдатып бикләп куйды; теләсә, кирәк булган үз сәгате сукканда гына, комсыз тәнен ачкычы белән ачкалады. Нигъмәт дөньясы анда, аныкы гына диярсең. Инде-е, бөҗәкләрдә дә бар лабаса ул нәрсә! Үз уена бирелгән Ибрай үлән арасында ике «Фатыйма»ны шәйләп алды: артларын артка терәгәннәр дә тәмам изрәгәннәр. Нигә инде, шулар кебек, табигатең кушканча тормаска, яшәмәскә ди? Имеш, иренең әз-мәз дә, кайчагында байтак та эчкәләп кайтуыннан Гаҗилә шулай үч алып маташа. Белми ич ул, тавык мие эчкән нәмәрсә, гаилә тормышын алып бару икәүнең генә эше түгел. Күрше-күлән бар, агай-эненең очрашкан мәлләре бар. Җитмәсә, эш аты рәвешендә алны-ялны белми эшлисең, шуннан соң сарулар кайнаган вакытлар булучан – тотмыйча да ярамый ич инде. Алла колы! Хисапласаң, сәбәбе күп инде аның. Санап бетерерлек түгел. Ул – Ибрай гына мәллә? Һәммәсе шулай итә. Болай гына туры килгәндә дә, кирәксә, җир тишегеннән эзләп табып та.

Ибрайның шулай итеп күпме озын кышкы төннәре, шомырт чәчәкле таңнары, җиләк исле җәйге челләләре, яңгырлы, моңсу көзләре заяга уза торды. Ай, ул җанның яшертен генә сызланып сыктаулары, тән гайрәтен басарга теләп уфылдаулары; аһ, ул йөрәккәйнең тозакка эләккән кош сыман тыпырчынуы, боегуы, җырлыйсы килгән җырының бугазына басып эндәшми калулары, кулдан эш китүләре; һи, ул горурлыкның аяк астында тыпырчынуы, яхшылыкның керләнүе, игелегеңнең аккан кандай катып төссезләнүе, кадерсезләнүе, ай… ул… Карын ачыкканга ничек тә түзәрлек тә бит, ә җан ачыгуын ни белән басмак, туендырмак кирәк? Шулай газапланып яшәү язган инде, күрәсең.

Моңа Ибрайның башта әллә ни исе китмәгән иде. Сабыр итте, түзде, чыдады, хатыны бер дә бер аңга килер, төзәлер дип көтте. Әмма көтә-көтә көтек булды. Әйе, көт шайтаннан иман, үгездән – сөт дигәндәй… Инде бу ярык, яраксызга әйләнгән тракторны хисаптан төшереп булырдыр, ә ярык гомерне ничек итеп көрнәргә ди? Бүген үткәнгә иртәгә көрсенүдән ни мәгънә?

– Нитик без, җегетләр, – диде ул.

– Нитик соң, нитик? – дип түземсезләнде Вакыйф. – Нитәсе җук, ачасы да нитәсе инде аны. Суынганчы. Көн кызу, бозылып куймагае.

Аны Шөһрәт:

– Трактор хөрмәтенә! – дип җөпләде.

– Монда бөркү, – диде Ибрай сабыр гына. – Нитик без… анау Бирге Ялпы чишмәсе төбенә төпләнмик микән диюем.

– Тамак та чатнады, – дип хуплады Ильяс.

Чокырдан чыккач туктадылар тагын, ул-бу килеп чыкмасын дигәндәй, як-якларына карандылар.

– Мәле, наным, – дип, Ибрай шешәне Ильяска сузды. – Җә җалгыш төшереп җибәреп нитәрмен… харап итәрмен…

Ильяс кулын сузган иде, читкә кагып, аракыны Шөһрәт алды:

– Сиңа төс түгел, Демократ абый. Ә менә миңа төс, – дип, солдат чалбары кесәсенә тыгып куйды. – Галифе ясап ятсын әле.

Шик-шөбһәләнердәй нәрсә шәйләмәгәч, кызу-кызу атлап киттеләр. Үзәннең авыл ягы башына, соры тузан туздырып, машина килеп чыкты.

Ибрай, башын ия төшеп:

– Күзгә-башка чалынмаскае, җегетләр, – диде.

– Әче суы да үзебезлек кенә. Тел астын чылатырлык нәрсәне…

– Калганы минем эш, – диде Вакыйф. – Җылы тирес астында бернәрсә мәчтер-мечтер чемердәп ята минем. Атна тулыр-тулмас булды – куәте җитешкәндер, боерган булса.

– Җәтрәк, – диде Шөһрәт. – Тракторга аптырасын-җөдәсеннәр әле.

Әйләнгеч булса да, камышлык белән чиктәш коры җиргә төштеләр. Машина күренмәс булды. Сазлыкны күл буйлата уратып, Аргы Ялпыдан узгач, Бирге Ялпыга аяк бастылар да аның итәге астыннан гайрәте ургып чыккан Ринат чишмәсенә килеп җиттеләр.

Тирәсе хуш. Бурасы яңа, нык имәннән, иркен, суы тирән. Аны былтыргы җәйне теге язучының энесе журналист Ринат ниятенә кушылып, Вакыйф белән икәүләп бурадылар да комташны казып утырттылар. Монда үлән шактый буй җибәргән инде; күз явын алырдай, җанны тынычландырырдай, фикерне аныклардай чәчәклек, астарак су җәелгән төшне җете яшел кыяк, куе җикән камыш баскан. Салкынча иде.

Килеп җитү белән, «гәләфиен» бушатып, Шөһрәт шешәне чишмәгә чумдырды.

Өлкән кеше буларак, Ибрайны чиста ташка утырырга кыстадылар. Ибрай исә йөз җыерчыклары арасына сөрмә булып ягылган куе тузан юлларын, йомшак кына итеп, ә улына, беләгенә сыланган майны ком белән ышкып, улак очында юды да лаеклы урынына үтешли ачык бура эченә караш ташлады. Чишмә пар күзле иде. Комны, чуар вак ташларны кайнатып ургыйлар. Бер генә мизгелгә, әллә ничек, чишмә төбеннән күзен ялт-йолт уйнаткалаган, аның җанын шул комташтай утсыз-сусыз кайнаткан Гаҗиләсенең чагылышын шәйләгәндәй булды ул һәм тизрәк әлеге ташка чүкте. Вакыйф белән Шөһрәт бурадан артып калган бүрәнәгә утырды, Ильяс киндер букчасын улак шарламасы астына урнаштырды да, берочтан стаканын чайкагач, Демократ буларак, җиргә чүкте.

– Җиткәндер, – диде Шөһрәт. Җиңе сызганулы, кара төк баскан кулын тыгып, шешәне суырып чыгарды. Шешә йөзе күзгә күренеп «тирләде», аксылланып калды. Шөһрәт аның бөкесен тешләре белән генә җайлап ачты да Демократка сузды: – Бүлү синнән, Ильяс абый. Җебемә.

– Ярар соң, – диде Ильяс, карышмыйча. – Ә менә Мәскәү демократлары белән Казан партократлары җеби. Мунчалага дип, суга батырган юкә кабыклары шикелле, лайлаланып җеби. Шунлыктан су, әйләнә-тирә мохит сасый да инде…

Ильяс шешәне, алып, Шөһрәт тотып торган стаканга якынайткан гына иде, әллә нинди – акылга сыймаслык, җаннарны тетрәндерерлек гаҗәеп тә, сәер дә шаукымга, мәхшәргә, Кодрәт көченә тарыганнарын сизми дә калдылар…

Бирге Ялпы тавы каршына озын буй-сынлы, кырыс йөзле, ефәктәй елкылдап, җилфердәп торган яшел йонлы алты пәһлеван шүрәле сыгылмалы төз ак каен ботакларын юкә кайрысы белән бәйләп ясаган, түбәсе сусыл өрәңге, имән яфраклары белән ябылган чыбылдык күтәреп чыкты. Чыбылдыкның ян-ягыннан ике шүрәле кызы бара. Алар өрәңге яфракларыннан киң итеп бәйләгән җилпәзәләрен талгын гына җилпи иде. Тигез рәт булып тезелешкән бер төркем яшь шүрәле каен тузыннан ясалган барабаннарын кага башлады. Бала шүрәлеләр юкә сыбызгыларын сызгыртты. Курайчыларның тыннары җиткәнче нәфисләп, нечкәләп тә, гыжлатып та, чыжлатып та уйнаулары барабаннар тантанасына сагыш төсмере биреп өстәлде, кушылды.

Чыбылдык эчендә тузганактай ап-ак йонлы, ак озын чәчле, сакал-мыеклы бер карт шүрәле утыра иде. Сыны мәгърур: яшел юка ирене, бөркетнекедәй кәкре, кылычтай кырлы зәңгәр борыны нык, какшамас холык-фигыльле икәнен белгертә, тирән баткан зур кызыл күзе төптән аңын, йөрәген биләгән күрәзәчел акыл белән тулып тора. Тар маңгаендагы җәядәй ыспай бөгелгән алтын мөгезе исә аның Олуг Хаким, чикләнмәгән Кодрәт иясе икәнен искәртә. Бу, чыннан да, шүрәле халкының Олуг Хакиме – Шүрәле Алтын Мөгез иде.

Олуг Гавам Корылтаеның Бирге Ялпы тавы иңкүлеген иңләп, кайсы ничек утырышкан, җайлашкан, урнашкан, кырын яткан йөз меңле вәкилләре күмәк кузгалышып, дөбердәшеп, аягүрә бастылар да, Изге Тәңренең үзен күргәндәй, югарыдагы Шүрәле Алтын Мөгезгә башларын бердәм күтәреп, текәлеп бактылар. Бактылар да, аклы-яшелле чыбылдыкта Олуг Хаким – Чикләнмәгән Кодрәт иясе утырганына бердәм ышангач, Изге Кояш күзләрен чагылдырган шикелле, башларын иделәр, күзләрен аска текәделәр, сулышларын тыеп, уң тезләренә чүктеләр. Уртак хәрәкәттән яшь шүрәлеләрнең туп-туры, тырпайган, төрледән-төрле төстәге мөгезләре елкылдап алды, өлкән яшьтәгеләренеке ышкылып беткән таштай тонык елтырады. Кыз-кыркынның мөгезләренә ак, сары төнбоеклар кадалган иде, хатын-кызныкын әрекмән, бака яфраклары каплаган. Аяк астындагы үләннәр тапталып, уылып, сытылып бетеп, тау итәге коры туфракка калган иде инде. Шүрәлеләрнең аякка басулары, аннары тезләнүләре җирне тетрәтеп куйды.

Шүрәле Алтын Мөгез үзенең табан астында диярлек чуар паласны хәтерләтеп сибелгән шүрәлеләрне ялкау кысылган, ләкин үткер, очлы күз карашы белән аркылыга-буйга барлап чыкты. Аны тынычландыргыч канәгатьлек хисе биләп алды. Ләкин вәкарьлек, тәкәбберлек, горурлык тойгысы түгел. Вәкарьлеккә, тәкәбберлеккә, горурлыкка ул, озын-озак ялгызлыкта калып, ашамый-эчмичә үзенең Олуг Гавамы, иксез-чиксез Галәм, барча күк җисемнәре, бетмәс-төкәнмәс йолдызлар хакында уйлаганда, уйларының хак икәнлегенә тирәнтен ышангач, ялгышлардан арынганына тәмам инангач, юктан бар булу, бардан юкка чыгу, Яшәү белән Үлем, Үлем белән Үлемсезлек, Мизгел белән Мәңгелек, Ялган (изгесе яисә яманы) белән Хакыйкать (ихласы яисә ясалмасы) турында авыр, саллы фикерләргә, фикерләренең асыл нигезенә ирешкән вакытта гына ия. Мәрткә киткән сыман, шулай уйлануларыннан айнып уянгач, ул ирен чите белән генә елмая иде дә, үз дөньясына әйләнеп кайту вакыйгасын шүрәлеләргә хас, лаек рәвештә билгеләп үтәр өчен, үзенә сөмсере иң күп коелган, иң күңелсез, иң сагышлы, яшәүдән гарык булып, үлемне һәммә бәладән котылу рәвешендә ирекле кабул итәргә әзер берәр Адәми затны китерергә боера, аны, коткаруның, савыктыруның, терелтүнең бердәнбер чарасы рәхимсез кытыклау икәнлеген күрсәтү өчен, үз кавеме каршында коточкыч дәрт белән кытыклый, шаштырганчы көлдерә иде. Адәми зат яхшы күңелле булып, лаек икән – терелтә, яман уй-шөгыльле булып, лаек түгел икән – яшәүдән мәхрүм итә. Аныңча, Яхшылыкның нигезен курку хисе тәшкил итә, ә Яманлык асылы курку хисеннән тәкәббер төстә ваз кичүдән гыйбарәт. Аңа әлеге илаһи хакыйкатьне, алты йөз яшь тулган вакытта, мәшһүр Остазы – Шүрәле Көмеш төк углы Кызыл Мөгез иңдерде. Ул чактагы Олуг Хаким Алтын Мөгез, күкнең өченче катындагы Олуг Кытык Гавамында тугыз йөз ел яшәп, күкнең җиденче катына мәңгелек сәфәргә җыенды. Үзе кебек, биш йөз елга бер Ак төк булып яратылган шүрәле малаен ул варисы итеп сайлады да мәшһүр Остазга тәрбиягә бирде. Инде аның Курку хисе тәгълиматын соң мыскалына кадәр өйрәнгәнен, кабул кылганын белгәч, табибларына үз Алтын Мөгезен Шүрәле Ак төккә күчереп утыртырга боерды. Шулай итеп, менә ике йөз җитмеш җиде ел буена инде ул Олуг Хаким Алтын Мөгез атында, хөрмәтендә, дан-шөһрәтендә, иң мөһиме, курку хисенең Кодрәт иясе вазифасында гомер кичерә.

Бөек яхшылыкның асылы булган, булырга тиеш курку хисе Олуг Кытык Гавамына мәңгелекнең мәңгелегенә дә Яшәү нигезе рәвешендә иңдерелгән икән, аңа тугры булу да һәр җан иясе, тереклек дөньясы өчен ихтыяри-мәҗбүри дип уйлый иде. Курку ул – Тормыш патшасы. Ул – котылгысыз. Ә аны йомшарта төшү, сизелмәслек итү, читлектәге кош кебек матур итеп күрсәтү, яхшылык кыйбласы рәвешенә кертү тик файдага гына хезмәт итмимени? Инде дә курку йөгеннән азат ителсәләр, аның Шүрәле халкы алдында гына түгел, ә бәлки Адәми затлар каршында да көч-кодрәте юкка чыгар иде. Шуңа күрә Олуг Хаким үзен Адәми затлар өстендә дә торган Хаким дип игълан итте. Чөнки, дип уйлады ул, алдагы фикерләренә кире кайтып, аны җөпләп, Куркуга тиң, аны алмаштырырдай көч берәү генә – көлдерү, көлү. Елату, елау куркуны көчсезләндерә, аннан ерагайта, арындыра, оныттыра. Димәк, хакимлекне какшата.

Тик соңгы дәвердә курку хисенең мәрҗән ташы астына су үтә башлады. Ул суның чишмә башы иң әүвәл Адәми затлар арасында борнап чыгып, аннан соң орлыклары таралганнан-таралырга кереште. Алар – Адәми затлар – тәкәбберлекнең чигенә җитеп, бер-берсеннән аяусыз төстә, алама көлүгә буй бирде. Югыйсә алар фәкать Шүрәле халкы кодрәте белән генә, бары тик үз-үзләреннән генә көләргә бурычлы. Кызганычка каршы, алар моны санламыйча, исләреннән вакытлыча гына чыгарып тормыйча, онытуны максат итеп куйдылар, ахрысы. Шуның аркасында күпме иза чиккәннәрен сизмиләр, күпме хәвеф, афәт, газап сәбәбенең нидә икәнен белмиләр. Инде җирләрен дә тотып селеккәлисең, СПИД та җибәреп карыйсың. Юк, искә-оска алмыйлар – курыкмыйлар!

Моның чиге Шүрәле гавамына да йога башлады бугай инде. Ул, әлеге чирнең таралу күләмен ачыкларга теләп, Бөтеншүрәле референдумы үткәрү турында боерык бирергә мәҗбүр булды. Анда «Куркасыңмы?» дигән бер генә сөаль бар иде. Нәтиҗәдә аңа бу хак сөальгә фәкать бер генә Шүрәленең «Курыкмыйм!» дигән җавап бирүен ирештерделәр. Кайсысы диген әле! Ул Кодрәт белән үзеннән соң бердәнбер Ак төк булып яратылган, шунлыктан тәрбияләргә мәшһүр Остазга тапшырылган, инде аны үз варисы итәргә ниятли башлаган Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез булып чыкты. Инде менә шул Яшел Мөгезнең Тәгълиматтан тайчыну серен белер өчен, Олуг Гавам Корылтаен җыеп, кирәк калса, аңа тиңсез тәкәббер кыланмышына тигез бизмәндә җәза дәрәҗәсен билгеләргә карар кылыр, шул җәзаны җиренә җиткерер көн килеп җитте…

Кытыкланган бармаклар җитезлеге яисә яшен яшьнәү тизлеге белән уйнаклап узган уйларыннан Олуг Хакимне Бирге Ялпы тавы итәгенең төрле тарафыннан яңгыраган тантаналы тавышлар айнытып җибәрде:

– Яшәсен Олуг Хаким Алтын Мөгез!

– Үлемсез Алтын Мөгез!

– Мәңгелектән мәңгелеккә – Мөгез!

Ул башта аягүрә басу ымы бирде, аннары, игътибар таләп итеп, уң кулын күтәрде. Аның беренче сүзен көтеп, шөпшә оясыдай гөжләгән Олуг Гавам Корылтае кинәт тынып калды.

– Иң әүвәл, – дип боерды Алтын Мөгез, бармагын кыймылдатыр-кыймылдатмас түбән ишарәләп, – анау Адәми зат саналган имгәкләрне тәннәре утлы күмер булып кызганчы кытыклагыз да килгән төшләренә илтеп ташлагыз! Үзебез аларга күренмәсәк тә, без аларны күрәбез: алар чишмәне хәмер салынган утлы сулары белән нәҗесләде! Чөнки ул бичаралар куркудан мәхрүм.

Корылтай вәкилләре, таптанып, ул төртеп күрсәткән якка борылып бастылар. Бу гайрәтле хәрәкәткә ияреп, Ялпы таулары, Сандугач үзәне көзән җыергандагыча киерелеп торды да сиртмәгә асылган бишек сыман тирбәлеп куйды. Ә Адәми затлар өчен җирнең бу җиңелчә калтыранып алуы шактый зур хәвеф булырдай куркыныч иде. Утырган ташы белән бергә Ибрай кинәт биш-алты сөям кадәрле югарыга очып күтәрелде дә дыңк итеп тагын килеп төште. Авызындагы тагын ике теше чартлап сынганын тоеп, ул аларның берсен ялгыш йотып җибәрде, икенчесен төкереп ташлады. Вакыйф белән Шөһрәт, аркан авып, сөзәклектән чишмә тамагынача шуып төшкәндә, Ильяс, очып китеп, лачкылдап торган пычракка арты белән барып төште. Әмма, ни хикмәт, ачык шешәсен кулыннан ычкындырмады гына түгел, эчемлекнең тамчысын да түкмичә калды.

Һава өркешеп күтәрелгән кош-корт белән тулды; камышлар чәбәләнешеп, сынышып, тузгып җиргә яттылар; җиде-сигез ак каен гөрселдәп ауды; Коры Кызыл чокырның әллә ничә урыныннан яр убылып төште; Кәрәкә күле учакка таганлап эленгән казандагы су урынына быгыр-быгыр кайнады; андагы эреле-ваклы балыклар, кояшта ялтырап, шампан шәрабы бөкеседәй югарыга чәчрәп чыкты; тычканнар чыелдашты, йомраннар, әрләннәр сызгырынды; яшел саз бакалары белән еланнар, йомгак-йомгак булып, бергә әүмәкләште.

Ибрай һушын җуя язды. Йөрәге дөп-дөп типте. Аның урынында кемдер киледә килсап белән тары төямени. Курыкканга күрә, чытырдатып, күзен йомган иде. Керфекләрен селкетергә дә базмыйча, кипкән тамагын чылатырга теләп, ул, кабалана-кабалана, кулын чишмә бурасы эченә сузды, ләкин салкын су урынына куш учына кыштырдап торган ком гына эләкте. Күзен ачса, ни күрсен: ике тонна сыешлы бура буп-буш, ә улагы коп-коры калган икән. Чишмәнең ике күзеннән тыелгысыз ургып торган соңгы су тамчылары комга сеңде. Аһ, хәзер чишмә бурасы мөлдерәмә тулып, анда, һич югы, Гаҗиләсенең генә булса да йөзе чагылса иде ичмасам, дип уйлады ул.

Бүтәннәре дә аңга килде. Басып, бер мизгел сүзсез карашып торгач, алар җан-фәрманга авыл тарафына элдертмәкчеләр генә иде, ниндидер көч аларның дүртесен дә яңадан җиргә сугып екты да аяусыз төстә кытыкларга, акыртып көлдерергә тотынды. Култык аслары да, кабыргалары да, табаннары да калмады. Әйтерсең лә аларны мәче уйнаган йон йомгагы иттеләр. Тәгәрәтә-тәгәрәтә, әйләндерә-мәтәлдерә, эчләрен тәмам катырып, сулышлары буыла башлаганда, һәммәсен өереп алып, ни арада тагын сап-салкын су белән тулган чишмә суына манчып чыгардылар. Уттай кызган тәннәре бераз суынсын инде дигәннәрдер, күрәсең. Аннары аяк табаннарын җиргә тидермәстән, тыпырчындыра-тыпырчындыра, әллә кая очырта-йөгертә алып киттеләр. Ни каравыл кычкырырга, ни сөрән салырга гаҗиз хәлдә, алар һаман шырык-шырык көлешә иде әле. Елавыннан туктагач, балалар шулай сулкылдавын тыя алмаучан була. Очкылык тоткандагыча, ютәлләгәндәгечә, фәкать өзек-өзек итеп:

– Шү-шү…

– …рәле…

– Шүрәле! – дип үрсәләнүләре генә аларның нинди хикмәткә тарыганнарын аңларлык дәрәҗәдә икәнлекләрен белгертерлек иде.

Йа Ходай! Караңгы күктә йолдыз атылуы шәйле генә мизгел үттеме-юкмы, ни күрсеннәр, Ибрайларның мунча алачыгында утыралар, имеш. Ишек ябык, кечкенә тәрәзәнең чуар пәрдәсе тартып куелган, шуңа күрә эңгер-меңгер. Колганың буеннан-буена кием-кием каен себеркеләре, мәтрүшкәләр эленгән. Аларның хуш исе юатырлык, җанны тынычландырырлык иде. Үзләре дә ышанмаслык, ә бүтәннәргә сөйләсәң, җүләрлектә гаепләп көләрлек, ялганда тотылгандагыча рисвай итәрлек маҗараны кичермәгәннәр дә шикелле. Алай да Вакыйфның каты маңгае сырларын бүрттереп киерелгән. Шөһрәт күлмәгенең изүен ачкан да үҗәтлек белән култык астын капшый, угалый, кашый. Әйтерсең лә шунда урман бете кадалган да, шуны йолкып чыгарырга тырыша. Ильяс үткер каен йомычкасы белән чалбарындагы лайлалы пычракны кырып маташа. Беравык телсез-авызсыз торгач, куркудан җаны чыгар-чыкмас чиккә җиткән Ибрай аңа:

– Сал! Җәтрәк! – диде.

Чырасын почмакка ташлап, Ильяс шешәнең бугазын Шөһрәт сузган стаканга якынайтты. Тик эчемлекне салыр-салмас тиктомалга сүз башлады:

– Һәрнәрсәнең мәгънәсе бар, җәмәгать. Ә һәр мәгънә – капка белән бер. Шуны ачып керә алсаң, син инде дөньяның үзәгенә үттең дигән сүз. Җаның әзер икән, анда көн дә юк, төн дә юк. Анда бөтенесе бергә укмашкан. Гомер иткәндә, без бөтенебез шундый мәгънә капкасын ачып керәбез. Ә мәгънәне аңлау мәңгелек бусагасыннан үтү инде ул. Тик ул капканы теләсә кем ача алмый, ачса да керә алмый. Кемнең, үз-үзен кәфенләп, ләхеткә төшереп ятканы бар? Ә? Кемнең дип сорыйм мин сездән!

Өч ир-ат, аптырашып, бер-берсенә караштылар да тыелгысыз рәвештә тагын көлешеп алдылар. Аларга кушылган сыман, ишегалдында тавык кытакларга тотынды, абзар ягыннан Сабан туенда чалыр өчен симертергә куелган яшь тәкәнең бәэлдәве ишетелде. Тыныч, имин, күнегелгән бу авазлар, алачыктагы эңгер-меңгер, ишек ярыгыннан сузылып торган кояш нуры, тупыллардагы кара каргаларның тынгысыз кычкырынулары, Ильясның ниндидер мәгънә турындагы урынсыз, аңлаешсыз сүзләре аларның аңын курку хисеннән арындырды.

Ильяс тагын:

– Үз ләхетеннән курыккан кеше мәгънәнең төбенә төшеп җитә алмый ул, – дип дәвам итмәкче иде дә, Вакыйф аның муенына чабынудан калган коры себерке белән китереп сукты.

– Сал диләр ич сиңа, Дем-мок-рат! – диде ул, сүгенгәндәй итеп. – Төбенә җитү түгел, башламаган да ич әле.

Ул сугуга, Ильяс кулындагы шешәдән ярты стакан эчемлек чәчрәп чыкты. Ибрай учлап тоткан стаканны авызына якынайтты да:

– Шул хөрмәткә! – диде.

– Әйтсәң әйтеп эч, – диде Вакыйф. – Кайсы хөрмәткә?

– Котылдык, – дип, Ибрай стакан читен ирененә тидергән генә иде, алачык тупсалары каерылганчы ачылып китте дә:

– Иб-бы-рай! – дигән тавыш яңгырады. Әйтерсең лә Ибрайның үз муенына элмәк салганын күргән дә урындыктан сикерер алдыннан кисәтеп, туктатырга теләп сөрән сала. Тыштан бәреп кергән яктылык бөтенесен сукырайткан, басып торган, утырган җирләрен уелдырган шикелле итте. Кояшка караганның соңында яисә кинәт яшен яшьнәгәч шулай булучан. Тик күкне көтмәгәндә болыт томалагандагыча, эчкә тагын эңгер-меңгер иңде: ишек арасына Гаҗилә килеп басты. Ялтыравыклы яулык япкан, яктыга каршы торганга күрә, зәңгәр юка күлмәге үтәли күренеп, мул тәненең барча борылышлары шәйләнә, шәрә сыйрагындагы төк бөртекләре алтынланып җемелди.

– Нишләвегез бу? – дип сорады ул. Юл өсли эләктергән урам себеркесен алга чыгарып, тиз арада һөҗүмгә ташланырга әзер икәнлеген дә сиздерергә өлгерде.

– Ни бит әле монда, карчык… – диде Ибрай.

– Ни?

– Безне баягынак шүрәлеләр… нитте.

– Нитте?

– Кытыклап үтерә язды.

Гаҗилә, билен, ботын мыскыллы төстә үчекләп биетә-биетә:

– Кит әле! Шүрәлеләрме?! Кытыклап үтерә яздылармыни? Көпә-көндезме? – дип, юри-марый гына көлгән булды. – И-и, бәгырькәччекләрем минем, бичаракайларым…

Мондый тәмле телдән башлауның ахыры һәрчак хәтәр бетәсен Ибрай бик яхшы белә иде. Кинәттән чыккан болыт яумаенча туктый димени? Шуңа күрә ул кулындагын бертын белән эчәргә ашыкты. Ә соңгы йотымын гортлап куйганда, аккош канатыдай киң җилпенеп, аның аркасын себерке сыйпап алды инде. Юк, Ибрайның моңа исе китмәде. Эт-мәчедәй талашып торсынмыни? Дуласын соң, ач бүредәй уласын. Ибрайның моннан гына укасы коелмас. Хәзер инде ул Гаҗилә борыч бирсә дә еламый, шикәр салса да төчеми.

Ул арада Гаҗилә, гайрәте судай ташып, ачуы чиктән ашып, башкаларына да өлеш чыгарырга тотынды. Себеркесе алачык эченә сыймады, күк күкрәтердәй булып айкалды.

– Җәт булыйк, җегетләр! – дип, Вакыйф ачык ишеккә томырылды. Буталган мунчаладай, бер-берсенә комачаулый-комачаулый, этешә-төртешә, калганнары да иярде. Кергән эзләре суынган иде инде. Ә чыккан эзләре һавага гына төшеп калды кебек.

Ибрай хәстәрле кеше иде. Хатынының тешен кысып, кара янып, иренә ничек бәйләнергә белмичә йөргән, сәбәпсез-нисез ямьсез, затсыз сүзләр әйткәләгән көннәрендә ул йә келәттәге сәкегә кереп куна, йә печәнлеккә үк менеп китә. Ә аңынчы, мәче шикелле тын гына ашап эчкәч, өйдән мыштым гына чыга да, эче пошып, вак-төяк эш белән йөрәгенең януын, җанының борчуын басып, күңелен беркавым юатып алгач, мунча алачыгына сугыла. Андагы ике рәт колгага элеп куелган каен себеркеләренең түрдән өченче киеме арасында ул, «үлемтек»кә дип, йә ачылмаган, йә башлап куелган аракы шешәсе яшереп тотучан. Саруы кайнаганда нишләсен соң инде? Бер стакан чамасы тоташ тын белән салып эчә дә капка төбендәге бүрәнәгә чыгып утыра. Андый чакларында ул, ипләп кенә сигаретын кабызып җибәргәч, үзалдына йолдызлар, Ай, төнге авазлар, Алла, инде вафат ата-анасы, читтәге бала-чагасы, исән туганнары белән сөйләшеп киткәли, хатыны белән бәхәсләшә. Ә кәефе тәмам кырылып, бер тамчы аракы эчәргә теләү генәме соң, хәтта яшисе үк килмәгән кичләрдә келәт сәкесе астында тоткан уналтынчы калибрлы ике көпшәле мылтыгын, иптәш итеп, тезенә җайлап сала, бераздан корган була, әллә кайларга – бар дөньягамы, әллә үз күкрәгенә генәме төбәп атарга хыяллана. Күк иксез-чиксез – әллә тирән, әллә биек тоела. Кеше җаны да шундый ук чиксез, биек ләбаса. Ә чиксезлекнең теге ягында ни бар икән, дип уйлый ул. Яхшы, нидер бар да ди. Тик аның ни икәнен, нинди икәнен, кайда, кайчан икәнен күрмәгәч, белмәгәч, аңа – Ибрайга – нигә хаҗәт ул? Әлеге чиксезлекнең теге ягында да безнең хакта шулай уйлыйлардыр инде. Алайса, мин дә әллә бар, әллә юк, дип гаҗәпсенә ул. Бар да, юк та икәнсең, нимә дип яшәп торасың соң әле? Барыбер үләсе ич. Ә бәлки, ул – Ибрай – күптән үлгәндер инде. Ә бәлки, дөньяга бөтенләй үк килмәгәндер әле!..

Мондый уйлар, фаразлар башта аны куркыта, соңрак юата иде. Күкрәге түрендә ниндидер хәрәкәт башланып, йә авырттыра, йә ләззәт бирә. Дөрес итә. Соң, мең ел элек яшәдең ни дә, хәзер яшәвең ни, мең елдан соң яшәсәң ни? Аермасы юк була түгелме соң? Моңа кайгырсаң да ярый, шатлансаң да таман икән ич. Ашау, эш, йокы, тансыклаганда, якынлык кылу (Гаҗиләсенең кәефе килсә) – шушы түгәрәктә әйләнәсең. Бөтенесе шул түгәрәктә туплана инде. Нишләсәң дә, берзаманны киткән җиреңә барып җитәсең. Аны сузып, озагайтып торуның ни мәгънәсе бар? Бер шешә эчәсеңме, мең шешәме – барыбер шул аракы булган шикелле…

Хатыны абзар себеркесен уңлы-суллы уйнатканда, Ибрай бүген дә җанына тыныч урын табалмасын тойды. Ул, Гаҗиләдән ышыкланган, поскан, качкан атлы булып, колгадагы каен себеркеләренең әлеге – түрдән өченче киеме астына башын тыкты да шешәне, бәйләп, асып куйган юкә бауны җен ачуы, җан ярсуы белән чәйнәп өзгәч, күлмәк изүеннән корсагына шудырырга өлгерде. Алланыкын алдан әйтеп булмый аның, хәтәр кирәге чыгуы бар. Хатыны, гадәттәгечә, җикеренергә тотынса, тагын келәттә йә печәнлектә төн чыгарга туры килмәгәе. Шунда пычак калынлыгы гына уртлаштырмыйча нишләмәк кирәк?

Чыннан да, кирәге бик чыкты. Ничек кенә чыкты әле.

Хатыны җилтерәтеп чыгаргач, алар бәрәңге бакчасы буйлап үскән кыргый чиялек арасындагы өч адым әйләнәле аланлыкта иртән башлаган ниятләренең очына чыгып утырдылар.

Олуг Хаким Алтын Мөгез, Шүрәлеләр Корылтаена җыелган тарафдарларын яшькелт тамгалар чуарлаган күз кабакларын ачар-ачмас, ак керфекләренең бер генә бөртеген дә кыймылдатыр-кыймылдатмас күзәтеп чыкты да иренен ачар-ачмас кына сүз башлады:

– Иманым хак. Сүзем хакыйкать. Олуг Шүрәле Гавамы Корылтае алдында әйтәм. Тыңлагыз:

– Obstupui, steteruntque comae, et vox fausi bus haesit3.

Шуннан соң үз авызыннан чыккан һәр сүз, һәр ымлык, һәр авазны көтеп, һәркайсының ни аңлатканын, ни ишарәләвен дүрт күз белән көткән Олуг Корылтай вәкилләренә әйткәненең мәгънәсен белдерергә кирәк тапты:

– Ягъни, – диде ул, – мин тораташ булып каттым, чәчем үрә торды, ә тавышым тамак төбенә килеп тыгылды… Алтын Мөгез сыйфатында мең ел чамасы гомер сөрәм. Гакылыма, күңелемә буйсынган хәлдә, сезнең белән идарә итәм. Мин – Алтын Мөгез – Курку хисенең безгә нинди басым ясаганын, ул басымның никадәр хаҗәтлеген, нихәтле котылгысызлыгын, безнең аңа ни рәвешле тугры булырга тиешлегебезне белеп җиткерми идем әле. Ничек кенә кабул кылсагыз да, безнең аны – Курку хисен алыштырыр нәрсәбез юк. Курку хисе әле үкчәләребезгә канат куя, әле аякларыбызны кадаклап куйгандай итә. Бу ошбу хисне иманыбыз кыйбласы рәвешендә кабул кылабыз. Аның белән сугарылсак, кыюлык, батырлык каһарманнары булырбыз. Шуның соңында гына без үз бурычыбызны үти алырбыз, намусыбыз пакьлеген саклап кала алырбыз. Бу – Күкләр әманәте. Сез – минем Шүрәлеләрем – үзегез дә беләсездер, күреп торасыздыр, шуңа тугрысыздыр: ошбу хис кайберәүләрнең күзен ачтыра, бәгъзеләрне сукырайта. Моны кабул кылмаган тәкәббер җаннарны, наданнарны йә күңелләре караларны Курку хисе аларның үлгәннәреннән ары мең елдан соң да каберләреннән торгызып бастыру, торып басканның соңында дөм сукыр калдыру кодрәтенә ия. Мин гакыллары асылташлардай йөз төрле нур чәчеп торучыларны, шуның аркасында мең Кодрәткә ия булырдайларны әйтеп тә тормыйм. Аларның аңнары шул ук Курку хисен аңлауларына, кабул кылуларына, аңа буйсынуларына, тугры калуларына буйсына. Моның хакына алар, кәфеннәрен дә ерткалап, шыр сөякчән ятарга разыйлардыр. Ә Курку хисеннән гаҗизләр, дошманнарга каршы әләм күтәреп бару ышанычы тапшырылуга карамастан, алга барасы урынга артка чигенү, качу ягын гына карыйлар. Чигенмәгән, качмаган шәттә, барып җитәргә тиешле җиргә җитмәсәләр дә, барып җиткән җирдә җиңү ихтималы булуга карамастан, алар йөрәкләре ярылып үлүчән… Шулай итеп, Курку хисе берәүләрнең котын үкчәләренә төшерә, бүтәннәрне тиңсез каһарманлыкка әйди, шуңа ирештерә. Ахыр килеп, ул – Курку хисе – фәкать ярдәм итү куәтенә генә ия. Инде дә кемдер үз холык-фигылен, көн күрмеш рәвешен, кардәш-ыруы алдындагы бурычын бүтәнчә калыпка корырга тели икән, аны ирексезләү минем исәбемә керми. Тик ул бер нәрсәдән аң булсын: аңа безнең арада урын юклыгы Шүрәлеләр кавеменең Олуг Канунына теркәлеп куелган. Аннан тайчынуның ахыры Үлемгә тиң – аңа Иң Югары Җәза бирелергә тиешлеге бәхәссез… Сүземнең хаклыгын Шүрәлеләрнең Олуг Корылтае Кануны рәисе Шүрәле Фирүзә төк углы Җиз Калкан әйтсен.

Ул – Олуг Хаким Алтын Мөгез – сүзем әлегә бетеп тора дигән мәгънәдә күзен йомды. Шуны гына көтеп торган Шүрәле Фирүзә төк углы Җиз Калкан, үзе тирәли алмаш-тилмәш бөтен дөньяны күрердәй кыяфәттә берсе анда, икенчесе, өченчесе тегендә-монда каранып торган сакчыларына илтифат итмәгән шикелле кыланып, бер аяк табаны тиклем алга таба атлады да, шул хәрәкәтен һичкемнән курыкмас җан икәнлеген үтә дә куркусызлык галәмәте дигәнне аңлатып, сүзгә кереште:

– Беләм, – диде ул, Җирән төк углы Яшел Мөгез торган тарафка өч сөямле имән бармагын төбәп, – иртәме-соңмы, син үзеңә тиешле җәзаны алырсың. Тик ул җәзаның ни булып, ничек төгәлләнәсен мин сиңа караганда да ачыграк күз алдына китерәм, барча Корылтай, син үзең дә күз алдына китереп курыкканга караганда да куркыбрак көтәм… Кыскасы… – Ул үзе генә белгән мәгънә белән озын муенында утырган зур башын алга селкеп куйды, шуннан соң, һәр сүзенең дөньяны тетрәндерерлек көчкә ия икәнлеген әллә үзе теләп, әллә аны тыңлап торган Шүрәле кавеменә шул мәгънәнең мәҗбүри кабул кылынырга тиешлеген белгертеп, ярты адым чигенде дә тән сакчылары арасына сыенды. Шуннан соң гына сүзен әйтеп бетерергә кирәк тапты: – Бөек Курку хисен танымаганы, Адәми затларны фәкать кытык кодрәте белән генә үз мескенлегендә бәхетле итеп тоюлары ихтималын санга сукмаганы өчен, мин, Олуг Корылтайның Канун рәисе буларак, соңгы карарымны барчагызга җиткерүне кирәк дип таптым. Бөек референдумда меңнәр арасыннан бер ялгызы бөтен Шүрәле кавеменең уртак фикерен инкяр иткәне, бичара Адәми затларны кытыклап, аларның кайгы-хәсрәтләрен таратудан баш тартканы өчен, Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгезгә Иң Югары Җәза бирүне таләп итәм.

Шүрәлеләрнең хуплау тавышына җир янәдән тетрәп куйды. Инде беркавым тынычлангач, ояларына кунышкан кош-кортны тагын бертапкыр пыр туздыра-туздыра, Әшнә атавының буеннан-буена яңа җен туе бөтерелеп узды. Аның очы баягынак икегә аерылып ауган тракторны янәдән бербөтен итеп укмаштырып, ябыштырып китте.

Олуг Хаким Алтын Мөгез чыбылдыктагы йомшак яшел мүк сарган тармаклы-тармаклы имән төбенә утырды. Шүрәле кызлары, җилпәзәләрен тагын салмак кына җилпеп, аны талгын һава белән эретергә керештеләр. Ул, әлегә фәкать үзе генә ишетелерлек итеп:

– Адәми зат булсын, – дип пышылдады.

Ул, күзен йомып, беркавым уй уйлады. Уйларының кайберләре, суга ыргыткан таш кебек, тотнак тапмыйча, шундук юкка чыкты. Кайберләре, көзге җил агач ботакларыннан йолкып-йолкып алган коры яфраклар сыман, кыштыр-кыштыр арлы-бирле талпындылар, тик билгеле бер фикергә оешып бетә, укмаша алмыйча тузгып, чәчелеп беттеләр. Ә кайсылары, караңгы күктә күче-күче белән атылган йолдызлар шикелле, кабынып-кабынып киттеләр; әле ялкынландылар, әле сүрелделәр дә хәтеренең упкынына чумдылар. Дөрес, аның хөкем карары аныгын анык иде инде. Иң Югары Җәзаның ни икәнлеген аның аяк астында сөңгеләрдәй тырпаешып җемелдәгән, ялтыраган, елкылдаган мөгез ияләренең һәркайсы белә. Какшамас Канунда ачык әйтелгән: Иң Югары Җәза – Шүрәлене, Адәми зат итеп, кешеләр арасына яшәргә иңдерү. Бу – Курку хисенең үзәге, ахыргы әйләнмәсе, соңгы ноктасы иде. Шуннан соң төпсез упкын, билгесезлек, хәтта ул да – Олуг Хаким дә – дилбегәдә тота алмаслык чиксез буталчыклык, болгавырлык башлана. Хәзер исә ул үз аңы, үз кодрәте дә ирешмәслек әнә шул йөгәнсез билгесезлеккә дә авызлык кидерү хакында уйланды. Канунда әйтелгән: барча шүрәлеләр Курку хисенә хокуклы, диелгән. Ә аның – Олуг Хаким Алтын Мөгезнең – шул хокукка да хакы юк иде. Анык вазифасы Курку хисен акыл белән сугарудан, аңа юнәлеш биреп торудан, оештырудан, барчасына аңлаешлыдай мәңгелек рәвеш, кыяфәт бирүдән, какшамас каты бердәмлек итүдән гыйбарәт. Шул чагында гына кыргыйлыкны тагын да кыргый итәрдәй ул хис, учтагы алмадай, аның идарәсенә буйсына ала.

Әйе, Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгезне Адәми зат язмышы көтә. Бу чагында ул, үз әйләнәсеннән ычкынган күк җисеме шикелле, үз-үзенә буйсыну хокукыннан да мәхрүм кала. Тик хәзер Олуг Хаким аның әлеге мәхрүмлеген дә үз ихтыяр кодрәтеннән ычкындырмау әмәлен эзләде.

Ниһаять, яшен яшьнәү белән күк күкрәве арасында була торган бер мизгел тынлык сыман шикләндереп, аннары ташкындай шаулап, убылган җирдәй дөбердәп, аның акылына бая пышылдаган карарның дәвамы ишелеп төште, ургып килеп керде: «Әйе, Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез Адәми зат булсын. Аның да советныкылар дигән чуар кавеменнән берсе. Язмыштан узмыш юк. Тик бу очракта аны узу кирәк. Асыл Рух шулай куша. Адәми затлар тәкәббер, горур. Шуңа күрә үзләрен азат сизә. Ә совет кавеменнән булганнары андый гына түгел. Моңа өстәп, аларның тәкәбберлеге, горурлыгы төзәтеп булмастай бозык. Үз-үзләрен төзәтәсе урынга, алар Асыл Рухны төзәтүне кулай санап ялгышалар. Бу – зур гөнаһ. Ә тәүбә итә белмиләр. Моның өчен алар мәңгелеккә ярлыкаудан мәхрүм, шуңа күрә мәңгелек бәхетсезлеккә дучар».

Уйлап бетерүен белгертеп, Алтын Мөгез ак керфекләрен кыймылдатты. Күз кабакларын ачып, гавамга бакты да хөкемен игълан итте:

– Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез Адәми зат булсын. Аның да советныкылар дигән чуар кавемнең берсе. Ул берсенең дә – Ибрай атлысы!

Шүрәле Фирүзә төк углы Җиз Калканның йөзенә канәгать елмаю җәелде. Ул һавада бармакларын уйнаткалады да һәр ымын үтәргә ыргылып торган тән сакчыларына:

– Муенчак китерегез! – дип боерды.

Җил басылды. Кошлар сайрарга кереште. Бакалар бакылдарга тотынды. Судагы балыклар җим эзли башлады. Кызгылт-сары кырмыскалар инеш буендагы таллыкта мыеклары белән үсемлек бетләрен – гөбләләрне кытыклап, тәмле сутларын эчәргә ябышты. Бирге Ялпыдагы тапталып, изелеп, сытылып беткән үләннәр, чәчәкләр, һични булмагандай, башларын калкытты. Күк йөзендә хәрәкәтсез торган ак болытлар тымызык җил иркенә бирелде.

Шүрәлеләр таралды.

Дөнья рухы, үзенә янау сизенгән керпедәй бөгәрләнгән, энәләрен тырпайткан кебек, нидер көтеп тын калды.

Моны ниндидер кодрәт белән иң әүвәл Ибрай сизенде. Җаны тыныч түгел иде. Ул – аның җаны, – әле чатнамаган йомырка эчендә үзенең тулы канлы тереклек икәнлеген тойган, таныган кош баласы шикелле, чәч бөртекләре очыннан аяк бармагы тырнакларына тиклем тәненә, гәүдәсенә сыеша алмыйча тыпырчына, ярсый, фани дөньялыктагы бөтенлектән башканы җирси иде.

Эңгер-меңгер төшкәч, зәңгәргә буялган болдыр ишеге төбенә кайтып туктады. Авыл өйләрендә дә, аның өендә дә утлар сүндерелгән иде инде. Аның каравы озын, тын күләгәләр суздырып, күктә тулган Ай яктыра, исәпсез-хисапсыз йолдызлар җемелдәшә. Һичнинди өн-тавыш ишетелми. Этләре дә өрми: хуҗасына күзен елтыратып карады да тагын ятты. Фәкать кайдадыр ялгыз бер керпенең уфтангандай фырылдап куюы гына сагайтып алды. Ә-ә, тагын, тирән-тирән итеп, лапас астындагы сыерлары сулый икән әле. Ул баскычның өске басмасына менеп басты да тоткага үрелде, тартып карады. Ишек бикле иде. Ул үз күләгәсенең баш турысына, бүлә-бүлә, өч тапкыр шакып алды. Шуннан соң гына эчтән Гаҗиләнең йокыдан карлыга төшкән тавышы килеп җитте:

– Синме ул?

– Кем булсын инде. Ач.

– Ач булсаң, туеп кайтыең. Йөрисең тагын. Төн пәриемени.

Карават шыгырдады. Торды бугай, дип уйлаган иде дә, әйләнеп кенә ятты, ахрысы, аяк тавышлары сизелмәде.

– Алайса, су бир әле, – дип сорады Ибрай.

– Су тагын! Җук сиңа монда су, – диде Гаҗилә.

– Су гына сорыйм лабаса. Чәй дә түгел ич әле.

– Әллә чәй дә сорамакчыеңмы? Аннары – мәй, шуннан соң – май…

– Мәенә тансыклаган җук анысы. Ә мае… йөрәк мае… Синдә булмады инде ул, Гаҗилә, – дип, ул басма тактасына утырды да папирос капты. Чартлатып, шырпы сызды да, әйтер сүз эзләп, беркавым тын торды. Тапты. – Йөрәк мае урынына җан җәрәхәтенә карболка гына була белдең ич син. Шуннан ары уза алмадың. Бар күрсәткәнең тузу да тузыну гына булды… Туздың, тузындың да… менә бөтен гомерем тузаннан гына тора…

– Бар әле, телеңә салынып утырма монда. Колак итен ашап.

Тагын карават шыгырдады. Тагын әйләнеп ятты инде. Бусы иртән торып, эшкә чапканчы. «Кара ничек кылана, ә? – дип уйлады ул. – Корымлы табаны үчекләүче көйгән табагачмыни!»

Ибрай басты, Айга карап торды.

Ул бүген кереп ятасы келәт ятагы суык калды. Тезмәдәге печәндә дә тычканнар гына кыштырдашты. Ибрай тегеңә дә кермәде, монда да менмәде.

Ә ул әнә кайда ята: бәрәңге бакчасы башындагы печән чүмәләсен казып оя ясаган да үз җылысына үзе посып елышкан.

Үләннәргә чык төште. Аларның күз яшедәй авыраеп тулышканнары яфрак, кыяк очларыннан җиргә тамды. Шул вакытны Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгезне Олуг Кытык иленең Әшнә урманы уртасындагы ике мең ярым яшьлек имән куышына бикләп куйдылар. Яшел Мөгез үзен аҗаган алган буш, караңгы чикләвек эчендә калгандай хис итте. Әйтерсең лә аның җаныннан шүрәлелек рухын суырып алганнар да, көрән борынлы сукыр ак корт итеп, буш чикләвек зинданына бикләп куйганнар. Ә чикләвегенең ни төше, ни җылысы, ни киләчәктә туфракка өзелеп төшеп, шау язда борынлап чыгардай киләчәк мәгънәсе юк иде.

Биш йөз ел әүвәлтен ошбу имәннең ябалдашы ботагыннан кереп, төп тамырыннан җир үзәгенә үткән яшен уты әллә кайчан ук сүнеп, яктылык тузанына әйләнгәндер инде. Менә шул яшеннең имән аша күктән җиргә иңгән изге мәлендә ул – Яшел Мөгез – дөньяга яратылган да инде. Хәзер аны – әлеге яшеннең нарасый бер чаткысын – имән куышына ябып куйдылар. Куышлы имәнне яшен бүтән бер дә сукмый, буш чикләвекне бүтән аҗаган алмый. Шуңа күрә ул моннан горур, тәкәббер, фәкать үз сүзенә, сүзенең мәгънәсенә, мәгънәсенең асылына гына баш игән, буйсындырылган Яшел Мөгез кыяфәтендә чыга алмый инде. Әшнә урманындагы меңьяшәр имән әле әкәлә генә булганына чиксез дәверләр элек үк шулай билгеләнгән. Хәзер ул җирдә яшәгән, вафат булган йә үтерелгән – шәһит киткән миллиардларча Адәми затларның яшисе, аннары вакыты җиткәч үләсе йә үтереләсе, шуннан соң һәлак буласы бер мәхлугы гына инде.

Ул сыкрап, ыңгырашып җибәрде. Баланың ана карыныннан билгесез дөньяга килеп чыккан мәлендәгечә, тәне җыерылып, куырылып килде. Тик ул еламады. Ул бу мизгелдә үзенең озын-озаккамы, әллә бертын алырга гына җитәрлекме яңа – очыннан ук үлем башлана торган яшәү дөньясына туып килгәнлеген тойды, аңлады, шуның белән килеште инде. Ул үз-үзен: «Алда соңгы сәгать сугуын сизенеп курыкма, – дип тынычландырды. – Сине дөньяга яңа кыяфәттә барлыкка килү, шуның белән бар нәрсәнең яңа тәртибе генә көтә. Күкләр, Асыл Рух сиңа, моны яхшы, түземле, илһамланып кичерер өчен, көч-мәдәтен кызганмастыр. Әйе, бу соңгы сәгатьне көтеп, шуның белән өртеләсеңне белсәң дә курыкма. Ул – бары тик тәнеңнең генә соңгы сәгате, ә җаның барыбер мәңгелектән мәңгелеккә кала. Табигать синең зиһенеңне бер халәттән бүтәненә күчкәндә генә барлый, тенти, сиңа кирәген генә биреп чыгара, аннары шул кирәге белән яңадан үзенә ала. Син үзеңнең өске киемеңнән – җирән төгең белән яшел мөгезеңнән генә мәхрүм каласың. Әллә никадәрле йөк түгел. Берзаманны, анаң карыныннан чыкканда, төксез дә, мөгезсез дә идең ич инде. Ә бүтән дөньяга – үлем дөньясына кергәндә, аларсыз калудан нигә өркәсең? Менә сыкрыйсың, ыңгырашасың. Ә бер тапкыр – Шүрәле булып шәрә яратылган мизгелдә – шулай сыкрамадың, ыңгырашмадыңмыни? Шулай булгач, әүвәл бер тапкыр ия булганыңны югалту һәр язда, ябагаңны коеп, яңа төкләр үстерүең ише нәрсә генә түгелмени? Әйе, бу тәнеңне ташлап китәргә мәҗбүр ителүеңне ябагаңны кою дип кенә кабул кыл. Анаң синнән бушаган карынын үз эченнән каны белән бергә тышка агызып чыгарган да җиргә күмеп череткән ич инде. Ә син – бүтәнчә яшәүгә хөкем ителгән җан – җирән төгең белән яшел мөгезеңне югалтудан куркасыңмы? Алай булгач, нигә дип Курку хисен санламадың, кире кактың? Хәзер куркасың икән, димәк, син үз җаныңны үзең кытыклап юандырмакчы буласың.

Ул муенчагының күтәрә алмастай авырая, түзалмастай кыза башлаганын тойды.

Имән куышының төннегендәге чикләвек кенә сыярлык тишектән, ут хәнҗәре булып, Айның зәңгәр нуры бәреп керде. Әлеге нур, күз сирпешедәй генә арада яктырып торгач, һич тә булмагандай юкка чыкканда. куышта Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез юк иде инде. Аның сөекле Шүрәле илендәге соңгы кичереше анасының ахыргы тулгагы ише кыска, әмма Адәми затлар газабы, Адәми затлар бәхетсезлеге кебек чиксез булды.

Олуг Хаким Алтын Мөгез Айга карап алды да, күзен йомып, үз күңеленең көзгесенә текәлде һәм күрде: «Кеше әйтте: «Мин үлгәндә, мине тереләтә юкка чыгарырлармыни?»4

«Алла юлында үтерелә торганнар хакында «Үлеләр!» димәгез. «Юк, тереләр! Алланың җәзасы көчле. Тик сез моны сизмәссез»5.

Шулай итеп, Ибрай ята да ята бирде. Шешәгә орынмады, стаканы коры калды, ирене чыланмады. Вакыты җиткәч чылатырлар әле, дип уйлады ул. Каурый белән…

Аннары ул кулын сабый бала сыман яңак астына куйды да күзен йомды. Аның белән бергә арыган тәне, сагыш белән мөлдерәмә тулы күңеле дә йокыга талды. Үзенә дә сиздермичә саркып чыккан күз яшендә ерак йолдызларның берсе чагылып торды.

Әлеге сыңар яшь тамчысы кибеп өлгерде микән, юк микән, ул башындагы чәч бөртекләренең, тәнендәге төкләренең кычыттырып кыймылдашуына уянып китте. Йомык күз кабаклары аша, авырттырып диярлек, җете кызыл яктылык бәреп керде.

Күк йөзе, аҗаган уйнаган вакыттагыча, сирпелеп-сирпелеп китте. Йолдызлар сукыраеп торды, зәңгәрсу Ай йөзе сары балкышка күмелде.

Ибрай күзен ачарга өлгерми калды. Кыштырдау ишетеп, колагын гына сагайтты. Аның куышыннан тышта – кайдадыр читтә, Чишмә чокыры ягында – тыелып кына яшь бала елаганы ишетелде. Мәче, ахры, дип уйлады ул. Юк икән, охшамаган. Мәчеләр сулкылдамый, шәрран ярып кычкыра. Мәче башлы ябалак та түгел инде: анысы ара-тирә генә ухылдый.

Ул мүкәләп чыкты да кулын колагына куеп тыңлап торды. Чит тавыш ачылыбрак китте. Ул, чыннан да, Чишмә чокырында кемдер барлыгына ышанды инде. Берәр бала адашып барып чыккан мәллә соң? Дөньяныкын кем белеп бетерсен. Ай әнә нинди тулган, сәерсендерә, борчый, җилкендерә, әйди, котырта. Үзе дә белештермичә, Ай чакыруына ияреп чыккан бала булмагае.

Ибрайны төнге салкын чиркандырып куйды. Ул ызанга төште.

Гаҗиләсен каргамый-нитми генә, багана башы белән капка үрәчәсенә салынган бауны кайтарып, тугайга чыкты да саргаеп сузылган бормалы сукмактан түбән юнәлде, чокыр ярына барып җиткәннән соң, аска карады. Килә-килешенә елаган аваз басылганнан-басыла барган иде, ә хәзер тәмам тынды. Улактан челтерәп су акканы гына ишетелде.

Күзе ияләшкән иде инде. Әнә ич, чишмә басмасына кемдер утырган түгелме соң?

Күк күкрәвен авызлыклап, яшенне иярләп атланса да, Ибрай шултиклем сәерсенмәгән, курыкмаган булыр идедер. Ни күрсен: утыра. Ничек кенә утыра әле – шәп-шәрә килеш. Ул сиздерми генә чигенер, алдына-артына карамастан сыпыртыр, таяр, качар, котылыр иде дә – өлгерми калды. Астагы кеше аның сөзәк ярдан аргы текә ярга кадәр сузылып яткан озын күләгәсен шәйләгән дә икән инде: торды, бер басма югары күтәрелде дә аңа текәлде.

Ибрайның кипкән иренен ялап алгач, пышылдап кына:

– Әй!.. – димичә чарасы калмады.

Җавап урынына астагы кеше аны үз янына төшәргә әйдәп кул изәде.

Ибрай:

– Кем син? – дип сорады.

– Адәми зат. Ә син кем?

Ибрайның бая көпшәкләнгән, йомшаган аяк буыннары ныгый төшкән, бугаз төбенә тыгылган кайнар курку төере таралган, аңын биләгән Курку хисе кызыксыну уе, дәрте белән алмашына башлаган иде инде. Шуңа күрә шаяртасы килеп китте.

– Син Адәми зат икәнсең, мин төнге Шүрәле инде алайса, – диде ул.

Болай гына, үз-үзен юатыр, тынычландырыр, кипкән аңкавын дымлатыр, юешләр өчен генә ихтыяри-мәҗбүри төстә көлү авазы чыгармакчы иде дә, бөтен чокырны тутырып, аннан алда Адәми зат шаркылдап көлеп җибәрде:

– Адәм актыгы! Шүрәле булырга синең борын астың кипмәгән әле.

– Ничек кипмәгән? Ничек кипмәгән? Син башта эш аты, хөкүмәт ялчысы, хатын колы, урам эте булып кара. Улларыбыз – комсыз дәүләтнең туп ите, кызларыбыз – капкорсак түрәләрнең түшәге. Белдеңме?

– Шыңшыма, – диде Адәми зат.

– Шыңшырсың да. Әнә үзең дә җылап утырасың ич әле. Әллә мәче, әллә ябалак шикелле… Баксаң, сакаллы сабый икәнсең.

– Нәкъ үзе. Сабый. Әле генә яратылдым.

– Әйтәм җирле шәрә. Таладылармыни?

– Таладылар. Җанны.

– Җан нәрсә? Канны суыралар. Алмашка биргәннәре аракыдан артмый.

– Ни ул?

Бу юлы инде Ибрай көлде. Көлгәне, чамасыз авыр йөк тартуга чыдый алмыйча, бар буыннары киерелгән, бугазын камыт кыскан, аркасын ыңгырчак баскан атның көчәнеп кешнәве ише чокырны гына тутырып калмады, ә бәлки тугайга, кырларга таралды, авыл этләрен уятты, имчәк балаларының төшендә әнкәләренең елавы булып яңгырады, әнкәләренең төшенә балаларының үлеме булып керде, зираттагы кабер ташларының нигезен какшатты, инеш астындагы ак ташларны, бөке калкавычлар сыман, югарыга ыргылдырды.

– Аракымы? Ул – диңгез. Хәсрәт диңгезе. Ә ул диңгез безгә тубыктан.

– Рәхәт икән.

– Чыдап булмый. Күңелле! – дип, Ибрай көлүе аша чәчрәп чыккан күз яше тамчыларын учы белән сөртеп ташлады, тирән итеп сулыш алгач сулкылдап куйды.

Адәми зат яңадан басмага утырды.

– Монда төш әле, – диде ул.

– Миңа ни калган анда?

– Җыларсың.

– Җылармын? – диде Ибрай.

Аның аяк астыннан бер ташмы, җир кантарымы табып, түбән тондырасы килде. Колхоз рәисеме, баш инженермы, тагын кем шунда ул яратмаган, үз итмәгән берәр эшкә кушкан чагында, аның шулай бер-бер нәрсә белән орасы килә иде. Бәреп кара. Бар, бәреп кара. Шундук милиция килеп җитәр иде дә ябып куярлар иде, ә? Анда ничек түзәр идең? Ибрай чыдамас иде: орып бәрер иде дә… калганы аны кеше итеп тоткан кешелек хисе янында чүп кенә иде ул. Кәфенлек кенә табарлар, аңа ярашлы ясинын да укырлар. Коръәнен дә чыгарлар. Өчесен үткәрерләр, җидесен, кырыгын… елын… Менә шуннан соң ул – Ибрай – үз өстендәге балчыкны мамык урынына күтәреп ыргытыр иде дә торып басар иде. Тик ул вакытта Ахырзаман җиткән булыр шул инде.

– Җә, монда төш инде, – диде Адәми зат.

– Җылап утырыргамы? – дип сорады Ибрай.

– Җылап дип… Теләсәң җырларсың, Ибрай.

– «Ибрай»! Минем исемемне каян беләсең?

– Мин үзем дә Ибрай ич, Ибрай.

Чокырдагы саташумы, төшме, чын сурәтме булган затның болай әйтүе әллә өлгергән кура җиләгенең бармак тияр-тимәс өзелүеме, әллә су тулы чиләкнең көтмәгән-нитмәгәндә кулдан ычкынуымы, әллә камышлык, таллык асларыннан сөзеп йөргәндә, ятьмәгә эләккән балыкның, яндагы букчага салганда, шуып, суга китүеме ише бер-нәрсә булып алды. Ибрай, аны-моны тоеп алганчы, фәкать бер генә нәрсәне искәртеп калды: әйтерсең лә ул үзе шаркылдап көлде, ә аның бирге ярдан аргы ярга сузылып яткан күләгәсе үксеп-үксеп елады шунда. Карасана, ә? Ибрайны Ибрай чакыра. Болай итеп аны әллә кайчангы гүр ияләре – әнкәсе Бибиәсма, атасы Габдрәүф кенә чакыра, дәшә иде. Йә кичке умачка, йә көндезге ашка, йә… бәлки, үләргәдер.

Шушы уй-кичерешләренә абынып егыла күрмим тагын дигәндәй, Ибрай җирне чокып ясаган баскычның берсенә төште, бүтәненә аяк атлады. Башта түбәнтен төшкән саен санарга тотынган иде дә, аннары туктады. Санасаң-санамасаң да гармун телләре шикелле инде – унике.

Уң аягын әүвәл атлап, сулын шуңа ияртә-ияртә, аска төшеп җитте.

– Су эч, – диде аңа «Ибрай».

– Бир, – диде Ибрай.

«Ибрай», борылмый-нитми генә, кузгалмыйча да диярлек, озын саплы чишмә чүмеченә, чупылдатып, су алды да аңа сузды. Юк инде, юк: Ибрай су эчмәде, ә бәлки, аракы чөмергәндә, бар хәсрәтен, бар арыганын, бар ачуын, бар шатлыгын, бар көенечен йоткандагыча, теге Адәми зат сузган чүмечтәге суны, үз язмышын суйгандай гына итеп, бер тын белән эчәргә тотынды. Чүмечнең тоткасы әнкәсенең пышылдап әйтә торган, инде онытылган юмарт сүзләре кебек җылы, ә төбе атасының сары тешләре арасыннан кысып чыгарган кырыс сүзләре ише салкын иде. Җылы иде, салкын иде, тик эчеп бетермәслек тансык – ни тешкә тимәслек, ни тамакны кырмаслык, ни эчне күпертмәслек. Ул белә: бу чишмә суы көмешле, сабыр, игелекле, изге иде.

Эчә башлаганда, чүмечтәге суны Ай чагылышы тутырып торды. Ул әллә су эчте, әллә тешли-тешли шул айны эчте. Эчте дә эчте. Сәгатьләрне уртлый-уртлый гына түгел, ә бәлки, бөтен гомерен тоташы белән йотып җибәргәндәй, соңгы тамчысына хәтле эчте.

– Булдымы? – дип сорады «Ибрай».

– Булды, – дип җавап бирде Ибрай. Чүмечтәге соңгы тамчыны селтәп селекте дә: – Үзең эчәсеңме соң? – диде.

– Аннары, – диде теге Ибрай.

– Кайчан?

– Яшәгәч. Берәр каз үскәч. Аның каурыен йолыккач. Аны суга манчыгач. Ул суның соңгы тамчысы калгач. Шул тамчы парга әйләнгәч. Шуннан соң, менә шуннан соң син, шушы чүмечкә чумылдырып, су алырсың да миңа бирерсең.

Ибрай әллә нишләп китте: моңарчы йокыга талыр алдыннан, аннары уянгач, ул беркавым уендамы, хыялындамы, өнендәме шалт та шолт итеп винтовка кора, каядыр, нәрсәгәдер, кемгәдер төби, шуннан соң тәтесенә басып атып җибәрә, тик ядрәнең кая барып җиткәнен белми азапланып ята иде. Бакчи аны: белде, күрде, тойды, кичерде – беренче дә, соңгы да ядрә хәзер маңгаена бәреп чыккан тир тамчысына тиясе икән лә, әй… Ул тирнең дә кипкәч калган тоз касмагына.

Соңгы тамчы чишмә суын селтәп селеккәндә, Ибрай анда әллә Ай, әллә берәр йолдыз чагылышынмы, әллә бу Адәми затның күз алмасы чаткысынмы күреп калган иде. Ачыкларга теләп, ул үзен «Ибрай» дигән Адәми затка карады. Шунда күрде инде: ул бөтенләй үк шәрә түгел икән ләбаса! Төн яктысы зәңгәрләтеп күрсәткән йөзе белән шуннан соңгы әгъзалары арасында – муенында инде – юан-юан түгәрәкләрдән тезелгән ялтыравыклы тимер чылбыр, ул чылбырга боҗра киертелгән, ул боҗрага әүвәлге партия әгъзалары тагып йөртергә яраткан галстук ише чөй асылынган.

– Бу нәрсә? – дип сорады ул.

– Син, – диде теге.

– Мин?

– Бу чылбыр – синең кендегең. Боҗрасы – гомерең. Чөе – тәкъдирең.

Күзеңә җен күрендеме, төшеңә шайтан кердеме, өнеңдә албасты бастымы – Ибрай иң түгәрәк, мул, лычкылдап торган сүгенү сүзе әйтергә кирәклеген белә иде. Шуңа күрә ул:

– Кит әле моннан, кабер тактаңны!.. – диде.

– Такталар булмас инде ул, – диде теге тыныч кына. Аннары, суга чумып тыны җиткәнче барганның соңында, калыккач, сулу алгандай тирән, киң итеп: – Такталар булмас инде, – дип кабатлады.

– Нигә? – дип сорады Ибрай.

– Шуңа күрә.

– Нәрсәгә күрә ул?

– Күрәчәккә күрә.

Ибрай сорамады. Чөнки аңлады, белде: соравына җавап алыр өчен, үткән гомере аз иде. Тик киләчәк гомере дә җитмәс идедер инде, күрәсең. Шунлыктан ул:

– Әйдә, – диде.

– Кая?

– Минем бүген анауда бер куышым бар.

– Мин куыштан бая гына чыкканыем инде, – диде Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез. Ул: «Адәми затлар аналары карынында яралып чыга. Ә мин Адәми зат рәвешендә имән куышлыгыннан пәйда булдырылдым», – дип уйлады.

– Бөтенебез чыккан, – диде Ибрай. – Керәсе дә бар әле.

– Кая керәсе?

Ибрай, бик яхшы белсә дә:

– Белмим, – диде. – Анда җәяүләп кермиләр.

– Ничек керәләр соң?

– Башта аппаралар. Аннары төшерәләр. Шуннан соң кертәләр дә такта белән каплап куялар.

Аркан әйләнеп карамастан, Ибрай җир баскычтан югарыга юнәлде. Әйтерсең лә Айга менеп барышы иде.

Тугайга чыгып, бакча башыннан ызанга төштеләр дә печән чүмәләсе төбенә барып бастылар.

– Кошлар сайрый, – диде Адәми зат.

– Кошлар сиңа. Бакалар кычкыра ич.

Ә бакалар кычкырмады. Алар сайрадылар.

Бераздан Гаҗилә, тышка чыгып, җәяү барасы җиргә җитмәстән, бумази халат итәген күтәреп чүккән генә иде, бакча башыннан башта сак, аннары тыелгысыз төстә җырланган җыр ишетте дә тынсыз калды.

– Туңмыйсыңмы, адаш? – дип сорады Ибрай.

– Печән чәнчә, кытыклый.

– Утырып тор әле, җәме? Мин хәзер.

«Анда икән», – дип уйлады Гаҗилә. Иренә чакырып дәшәсе килде. Аңа бүген ире кирәк көн иде. Шуңа күрә халаты астыннан һичнәрсә кимәгән иде ич инде. Хәзер нишләсен соң? «Ибрай, йә, ярар. Кер инде» – дип дәшсенме? Тотсын әле менәтерә! Аңа тоттырганчы…

Аның мул, тулы, шоп-шома билдән түбән җирен Ай текәлеп-текәлеп, кинәнеп, оялмыйча күзәтеп торды. Шуны сизенгән шикелле, Гаҗилә аркан борылып караган иде дә, яшелле-зәңгәрле мәче күзен шәйләгәч:

– Перес-с, затсыз! – дип ысылдады.

– Перес дип… мин ием әле бу, хатын.

Гаҗилә үзалдына елмаеп куйды да, башта юри туңкаеп, аннары киерелеп турайды, ашыкмый гына итәген төшерде, сыпырынды да, болдыр баскычына менгәч, иренә карамыйча гына, йөзен әллә кайдагы йолдызларга күрсәтәсе килеп:

– Кер, – диде.

– Аннары, – диде Ибрай.

– Кайчан?

– Син кереп җатканнан суң.

– Кая җаткач?

– Шунда, хатын. Кабереңә кереп җаткачыннан суң инде… Ә син миңа килә күрмә, җәме? Бәхиллегем җук, берүк бел аны!

Гаҗиләнең чәч бөртекләреннән алып тәнендәге барча төкләре кымырҗып куйды. Ул кырт борылды да:

– Җә, телеңә салынып торма әле, җәме? – диде. – Моннан ары мин «кер» дигәченнән суң керә торган бул.

Ибрай басынкы гына:

– Керт дип әйтүләр бетте инде ул, Гаҗилә, – диде.

– Кер, дим ич. Бүген сиңа алым да, гөлем дә жәл түгел.

– Ә миңа – жәл.

– Әй Ходаем! Сөйләнеп торган була тагын. Кем иең ул хәтле? Кәкре мөгезле кәҗә белән башка чыктың ич син.

– Мөгезнең турысы юк аның. Аның каравы сөте мулые. Чат май.

– Чат май! – дип үчекләде Гаҗилә. – Ә салам түшәгең?

– Моңсыз кыштырдамады ич. Оныттың мәллә?

Бусына Гаҗилә каршы эндәшмәде. Әллә кайчангыларны исенә төшереп, хәтта күз алдына да китереп, башта елмаеп куйды. Аннары ничектер күңеле йомшарды шунда: елыйсылары килеп китте. Соң, шулай булмыйча: и ул кәкре мөгезле кәҗәне кайчагында авыз эченнән генә дигәндәй җырлый-җырлый, кайвакытны орыша-орыша савуларымы; и ул, салам тутырылган түшәктә ятканда, Ибрае белән пышын-пышын серләшүләреме, ә саламының татлы кыштырдавымы? Тар булса да, ул түшәк иркен, киң кебек, рәхәтләнеп сыярлык иде. Ә хәзер, әнәтерә, икесенә гөбердәп торган ике карават та бит кана, тик бергә сыешулары гына яманрак. Җитмәсә, олы өйләрендә үзләре генә, ә бала-чага кече якта йоклый. Бөркү икән, нигә шунда, өскә дә ябынмыйча, шәрә тән җәелеп йокламыйсың – күрүче, искәрүче юк. Ишектәге келә биген төшерәсең дә чаршауны тартып куясың…

«Аһ!» дип, тирән сулыш алгач, Гаҗилә болдырга кереп китте. Ибрай аның Ай яктысында тулы сыйраклары яктырып, юка ситсы төнге күлмәгеннән шактый мул тирәләре беленеп калуын гына искәреп өлгерде. Инде аның да, хатыны шикелле, тирән тыны белән: «Аһ!» дигән ымлык чыгарудан гайре чарасы юк иде.

Ибрай сизде, белде: Гаҗилә болдыр ишеге биген элмәде. Әй лә, элмәсен соң, бикләмәсен. Нишләсен инде: бүген Ибрайның үз йозагы – күңел, җан йозагы бикле ич.

Шуннан соң нишләде? Мунча алачыгына керде дә, хатыны юып, колгага киптерергә элгән чалбар белән күлмәкне тартып төшереп, бакча ягына – теге шәрә Адәми зат тарафына юнәлде. Бүгенгедәй чытык, нәүмиз күңелен басар өчен, әүвәлге гадәтенчә, келәт сәкесе астындагы мылтыгын алып чыкмады. Йә «теге» куркуыннан түнеп китәр тагын. Кая куярсың? Таптый-таптый баз төбенә күмеп куймассың ич инде.

– Кайда йөрисең, адаш? – дип сорады Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез. – Катып үләм ич инде.

– Катмассың, – диде Ибрай. – Мә, башта киенеп җибәр әле.

Теге киенгән арада, Ибрай салам арасыннан әле һаман башланмый йөргән аракы шешәсен капшап алды, кесәсен бүлтәйтеп торган стаканны чыгарды да, шешә төбенә көрәктәй зур, тимердәй учы белән бәргәләп, бөкесен ачты.

– Мәле, адаш, – диде, – туңмас өчен шәп бу нәрсә. Әйдә шул хөрмәткә!

Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез эчте. Эчәр су дип белгән, күрәсең; ике тапкыр гортлап куйган иде дә, стаканнан аерылып, «пырых-пырых» төчкергәләргә кереште.

– Җахшы, җахшы! – диде Ибрай. Аннары үзенә дә бер… кырык өч грамм чамасы салып эчте. Аның телендә бу «пычак калынлыгы гына дип атала иде.

– Карале, – диде теге. – Бу ни бу?

– Шул инде, шул, – диде Ибрай.

– Ни?

– Ни дип инде… Ничек соң?

– Әйбәт кенә икән болай.

– Кая, алайсаң. Әйдә, тагын берәрне уртлап ал соң.

Чиратлашып, тагын берәрне йотып куйдылар. Ибрайның тузанлы кесәсеннән чыккан ипи кисәген иснәштерделәр, чәйнәп йоттылар.

Бераздан, Айлы төннең күк гөмбәзен иске чүпрәктәй ертып, Ибрайларның кыргый чиялегендә сайрап торган ата сандугачның томшыгын бикләп, аркандагы ала байталның колагын шәңкәйттереп, ара-тирә өргәләгән авыл этләренең койрыкларын бот араларына кыстырырлык итеп, авыл өстенә якыная килгән НЛО тәлинкәсен үз юлыннан тайчындыра язып, бакча башындагы печән кибәне төбеннән Адәми зат ителгән Ибрайның Брахау урыслары туенда отып калган җыры яңгырады:

Ибрай да кушылды инде. Ул бу җырны кайчандыр Брынка урысларыннан ишеткән иде. Таныш, җаена килгәндә, бик ипле бара торган җыр ич.

Җырлап бетерер-бетермәстән, Ибрай тегенең муенындагы муенчакны уйнаткалап, саллылыгын үлчәгәндәй итеп капшады, кармалады да:

– Бу нәрсә соң? – дип сорады.

– Иң Югары Җәза тамгасы. Мине сезнең илегезнең бер Адәми заты булырга хөкем иттеләр. Шуңа өстәп, син – Ибрай булырга. Шулай итеп, мине Адәми затларның иң зур нужа кичергәне булырга хөкем иттеләр.

Ибрай башта: «Әллә күбрәк китте инде моңа?» – дип уйлады. Кеше ышанырлык нәрсә түгел ич. Ә төптән уйласаң… Төптән уйласаң, тач килеп тора лабаса! Совет кешесе булып торганда да, инде хәзер – үз көеңне үзең күрү иреге бирелгән сыман тоелгач та, авыздан авызлык чыкмый, муеннан – камыт, аркадан ыңгырчак төшми, артны эшлея кыскан бит. Аннан киләчәктә башкаеңның ни күрәчәге өчен курку хисе китми, хакимнәрнең әллә ниткән бәхетләр, игелекләр ышандырып кытыклауларына, ә үзләренең астыртын бурлыгына, азуның чигенә җитүләренә чыдарлык түгел. Моны аның үзенең, үзе кебек бик күпләрнең яшәвенә, тормышына, язмышына төшкән иң зур бәла, олы бер каһәр, димәк ки, менә бу «теге» әйткән Иң Югары Җәза димичә ни дисең инде, йә? Ибрай: «Безнең муеннарыбызга да шушыныкы ише чылбыр муенчак, ягъни гомерлек богау, зынҗыр салынган булып чыга икән ич!» – дип, үз уена үзе дә шаккатып куйды. Инде дә каршысындагы җан иясенә:

– Ниме дип шулай иттеләр? – дип сорагач, тегенең:

«Без Шүрәлеләр язмышына язган Курку хисен танымаганга, сез Адәми затларны кытыклап, тиктомалга көлдереп йөрүдән баш тартканыма күрә» дигән җавабын ишеткәч, үтә дә гаҗәпкә тарыды. «Карале син аны, ә? – дип уйлады ул. – Кайда да бертөсле икән! Алайса, ул муенчакны яшереп йөртүдән ни мәгънә бар соң? Күрсен, бөтен дөнья күрсен!»

Шунда Ибрай күңеленә гади дә, сәер дә, аңлашылмаслык та бер уй килеп тетрәнеп үк куйды: «Әллә миңа да шундый бер муенчак киеп йөрисеме соң?! Әйе, күрсен. Бөтен дөнья күрсен! Кем икәнлегебезне, нинди икәнлегебезне, кем, нинди булмаска тиешлегебезне күрсен!»

Тизрәк-тизрәк нидер белергә, ниндидер бер тирән сернең, олы бер мәгънәнең асылына төшенәсе килеп, ул:

– Сөйлә әле, сөйлә! – диде.

И сөйләде Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез. И сөйләде дә соң! Ибрай әле җен ачулары чыгып, елыйсылары килеп, әле нәфрәтләнеп тыңлады да тыңлады.

Таң сызыла башлады. Берәм-берәм йолдызлар сүнәргә кереште. Ай, көндезге сәгать икеләргә хәтле беленеп, күренеп торыр фасылы булуга карамастан, әллә кайдан гына килеп чыккан болыт катламнарын сөлге итеп, йокысын качырырга теләгәндәй, әледән-әле алсу битен сөрткәләде. Кошлар уяныша иде инде. Авыл өйләренең абзар эчләрендәме, бакча читләрендәме торган бәдрәфләргә, чиратлашып, ир-ат, хатын-кыз кергәләде. Бала-чага кайсысы ишегалларына чүгәләп, ә кайсысы аягүрә генә баскычлардан кече йомышларын үтәп алдылар да бер-ике сәгать чамасы тагын черем итәргә яттылар.

Инде үр артында күк йөзе тәмам ачылып бетә язып, күкеләр, шәүлегәннәр аваз салганда, зират каеннарына, кайберәүләрнең йорт-җир, абзар-кура тирәсендәге тупылларга оялаган кара каргалар дәррәү уянышып кычкырырга тотынган бер мәлдә, Ибрай тегене йокысыннан уятты.

– Вакыт, – диде.

– Кая?

– Җәһәннәмгә, – диде Ибрай, еракка карап.

– Кая дисең?

– Фани дөньяга яратылгансың ич. Шунда.

– Минме?

– Син.

– Ә син? – дип сорады Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез.

– Белмим әле, адаш, – диде Ибрай. – Нитә алмыйсыңмы, туган: бу муенчагыңны миңа тагып куя алмыйсыңмы?

Теге аңа сынаулы караш ташлап алды. Аның йөзендә әллә шунда елмаю, әллә шунда сагыш, әллә шунда кызгану чаткысы төсмерләнде. Ул бик яхшы белә иде, бик яхшы; әгәр Адәми затлардан кемдер шушындый гозер белдерә икән, мәңгелек коллык тамгасы булган бу муенчак ачылуын бик җиңел ачылыр да, инде дә тегесе аннан котылырга, азат булырга теләсә, моңа фәкать Ахырзаман җиткәч кенә ирешәчәк иде. Бу хакта, хушлашыр алдыннан, аңа – Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгезгә – Мәшһүр Остаз әйтеп өлгерде.

Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез бер салам сабагын сындырып алды да, муенчагының артындагы ак йозакны йөнтәс күкрәгенә авыштырып, шуның төбендәге ярыкка тыкты. Кылт иткән тавыш та чыкмады: печәнне кыштырдатып, Ибрайның җанын игәрдәй әллә нинди ят тавыш белән тегенең муенындагы чылбыр аерылды да төште.

– Мә алайса, адаш. Рәхәтен күр.

– Рәхәтен?

– Үзе теләгән Адәми затларга елан ите дә ашарлык.

Әй! Шуннан соңмы? Ибрай әлеге муенчакны сеңерле муенына салды да әйтте:

– Бикләп куй, – диде.

– Ярар. Тик бер бикләсәң, меңегез дә ачалмаслык булыр.

Инеш суының агышы ишетелеп тора иде. Ояларында карга балалары, сыерчыклар, ярдагы керәшәләр тынгысызланды. Арткы яктагы асфальт юлдан бер мотоциклчы узып китте. Ниндидер самолёт тавышына уянып, Ильяс туңган тәненә әллә кайчан вафат булган бабасының толыбын ябынып ятты, Вакыйф исә караваты янындагы артсыз урындыкка хатыны китереп куйган чүмечтән, йотлыга-йотлыга, чишмә суы эчте. Шөһрәт, берәр вафат булганга кабер казырга мәҗбүр ителгән кебек, хатынының көен көйләп ята иде. Көзге арыш, язгы бодай үсентеләре борнап, инде сабакка үрләргә керешкән басулар турысында мәче башлы ябалак әйләнгәләде. Өченчекөн җирләнгән Хөсниҗиһан әбинең ком ләхете ишелеп төште. Кискен җил исеп куеп, Әшнә урманында сиксән өч ел үскән карт юкә агачы чикләвек куакларын сыта-сындыра авып төште. Корноухово, Җәмәлҗән авыллары якларында беркавым аҗаган уйнап алды. Инешнең текә борылышындагы ярдан аерылган җир кисентесе суга убылып төште… Мичиган университеты обсерваториясендә кизү торган Билл Джон Сириус йолдызлыгында ниндидер яктылык сирпелешен көндәлек дәфтәренә язып куйды. Француз җырчысы Патрисия Каас зөбәрҗәт кашлы йөзеген үзенең әллә ничәнче бер йөргән кешесенә бүләк итте. Балык Бистәсе авылындагы туксан сигез яшьлек Гыйззелбәнат әби, соңгы сулышын алыр алдыннан, аягын аякка кушырырга өлгерде. Мөбарәк Кылтыйның агымга каршы куелган мурдасына алданып кергән беләк буе бер бәртәс балыгы чыгар юлын эзләп тыпырчына иде…

Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгезнең – инде чын мәгънәсендә Адәми зат булып әверелгән кешенең – муен тамырына бер озынборын кунган иде дә, байтак кына канын суырганның соңында тегенең – инде «теге»нең түгел! – киң уч төбе астында җан тәслим кылды.

– Торыйк инде, – диде ул.

Ибрай, кабыргасына Гаҗиләсенең түгәрәк, җылы терсәге төртеп куйгандай хис итеп:

– Вакыт шул инде, – диде. – Көтү куасы бар.

– Бусы инде хәзер минем эшем, – диде тәмам Адәми зат булып җитешкән әүвәлге Шүрәле.

Инде бакалар да сайраша икән. Кайдадыр мәче мияулап җибәрде. Ибрайларның тавык кетәклегендәге чуар әтәч, абзар идәненә җим эзләп төшкән ак тавыкның өч секундта хәл-әхвәлен белгәч, канатларын гаярь кагынды да яңа туган Кояшны дер селкетеп аваз салды.

Яртысына кадәр бушаган шешәгә бөкесен ябып, Ибрай аны куыш түренә яшерде.

– Күреп кал. Кирәге чыкмагае, – диде. Аннары: – Өйгә төшик инде, – дип өстәде.

Алар, чык төшкән ызан үләненә йомшак кына баса-баса, аллы-артлы килеш өйгә таба юнәлделәр. Ибрай арттан бара иде, сөйләнде дә сөйләнде:

– Сөтле чәй эчәрбез. Хатын табага бәрәңге кыздырырга куйгандыр. Ул Гаҗилә атлы. Бераз усалрак анысы. Ә күңеле болай бер дә яман түгел. Ипле чаклары да булгалый. Ни хәл итмәк кирәк: тормыш шундый. Кем хаклы, кем хаксыз – болай гына аерырлык түгел. Яшисең, яшисең… Менә-менә җайланыр, кешечәгә әйләнә башлар дип көтәсең дә көтәсең инде. Ә без кемгә хаҗәт? Без – эш атлары. Изелергә, кимсетелергә, мәсхәрәләүгә, алданырга яратылган. Фәкать шул гына. Монда Тәңренең гаебе җук анысы. Тәкъдирдә язган, күрәсең. Тик ул да гөнаһсыз. Шунысы ярап тора инде яравын: безнең үзебезнең дә ни гаебебез, ни гөнаһыбыз җук бит…

Төшеп җиттеләр. Шомырт агачы астындагы капканы ачып, яшелчә бакчасын узгач, ишегалдына үттеләр.

Гаҗилә ике сыерны да сауган, сырынача җиткән чиләктәге күбекле сөткә чиста марля ябып тора иде. Капка күгәне шыгырдаганны ишетеп, ул, борылмыйча гына:

– Синме анда? – дип сорады.

Чит зат барлыгын сизенеп, ятсынып өрергә керешкән этне оясына куып керткәч, Ибрай:

– Ие инде, – диде.

– Уф! Кычытмаган җиреңне кашып җөрисең шунда.

– Кычытарак шул.

– Йомшаграк кашыганмындыр, ахрысы, шуңадыр.

Мунча каршындагы инде очыннан байтак корыган нык ботак җөпләрен карга оялары сарган карт тупылга, аннары адашына карап алып, Ибрай беразга тын, уйсыз торды. Шуннан соң, күңел төбенә күптән укмашкан фикер, шул фикер этәрәсе гамәл белән, ниһаять, килешеп, аның котылгысыз икәненә тәмам ышанып:

– Син бүтән кашый алмассыңдыр, ә мин бүтән кашытмамдыр инде, – диде.

Аларның бу сөйләшүләре кичәге көн, аның да абзар себеркесенең мунча алачыгында уйнап алуы хакында иде.

Шулай ук югарыга карап алгач, әле һаман Ибрай тарафына борылмыйча, Гаҗилә биленә таянды да мунча буйлата җайлаштырылган нык имән тактага аягын җәеп утырды. Халатының итәге ян-якка аерылган, күз егәрен өстерәп китерердәй ап-ак таза ботлары төбенәчә ап-ачык балкып тора. Ибрай моңа сокланмыйча булдыра алмады. Ә адашы, үзенең Шүрәлеләр гавамында мәңгегә – инде мәңгелектән мәңгегә аерылып калган кәләше Шүрәле Шәмәхә төк кызы Ахак Мөгезне исенә төшереп, күз алдына китереп, каршысындагы Гаҗилә атлы бу авыл хатынының төксез ботларын ямьсез, бик ямьсез итеп күргәнен тойды.

«Шушы кем… сыңар төге дә булмаган хатын белән торырмын микәнни?» дигән уй аны өтеп алды, өркетеп, хәтта куркытып ук җибәрде. Шулай да, Гаҗилә үз алдында Ибрае гына түгел, ә ят кеше дә барлыгын җәһәт абайлап, тычканга ташланган мәче тизлеге белән халат итәген тартып куйган мизгелдә, ул тирәндә ниндидер төк ише бер нәрсәне искәреп өлгерде дә күпмедер дәрәҗәдә тынычлана төште. Тик алай да Шәмәхә төк түгел иде инде, түгел иде. Җитмәсә, кая инде ул анда ахак мөгез, маңгаенда сыер мөгеземе, кәҗә бәтие мөгеземе ише нәрсәсе дә юк. Юк булгач юк инде, ни хәл итәсең? Бергә тормый кая барырсың? «Иң Югары Җәзаның бер хикмәте шулдыр инде, күрәсең», – дип уйлады ул.

– Бу кемең тагын? – дип сорады Гаҗилә.

– Ибрай, – диде Ибрай.

– Бер Ибрай гына җитмәгәние, Ходаем! – дигәч, Гаҗилә аптырап китте, гаҗиз калды. Аннары инде, чапалана-чапалана куганга үчекләнеп котырынган, ярсыган шөпшә чаккандагыча: – Бәтә-әчч! – дип кычкырып җибәрде. – Әстәгъфирулла, тәүбә, тәүбә, җәме!.. Каян таптың моны? – дип сорады.

– Чишмә төбендә утырадырые шунда.

– Өстендә нигә синең күлмәк-ыштаның соң ул?

Ибрай җавап бирмәде.

Гаҗиләне кинәт курку хисе биләп алды. Ул ишегалдындагы ике ир-атның кайсысы үзенең ире икәнлеген танымаганын аңлап алды.

– Соң… – диде ул, тотлыга-тотлыга, аларга таба атларгамы, атламаскамы белмичә. – Сезнең кайсыгыз… минем… Ибраем була соң хәзер?

Тын иде. Чылбырдагы эт кенә ара-тирә шыңшып-шыңшып алгалавыннан туктый алмады.

– Әнә ул, – диде Ибрай, әлегәчә дәшми-нитми торган адашына ияге белән кагып.

Кинәт аңкавы аңкауга ябышырдай төстә тамагы кипшеп киткән, йөзе агарынган хатын качмакчы, сөрән салып, халыкны җыймакчы иде дә, аягы атламас хәлгә җиткән икән.

– Әстәгъфирулла! Ләхәүлә вә лә куәтә… – дияргә генә булдыра алды. Аннары, ис-акылына килеп: – Бу нишләвегез, ә? – дип һөҗүмгә күчте. – Халык җыям бит хәзер, имансызлар! Җыям да фаш итәм.

– Кем фаш булыр әле анда, Гаҗилә, – диде Ибрай, алга таба әйтәсе сүзеннән көлә башлап. – Берүзең ике Ибрай белән яшисең дип, үзеңнең үк страмга калуың бар. Монда инде Асылмәрдән Хаҗи абзыйга «Талак, талак, талак!» дигәнне раслатырга баруыбыз ихтимал. Әллә икебездән дә колак кагасың киләме?

Бу кадәресен Гаҗилә уйламаган да, көтмәгән дә иде. Чыннан да, моңа тиклем игезәк Ибрайлар хакында белмәгән, күзе күрмәгән, колагы ишетмәгән халык ни димәс тә нинди гаеп такмас, нинди гайбәт таратмас та нинди бәет чыгармас? Алла сакласын!

Авыл тәмам уянды инде. Тирә-юнь капкаларының келәләре чыңлаганы, шыкылдаганы, күгәннәре шыгырдаганы, күрше-күләннең мал-туарны көтүгә чыгарырга керешкәне, кайсысының терлекләргә орышып кычкырганы, кайсысының яратып юмалаганы, сыер мөгрәүләре, сарыкларның бәэлдәүләре ишетелде. Инде капка асларыннан чыгып, чишмәдән агып төшкән су күлдәвегендә быкырдашкан каз-үрдәк авазлары ишетелгәләде. Ибрай да терлек-туарын – ике сыерны, ике тана, унҗиде баш сарыкны куалап чыгарды, урам буенча ялкау гына сузылган көтүгә кушып җибәрде. Иртәнге һавада тузан, яңа сауган сөт, җылы абзар исе аңкый. Ул шушындый ыгы-зыгыны, шушындый авазларны, шушындый исләрне, шушындый төсләр, нурлар балкышын ярата, бик ярата иде. Күңеле тулды да, сигаретын кесәсеннән алып, капка төбендәге эскәмиягә утырды. Шырпысын сызган чакта, яныннан адашының да тын гына урын алганын искәрде.

– Менә шундый-шундый хәллә-әр, адаш, – дип сузды Ибрай. – Тартасыңмы?

– Юк. Моннан ике-өч йөз еллар әүвәл кача-поса тычкан уты көйрәтеп маташкалый торганыек. Мәшһүр Остаз, мөгезегезне сугып сындырам, дип куркыткач туктадык.

Ул арада Вакыйф күренде. Рәшәткә койма чатыннан борылган чакта, бүрәнә башына абына язып, аяк астына караган иде. Карашын аларга күчерүгә, ул шып туктап калды. Йөзен кул аркасы белән каплап:

– Алла, Алла! – диде. Кемдер аңа сугарга селтәнгән дә, бу шуннан сакланырга талпынган диярсең. – Карале, Ибрай абый, билләһи газыйм дип әйтим, әме. Кесәмдә икмәк кисәге димим, шуның бер валчыгы калган булса да тотып ант итәрием: бүген мин тамчы да капмаган әле… Ә бу ни хикмәт? Ниме дип ике булып күренәсең әле син, ә? – дип, ул күзен йомды да башын селкеп куйды.

– Исең китмәсен лә! Бөтен кеше ике ич ул. Берсе – яхшы, икенчесе – яман.

– Алайсаң, менә син берүзең икәү булып утырасың. Кайсың яхшы да кайсың яман соң? – дип сорады Вакыйф, аларга чиратлап төртеп күрсәтеп.

– Моны ни син, ни мин белерлек түгел.

– Җара-ар… Мин дә шундыймыни инде?

– Булмассың.

– Кайчан булмам? Кайда?

– Кабереңнең ләхетенә кырын яткач.

– Баш миемне түндереп утырмале, җәме! Мин бит теге… ни… ләхеттән торып сөйләшеп ятмыйм! – дип, Вакыйф белгән сүгенү сүзләренең иң куәтлесен эшкә җикте. – Ашыктырма, белдеңме?

– Нигә ашыктырыйм ди? Без инде күптән шунда, Вакыйф энем. Күптән.

– Моннан ары авызыма да алмасыем, билләһи! Шушының ише сүзләрне ишетмәс өчен генә булса да. Әче суны дим, – дигәч, Вакыйф аларның арасына килеп утырды. Иксез-чиксез күктәге ике йолдыз арасын карашы белән барладымыни яисә көч сынашыр алдыннан кара-каршы сугышчан рәвеш алган ике яшь әтәчне аердымыни. Һәрхәлдә, кыяфәте шундыйрак иде: янәсе, аларның икегә әверелүеннән курыкмый, ыжламый да, ичмасам. – Кая, бер тартып җибәрик әле, Ибрай абый, – диде ул.

Әллә кая – үзе дә белмәгән, күз алдына китерә алмаган киләчәгенә, күрәчәгенә төбәлеп карап, Ибрай:

– Әнә аңа әйт. Ул Ибрай, – диде.

Бүкәнгә куеп, агач юнганда, ялгыш бармак тиресен кыеп алдымыни: Вакыйфның сыны катып килде. Сикереп торды да, кече капканы ачып, эчкә:

– Гаҗилә апа! – дип кычкырды.

– Ни бар?

– Чык әле монда!

Гаҗилә күренде. Ул тагын:

– Ни бар? – дип сорады.

– Әйт әле: боларның кайсысы синеке?

– Мин, – диде Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез.

– Шушысы шул, – дип җөпләде аны Гаҗилә. – Күрмисеңмени – салмыш. Күзе тонган.

Чыннан да, аракыны беренче тапкыр татыган Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгезнең башына бәргән иде. Ә Ибрайга «ярты»ның яртысының яртысы нәрсә генә ул? Тавыкның өч тамчы су эчеп куюы – шул гына. Ул эндәшмәскә карар кылды. Вакыйганың нинди галәмәт белән тәмам буласын беләсе, кичерәсе, соңыннан йә рәхәтләнеп көләсе, йә кинәнеп елыйсы, күңелен тулганчы ташыттырасы, зиһенен туйганчы шаштырасы килде. Әйе, ул эндәшмәде.

Ә Вакыйф инде «теге»ңә дә бәйләнергә, шуның белән үзен өстенрәк куярга, эшкә китәр алдыннан бер-бер нәрсә оештырып булмасмы икән дигән яшертен уен тормышка ашыра башларга ясканып:

– Хет кис, хет тура – ышанмыйм! – диде.

Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез Ибрайның изүендәге ике сәдәпне чиште дә:

– Ышанмасаң ышан инде алайса! – диде.

Нишләсеннәр соң. Күрделәр: Ибрай муенында – ундүрт җектән тезелгән нык чылбыр, аңа өч бармак юанлыгындагы тимер боҗра кидертелгән, анысыннан, партократларның төнлә дә киеп йоклый торган галстугына тартым төстә, ян-яклары гарпундай кыелган очлы чөй асылынып төшкән.

Иң югары дәрәҗәдәге тантанага ирешкәндәй, Вакыйф учын учка сугып алды да, бик зур, тирән бер мәгънәнең асылына төшенгән шикелле, мәгърур кыяфәттә:

– Нәкъ үзе! – диде.

– Нинди «нәкъ»? – дип сорады Гаҗилә.

Ул арада алар турысына кайсы чишмәдән су алып төшкән, кайсы сыер сөте илтеп тапшырган өч-дүрт хатын-кыз килеп туктаган да бу хәлгә исләре-акыллары китеп тора иде инде. Әйләнеп карамаса да, Вакыйф аларның барлыгын сизде, чышын-пышын сөйләшүләрен ишетеп алды. Бер ел «казна ашы» ашап кайтканның соңында, ул үзен дөньяның кендегенә торырлык белдекле, лаеш шулпасын бик мул ашаган итеп күрсәтергә ярата иде. Хәзер дә:

– Аң-ла-шыл-ды! – дип сузды.

– Кем соң бу бичара? – дип сорады күрше Маһирә. Ул инде җитмеш яшен тутырып килә, тол хатын. Шулай да үтә хәрәкәтчән, тоткан җиреннән өзеп ташларга гына тора. Борыны тилгәннекедәй кәкре, йөзен шадра баскан, эре сөякле, әче телле бер хатын шунда. Җәйдән көзгә тикле җитмеш тавык чебеше, кырык үрдәк, ике дистәләп каз бәбкәсе карап үстерә.

– Оттырган бу! – диде Вакыйф. – Бә-әк эре оттырган. Картада уйнаганнар да – оттырган. Түләренә сумасы булмау сәбәпле, муенчак кидерткәннәр дә китереп ташлаганнар. Үтерерләрие – җарамаган. Ник дисәгез, бу бә-әк зур акчалы булырга тиеш, күрәсең. Ә яшергән. Куркыталар моны. Мелләле!

Ул арада кешеләрнең шикле төстә бер урынга җыелуын абайлап алган, тавыш күтәрелүен ишеткән Яуш килеп җитте. Ул үзе «Минем мэриям» дип йөрткән җирле хакимият рәисе булып тора иде. «Мэриям» дисә дә, ул бу сүзне әйтеп җиткерә алмый, үз хатынына эндәшкән шикелле, Мәриям килеп чыга. Берзаманны райондагы еллык киңәшмәдә сөйләгән ди бу:

– Җәмәгать, минем Мәриям быелгысы елда йөз дә сиксән тонна сөт бирде.

Ә Мәрьяменең имчәк баласын имезгән елы…

– Ул хәтле сөтне кем имә соң аны? – дип сораган залдагы берәү.

– Кем имсен? Хөкүмәт имә, җәмәгать, хөкүмәт!..

Шуннан бирле Яуш «Хөкүмәт» кушаматы йөртә инде.

Халыкны аралап, Хөкүмәт Яуш Ибрайлар янына – түргә узды да, хәлне ачыклагач, ике өй аша торган Байгыш Тәфкилне туфли башы белән төрткәләп уятты. Ул хуҗалыктагы мөгезле эре терлек белән сарык абзарларының төнге каравылчысы санала. Тузганакныкы ише ап-ак чәчле, Шекспирныкы шикелле очлы сакаллы; өрдең исә, меңгә чәчелеп, таралып очардай, алтмыш биш яшен тутырган бу ир заты инде дистә ярым ел чамасы япа-ялгызы гомер сөрә, дөресрәге, җан асрый иде. Шуңа күрә «Байгыш» дигән кушамат йөртә дә. Кочагында мәче баласы хәтле генә ак эте Акбар бөгәрләнеп ята. Яуш кергәннән соң, аның түрә икәнен сизгер төстә иснәнеп белгәч, эт көрән тамгалы башын хуҗасының култык астындагы костюм ертыгына яшерде.

Яуш Тәфкилгә:

– Тор! – дип боерды. – Эш бар.

Тәфкил каравылда йоклап туйган, хәзер исә махмырдан сырхаулап ята иде.

– Йокы килә, – дип мыгырданды да әйләнеп ятты.

– Эшеңдә йоклап туярга иде.

Караватын шыгырдатып, Байгыш Тәфкил эренле күзен уа-уа торып утырды. Ул, аңышмыйча:

– Нәрсә суярга? – дип сорады. – Сыермы, сарыкмы?

Сахалинда чакта болан көтүе көтеп, болан суеп, азау тешен ярганга күрә, аңа хуҗалыкта мал суйдырталар иде. Сыер, ат түшкәсенең сөяк-санаклы өлеше механизаторлар аш-суына китә, бот тирәләрен килгән-киткән түрәләргә чабалар. Аның эше түгел, төпченми, телен яшерә белә. Бавыр белән йөрәк, телне колхоз рәисенең машинасына салып җибәрәләр, ә аңа эче-башы кала. Тәфкил карта, койрыкны, үгез белән атларның йомыркаларын үзенә калдыра да калганын әби-сәбиләргә сата, акчасына аракы алып эчә иде. Әле кичә кичкырын гына бер карт алаша, бер сарык суйды. Алашасы язгы чәчүне төгәлләү хөрмәтенә механизаторларны хәл кадәри сыйлау мәҗлесенә билгеләнде, сарыгы, шунда котлау сүзе әйтергә киләчәк район түрәсенә кечкенә генә күчтәнәч сыйфатында чиста кәгазьгә төрелеп, суыткычка куелды.

Тәфкил карлыккан тавыш белән:

– Тагын нәрсә суярга? – дип кабатлады.

– Суяргае димәдем ич, эшеңдә йоклап туяргае, дидем.

– Әй, суяргае шул ул. Суярга да – туярга…

– Кулың калтыравы аңлашыла, – диде Яуш. – Ә тешең тешкә нигә бәрелә соң әле синең?

– Крокодилларны куркытам.

– Соң… – дип, Яуш матур гына йөренеп килде. – Моннан ун мең чакрым әйләнә-тирәдә крокодилларның эзе дә җук ич.

– Шул… Минем тешләрем шыкылдаудан куркып качып беткәннәрен белмисеңмени?

– Әйтәм җирле… – диде Яуш, аның катгый мантыйгы белән килешеп. – Пычкың бармы?

– Пычкы белән мал суеп булмый. Пычагым бар, – дип, Тәфкил мендәре астыннан бишле чалгы кадәрле пычак суырып чыгарды.

Яуш, сакланганны Алла саклаган дигән шикелле, ике адым чигенде дә:

– Тимер пычкысы кирәк, – диде. – Бармы?

– Кайдадыр ята шунда.

– Ал. Чык. Ибрай абыйны коткарырга кирәк.

– Айныткычка япканнар мәллә? Коткарабыз аны. Сахалиннан апкайткан ярты кило шартлаткыч толым да бар әле минем – анысын алыйммы соң?

Әлеге нык йозакны, калын чылбырны, юан боҗраны күз алдына китереп, шуның өстенә эшне, тирә-юньгә таралганчы, тиз тотарга кирәген искәреп, Яуш: «Тол нәкъ үзе дә кана», – дип уйлады. Тик Ибрай игезәгенең сеңерле муены нечкәрәк иде шул. Шартлатсак, муены гына өзелеп калмыйча, баш мие меңгә чәчрәр – җыеп бетерә алмассың.

– Пычкы җитәр, – диде ул.

Алар пәйда булганда, халык, Ибрайларның капка төбенә генә сыймыйча, урамга ук бүселеп чыккан иде инде. Ничек кирәк алай эткәләп тә төрткәләп, вакыйга үзәгенә бәреп керделәр. Соңарганнар икән. Биш-алты кеше муенчак йозагына төргәк-төргәк ачкыч яратып маташа иде инде. Тик берсе-бер ярамады. Икенче бөтендөнья сугышында уң аяксыз, сул кулсыз калган Вәдүт карт әле тимер пычкысы, әле төрледән-төрле игәү белән муенчакны атакалады, һичничек алдыра алмагач, ул аны, итле сөяк кимергәндәге шикелле, теше белән дә чамалап карады. Аннары катгый нәтиҗәсен чыгарды:

– Крупп корычының тетмәсен теттем – тузан булды. Кайда Крупп? Кайда Крупп, дип сорыйм мин сездән?! – дип, ул, бөтенесен Круппның юклыгы өчен гаеп итәр, хөкем чыгарыр хәлдә кайнарланып, култык таякларын мең сигез йөз туксан өченче елгы винтовка урынына уйнаткалап алды. – Аннары соң самурайлар кылычын кырыкка телдем – үрмәкүч пәрәвезенә караганда да йомшарды… Тик моның муенындагы ише тимерне ни күргәнем, ни капшаганым булмады. Бигайбә, авылдашлар…

Ул, үзенең көчсезлеге өчен хурлануын тыя алмыйча, капканың дүртенче баганасы төбенә чүкте дә мышык-мышык еларга кереште.

Кызыл хачлы яшел машинасының сиренасын улата-улата, югары очтагы хастаханәдән баштанаяк яшел кием киенгән баш табиб Илдус Габдрахманов килеп төште. Ибрай игезәгенең костюм җиңен кайтарып, ул иң әүвәл аның кан басымын үлчәде. Яуш кулына каләм, кәгазь тоткан иде инде – тикшерү нәтиҗәләрен теркәп барды.

– Ничәгә ничә? – дип сорады ул.

– Космонавтларныкы ише: йөз егермегә – сиксән. Йөрәк тибеше – җитмеш биш, яшенә карата – норма.

Баш табиб Ибрай игезәгенең үпкәсен тыңлады, телен карады, тешләрен санады, колагын тикшерде, бавырын кармалады, кечкенә чүкече белән тезенә суккалады.

Яуш боларның һәммәсен кәгазенә теркәп барды. Ибрайларның кайсысы үзенеке икәнлеген бәхәссез төстә таныганын халыкка күрсәтәсе килеп, Гаҗилә капканың икенче баганасы төбенә елышкан Адәми затның беләгенә сарылды. Әнә ич: аның авызыннан нинди мәңгелек таныш хәмер исе аңкып тора. Су тамчыларыдай охшаш ике ир арасында калып, мир алдында хурлыкка төшсенмени? Иреннән, аракы исенә кушылып, ниндидер көйгән йон исе килә икән, нишләсен соң? Көн буена тузан эчә бит, тирли, пешә, яна. Җитмәсә, бүген чиста урын-җир дә тәтемәде. Бетәр ул ис, бетәр. Кичкә мунча ягып кертер, өсте-башына чиста кием-салым кидерер, нәфесенә килсә, теләген дә канәгатьләндерер дә бетәр, бетәр: «Алым жәл түгел сиңа, гөлем жәл түгел сиңа…»

Баш табиб Илдус Габдрахмановның ияртеп килгән яшь шәфкать туташына:

«Спирт!» дип боеруына Байгыш Тәфкил белән Вакыйф колакларын шәңкәйттеләр. Теге туташ, кызыл тәреле әрҗәсеннән юан бер шешә алып, табибның кар көри торган көрәктәй киң учларына сыекча сала башлаган мизгелендә Тәфкил шунда куш учын куеп өлгерде. Учы җаны теләгән сыекча белән тулгач, ачык капкадан ишегалдына үтте дә, йотлыга-йотлыга җыелганның яртысын чөмергәннең соңында, калганын үзенә ияргән Вакыйфның борын төбенә төртте. Шуннан соң табиб резин бияләй киде, тагын: «Спирт» диде. Бусына куш учын Вакыйф куеп өлгерде.

– Әйдә, җәтрәк! – диде ул Тәфкилгә. Тагын чиратлашып кабатладылар инде.

Әгәр шуннан соң халык түгәрәкләнеп уйлашса, киңәш кылса, ярты юлда туктап калыр да үзенең акылсызлыгы дәһшәтенә аркылы чыгып ятар иде.

Алай итмәде. Ул алай итә алудан гаҗиз дә, мәхрүм дә иде.

Урамны тутырып, җирне дер селкетеп, олы бер зәңгәр тракторга май, тузанга каткан эретеп ябыштыру, тимер кисү җайланмасы тагып килделәр. Кырыкмаса-кырык урыннан шәрәләнеп, өзелгән җирләреннән ялганган ун метрлы үткәргечне җансыз еландай сузып салдылар. Озын торык Мөхәррәм бер атналык сакал-мыек баскан, тазалыгы яңакларының артына чыгып торган йөзенә кара пыялалы битлеген кагып төшерде дә, көлтә-көлтә ут чәчрәтеп, электродын трактор көпчәгенә чәнчеп-чәнчеп алды.

– Чишендерегез! – дип боерды ул, Ибрайга ишарәләп.

Аны бил тиңентен чишендереп аттылар. Зынҗырында кояш нурлары уйнаклады. Нишләтсәләр дә риза икәнен, язмышына буйсынуын белдереп, ул башын иде. Ә каш астыннан халыкка караган күзендә без чәнчеп тора кебек.

Чылбыр белән күкрәге арасына асбест кисәге кыстыргач, Озын торык Мөхәррәм, авыру кешене караган хирургны хәтерләтеп, Ибрайга иелгән, электрод очын чылбырга тидергән генә иде – аңлаешсыз, хикмәтле бер көч аны резин туп урынына югары чөеп атты да карт тупылның өч чатлы ботагы төбендәге зур карга оясына менгереп кунаклатты. Әле генә басып торган җиреннән төтен баганасы гына күтәрелеп калды.

Шартлаткыч матдәләр йә наркотиклар эзләп, җинаятьчене иснәнеп табучы нәселле эт кебек, милиция лейтенанты Шәмсуар Сөләйманов шул төтен баганасына очлы борыны белән чумды.

– Зарарсыз, – диде ул, иснәгән төтенне борын тишекләреннән беркетеп чыгаргач. – Гадәти махмыр исе.

Тупылга агач баскыч терәп, Мөхәррәмне җиргә төшерделәр. Ул гаепсезгә кыерсытылган сабый сымак мышык-мышык еларга кереште.

– Булмый, җегетләр, – диде ул, тотлыга-тотлыга. – Күпме тимер турап, мондыен күргәнем җугые әле. Бу чылбырны алдырырлык түгел.

– Нишләтәбез соң инде моны? – дип сорады Гаҗилә.

– Тапкансың баш ватар нәрсә, пәрәми. Минем ике ирем булсамы? Билләһи менә, ватылырга торган ике пыяла савыт ише тотып кына йөрерием әле! – диде Маһирә.

– Ие шул. Уттагы туң май булып, икесе арасында эре дә йөр шунда, – дип куәтләде аны кайсыдыр бер хатын.

– Чүегез, җәмәгать! – диде Яуш. Аның бу мөһим хәлне дилбегәдән ычкындырасы, шау-шу ясамыйча гына, эшне ничектер тизрәк йомасы, ул-бу сүзләргә җирлек калдырасы килми иде. – Уен-муен эш кенә түгел бу.

Вакыйф, Ибрайга үтә сынаулы карап, туйганчы бер болганырга, маҗара чыгарырга, шул уңайдан буза сымак бернәрсә күтәрергә дә, ахырдан шул хөрмәткә авыз чылатырга чамалап:

– Уен-муен шул, – диде. – Уены каян килгәндер, белмим, беләсем дә килми. Ә муены… Менә шул муены хакында уйлашыргае.

…Бер сәгать буена тын торып, ике сәгать киңәш-табыш иткәннең соңында биш минут бәхәсләшкәч, йозагын ачып булмый, чылбырын өзәрлек түгел дигән нәтиҗәгә килделәр.

Чарасыз Яуш:

– Соң? – дип сорады.

Әллә уйнап, әллә уйлап, Гаҗилә:

– Соң дип инде ул кадәрле… Башын гына киссәң инде, – дип салды.

Күңеленнән генә әйттем дип уйлаган иде. Пышылдаган булып чыкты. Тик бөтенесе ишетеп өлгергән икән. Бер минут уйланып, ике минут киңәшкәннең соңында өч минут бәхәсләшкәч, катгый карарга килделәр: БАШЫН КИСӘРГӘ!

Халык Ибрайны богаудан коткару турында уйламый, ә бәлки богауны Адәми заттан азат итү хакында җан ата иде инде. Чөнки ул – халык – үзе дә мәңгелектән мәңгелеккә кол, ә шул коллыктан ничек котылырга икәнен белә алмый, белә аласы түгел иде.

Үлән яшел була, күк йөзе – зәңгәр, яшен – кызыл; бу бәхәссез. Ә шул ук үләнгә кырау төшсә, ул агара; кояш баеганда, күк йөзе кызара; күзне камаштырса, яшен кара булып күренә. Бөтен нәрсә үзгәрә, төсен, кыяфәтен алыштыра, анасы карынында яралу мизгелендә үк адәм баласы үлем дигән упкынга (яки биеклеккәме?) якыная башлый.

Тик бер генә нәрсәнең ни төсе, ни кыяфәте, ни ахыры юк – шушы КОЛЛЫКНЫҢ.

Ишегалдыннан бүкән, балта алып чыктылар.

Моңарчы булган манзара фәкать уен гына булып тоела иде әле. Кабул ителгән карарны җиренә җиткерүнең матди җисемнәре күз алдына куелгач, кешеләрнең кан тамырлары буенча туктаусыз аккан кан сыекчасы хәрәкәтен көчәйтте, күктәге йолдызлардан да күбрәк санынча булган атомнары, нейтроннарга әверелеп, Галәм киңлекләренә атылды. Халык төркеме аерым-аерым Адәми затлардан тормый иде инде. Ул бөтен бер дөньяны бер тузан бөртеге итәрдәй Кодрәткә әверелде.

Ләкин ул Кодрәт юкны бар иткән Илаһи зат – АЛЛА түгел иде инде.

– Йә, кайсыгыз? – дип сорады Яуш.

Кешеләр тынып калды. Йөзләгән Адәми затның һәммәсе каядыр текәлде, тик бер-берсенең күзенә карарга һичкайсы кыймады. Курыктылар, үзләренең богаулы Ибрайга караганда мең мәртәбәдән дә артыграк кол икәнлекләрен бер-берсенә белгертергә генә түгел, хәтта үз-үзләреннән дә яшерергә курыктылар. Аларның Курку хисе кош-корт авазын басты, талгын гына исеп торган җилне туктатты, үләннәрнең тамырын бөрештерде, чәчәкләрнең таҗларын йомдырды, анда-санда йөзгәләгән ак болытларны эретте, бала имезә торган аналарның сутлы имчәк башларын томалады, ир-атның көч-гайрәтен сүрелдерде.

Ошбу мизгелдә Олуг Хаким Шүрәле Алтын Мөгезнең, ак төкләре үрә торып, тәненә өч күч кырмыска, биш оя шөпшә таралгандай, кунгандай булды. Күкнең җиденче катындагы, шуннан ары бар булган, юкка чыкмас һәммә урында торган Аллаһы сөбханә вә Тәгаләнең сул як азау теше сызларга кереште.

Яуш уртага чыгып басты. Ул, үзенең бу авыл кешеләренең хакиме икәнлеген белдереп: «Йә?» дип сорамады инде, ә бәлки, таләп итеп, боерып: «Йә!» диде.

Кешеләр, аякларына кигән тузанлы туфлиләрен, «әби» галошларын, күн итекләрен, яланаяк булганнары, табаннарын лыжт иттереп, бер адым артка чигенделәр. Аларга коллыктан котылуы авыр, ә моннан да авыррагы һәр әйткәнгә буйсынуларын, буйсынырга тиеш икәнлекләрен бер-берсенә сиздерүләреннән өркү иде.

Кош-кортларның канатларына хәрәкәт биреп, туктаган җилне кузгатып, үләннәрнең тамырын җәеп, чәчәкләрнең таҗларын ачып, болытларны ары әйдәп, аналарга, аталарга мәдәт биреп, ә балаларны сискәндереп, Ибрайның көчле, күңел төпкеленнән, бугаз алмасыннан гөлдерәп чыккан тавышы яңгырады:

– Адаш! – диде ул. – Син чык. Курыкма, син азат инде.

Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез тетрәнеп китте. Әмма үзен чакырган чакта дәшми калуны бер чакта да өнәмәгәнгә күрә, һичкайчан алай кабул кылынырга тиеш түгеллеген белеп, белгертеп:

– Мин монда, – дип җавап бирде. – Ни кушасың? Мин әзермен.

– Мин кушмыйм, – диде Ибрай. – Күрәсең ич, халык тели.

– Мин әзермен, – дип кабатлады Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез. – Нишлим?

– Бернишләмисең. Бары тик Адәми затларның теләген генә үтәргә дәшәм.

– Бу боерыкмы, гозерме, адаш?

– Халыкка дисәң – боерык. Син теләсәң – гозер.

– Алайса, гозер.

Әзерләнделәр. Вакыйф пионер чагында мәктәптән урлап калган быргысын алып чыкты да шуны мыжгылдатырга, үгез тавышы чыгарып мөгердәтергә тотынды. Яуш, күлмәген күтәреп, учлары белән корсагын чапылдатырга кереште. Демократ Ильяс, бамбук саплы кармагындагы җепне ычкындырып, болгый-болгый, һаваны чыжлатты. Бер хатын, сыер тизәге каткан халатының сәдәпләрен ычкындырып, имчәген кыса-кыса, тузанга сөтен агызырга кереште. Ирләр, аны-моны кулларына алып, тимер-томыр кагарга кереште. Милиционер Шәмсуар Сөләйманов Макаров пистолетындагы җиде патронны да һавага төбәп атып бетерде. Нәрсә булырын, нинең ни белән тәмамланасын тансыклап көткән бала-чага алгарак чыгып басты.

…Балтаның күтәрелгән җирдән ахыргы тукталышына кадәрге селтәнүе, беренче тапкыр үбешкән егет белән кызның кайнар иреннәре кавышкан шикелле, кыска гына булды.

Ибрайның үз ишегалдына, абзарына, өе белән мунча арасындагы сукмакка түшәргә дип алып кайткан ак балчыкка әүвәл шапылдап – баш, аннары, зыңлап, зынҗыр чылбыры килеп төште.

Килеп төште. Тик аның йозагын ачарга ни ачкыч, чылбырын өзәргә ни тимер пычкысы, боҗрасын кисәргә ни сихер, чөен кагардай ни бер урын юк иде инде.

Ә Ибрай… ә Ибрай… ниндидер Кодрәт белән авып яткан җиреннән талпынды да башын, кулы белән тотып, киселгән муенына ялгады…

Тузанлы җирдә аның бер генә тамчы да каны калмады. Ул, үз башын үз муенына ялгап, җыелган халыктан аерылгач, әллә ничек – кемдер аны күктә зарыгып көткән кебек, кулын бер-бер артлы күтәргәләп, аягын йөрткәләп, баскычтан менгән шикелле, күккә менде дә китте. Кечерәйгәннән-кечерәя барды, ахырда, якты йолдыздай гына калган сурәттә балкып, тәмам гаип булды.

Җирдә аның богавы аунап калды.

Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгезнең пышылдап кына: «Рәхмәт» дигәнен ул ишетмәде инде.

Халык таралды.

– Әйдә, кер, – диде Гаҗилә Ибрайга. – Хәзер аш җылытам. Аннары тары чәчәргә чыгасың бар.

– Мин Ибрай түгел бит. Чыннан да түгел.

– Ярамаган тагын. Бар, кереп чык, – диде аңа Гаҗилә, мунча алачыгы тарафына ишарәләп. – Икенче колгадагы түрдән өченче пар кием каен себеркесенә элеп куйган бер нәрсәм барые. Кара аны, башта минем янга кереп чыккан бул, җәме?

Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез язмышына буйсынмый булдыра алмады.

Богауны, тиз генә явып үткән авыр яңгыр тамчылары кебек, Җир тузаны үзенә суырып алды.

Ә фани дөньядан Яшәү тәме, Тормыш исе килеп тора иде.