Читать книгу Wpływ opodatkowania derywatów na rozwój rynków finansowych - Anna Biśta - Страница 6

Podatek od transakcji finansowych obok podatku od działalności finansowej należy do podstawowych rodzajów podatku bankowego. Sama koncepcja opodatkowania transakcji finansowych nie jest propozycją nową, a jej geneza sięga czasów J.M. Keynesa i Wielkiego Kryzysu z lat trzydziestych XX wieku. Kontynuatorem idei Keynesa był jego uczeń J. Tobin, który w odpowiedzi na zawirowania na rynkach walutowych związane z załamaniem się w 1971 roku systemu z Bretton Woods zaproponował wprowadzenie podatku od spekulacyjnych transakcji walutowych. O ile początkowo propozycja Tobina nie spotkała się z większym odzewem ze strony ekonomistów, to w późniejszym okresie, od lat dziewięćdziesiątych XX wieku, zyskiwała na popularności, również w kręgu środowisk pozarządowych. Równocześnie rozszerzono bazę opodatkowania o wszystkie transakcje finansowe, w samym zaś podatku zaczęto upatrywać narzędzia do zdobycia dodatkowych źródeł finansowania walki z ubóstwem czy też ochrony środowiska naturalnego. W konsekwencji podatek od transakcji finansowych zaczęto nazywać „podatkiem Robin Hooda”.

Ostatni kryzys finansowy, za którego początek umownie przyjmuje się rok 2008, wzbudził zainteresowanie implementacją podatku od transakcji finansowych w sferze globalnej. W obliczu braku konsensu nie tylko na poziomie światowym, ale również w samej Unii Europejskiej prace nad podatkiem od transakcji finansowych w wymiarze ponadnarodowym przyjęły ramy mechanizmu wzmocnionej współpracy. Oprócz transakcji akcjami czy obligacjami zgodnie z pierwotną koncepcją unijnego podatku również transakcje instrumentami pochodnymi podlegałyby opodatkowaniu. Ten ważny segment rynku finansowego w ostatnich latach osiągnął rozmiary wielokrotnie przewyższające poziom światowego PKB. K. Jajuga i T. Jajuga piszą, że „(…) instrumenty pochodne stanowią najbardziej dynamicznie rozwijającą się grupę instrumentów finansowych. Uważa się je nawet za »siłę napędową« rozwoju światowego rynku finansowego”[1].

Motywem przewodnim wyboru tematyki opodatkowania obrotu instrumentami pochodnymi – czy mówiąc szerzej, opodatkowania transakcji finansowych – oprócz osobistych zainteresowań autorki była chęć podjęcia tematyki ważnej i aktualnej, która nie jest zbadana i opisana w piśmiennictwie polskim w sposób wystarczający. Brakuje kompleksowych opracowań z tego zakresu, chociaż przyznać należy, że tematyka ta była podejmowana w ramach artykułów publikowanych przez naukowców z różnych polskich ośrodków naukowo-badawczych. Wspomnieć można chociażby prace J. Szołno-Koguc i M. Twarowskiej z Uniwersytetu Lubelskiego, M. Cieślukowskiego z Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, J. Zombirt z Uniwersytetu Jagiellońskiego, J. Dziuby z Uniwersytetu Wrocławskiego czy J. Piotrowskiego z Instytutu Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur. Wymienić należy również monografię Podatek bankowy autorstwa P. Deca i P. Masiukiewicza z SGH, przy czym opracowanie to poświęcone jest nie tylko podatkowi od transakcji finansowych, ale również innym rodzajom podatków bankowych. Warto zwrócić uwagę, że wspomniane opracowania powstały po roku 2011. A zatem można założyć, że zarówno niedawny kryzys finansowy, jak i podejmowane na nowo dyskusje i działania nad wprowadzeniem podatku od transakcji finansowych na szerszą skalę wzbudziły zainteresowanie i stały się przyczynkiem do podejmowania tej tematyki w piśmiennictwie polskim. Wydarzenia te nie pozostawały również bez wpływu na wybór tematu niniejszego opracowania.

Problematyce podatku od transakcji finansowych zdecydowanie więcej uwagi poświęca się w literaturze obcojęzycznej, szczególnie anglojęzycznej. Nie jest to zaskakujące stwierdzenie, zważywszy chociażby na fakt, że rynki finansowe, których ten podatek dotyczy, mają zdecydowanie dłuższą historię i tradycje niż polski rynek finansowy.

Większość badań z zakresu wprowadzenia opodatkowania transakcji finansowych była przeprowadzana wiele lat temu, a analizie poddawane były różne formy podatków wprowadzonych w ubiegłym wieku, co nie pozostaje bez znaczenia przy ocenie możliwych skutków ich wprowadzenia. Jak słusznie stwierdził J. Dziuba: „na skutek zaistniałych zmian regulacyjnych i postępu technicznego współcześnie rynek może funkcjonować już nieco inaczej. Chodzi głównie o niewystępującą wcześniej dominację transakcji derywatami i transakcji wysokich częstotliwości. Pojawia się zatem wątpliwość, czy starsze badania dotyczące FTT i zmienności rynku mogą mieć zastosowanie przy dzisiejszej strukturze rynku finansowego”[2]. Ponadto zarówno empiryczna weryfikacja wpływu podatku na rynek finansowy, jak i wnioski teoretyczne nie są jednoznaczne[3]. Dlatego także i w tym kontekście ważne jest podejmowanie nowych badań i analiz w tym obszarze.

Głównym celem niniejszego opracowania jest zbadanie wpływu opodatkowania derywatów na rozwój rynków finansowych. Realizacji celu głównego podporządkowane zostały cele szczegółowe:

1 Określenie roli i znaczenia instrumentów pochodnych w gospodarce.

2 Prezentacja dorobku naukowego (myśli ekonomicznej oraz światowych badań naukowych) w zakresie koncepcji opodatkowania transakcji finansowych.

3 Omówienie projektu wprowadzenia unijnego podatku od transakcji finansowych, w tym od obrotu instrumentami pochodnymi oraz proponowanej konstrukcji podatku.

4 Prezentacja działań podejmowanych przez państwa UE uczestniczące w mechanizmie wzmocnionej współpracy w obszarze opodatkowania transakcji finansowych.

5 Ocena włoskiego podatku od transakcji instrumentami pochodnymi.

Hipoteza główna zakłada, że wprowadzenie podatku od derywatów ograniczy rozwój rynku instrumentów pochodnych. Ponadto sformułowane zostały pomocnicze hipotezy badawcze:

1 Wprowadzenie podatku od obrotu instrumentami pochodnymi doprowadzi do zmniejszenia wolumenu zawieranych transakcji instrumentami pochodnymi.

2 Wprowadzenie podatku od obrotu instrumentami pochodnymi doprowadzi do częściowej relokacji obrotu derywatami poza strefę obowiązywania podatku.

3 Istnieje stawka podatkowa, przy której wprowadzony podatek nie doprowadzi do zmniejszenia wolumenu zawieranych transakcji instrumentami pochodnymi.

4 Skutki wprowadzenia podatku od transakcji instrumentami pochodnymi zależą od konstrukcji podatku.

Praca badawcza podjęta przy opracowywaniu niniejszej publikacji ze względu na dynamikę rozwoju badanej problematyki polegała w dużej mierze na analizie bieżących informacji udostępnianych przez serwisy informacyjne (np. Bloomberg, Reuters) czy analizie dokumentów publikowanych przez Komisję Europejską. Ze względu na ową dynamikę rozwoju, jak również specyfikę badanej problematyki zaznaczyć należy, że datą graniczną zagadnień poruszanych w publikacji jest grudzień 2019 roku. Ponieważ dwa kraje unijne uczestniczące w mechanizmie wzmocnionej współpracy, Francja i Włochy, postanowiły wprowadzić pewne formy opodatkowania transakcji finansowych, nie czekając na ostateczne rozstrzygnięcia w zakresie ewentualnego wprowadzenia unijnego podatku od transakcji finansowych, dostarczyły one również nowego materiału badawczego. Zatem praca badawcza polegała także na przeprowadzeniu studium przypadku wprowadzonych podatków, w szczególności podatku włoskiego, bowiem przyjęte w jego wydaniu rozwiązania zakładają obowiązek zapłaty podatku w odniesieniu do obrotu instrumentami pochodnymi (zgodnie z francuskim modelem opodatkowaniu podlegają jedynie transakcje niepokrytymi CDS-ami wystawionymi na dług rządowy krajów UE). Według wiedzy autorki jedynymi badaniami w zakresie skutków wprowadzenia podatku we Włoszech były badania przeprowadzone przez T.R. Rühla i M. Steina (2014), M. Coelho (2014), F. Šramkę (2015) oraz G. Cappellettiego, G. Guazzarottiego i P. Tommasina (2016). Jednakże badania te w głównej mierze dotyczyły rynku akcji, natomiast problematyka obrotu instrumentami pochodnymi albo wcale nie była w nich podejmowana, albo dotyczyła jedynie kontraktów różnic kursowych CFD (badania M. Coelho). Postanowiono zatem zbadać wpływ opodatkowania obrotu takimi instrumentami pochodnymi, jak kontrakty opcyjne oraz kontrakty futures, wystawionymi na włoski indeks giełdowy. Na podstawie zebranego materiału empirycznego przy zastosowaniu metod statystycznych weryfikacji poddano przyjęte hipotezy badawcze.

Rozdział pierwszy, zatytułowany Rynek finansowy i instrumenty pochodne w teorii finansów, ma charakter rozdziału wprowadzającego. W pierwszej jego części omówiono istotę rynku finansowego, zwracając równocześnie uwagę na rolę i znaczenie, jakie jego funkcjonowanie ma dla całej gospodarki. Zaprezentowano również rozwój rynków finansowych w kontekście rozwoju klasycznych teorii finansów, z uwzględnieniem ważnego aspektu finansów behawioralnych. W dalszej części rozdziału pierwszego omówiono zagadnienie ryzyka jako nieodłącznego elementu związanego z funkcjonowaniem rynków finansowych, wpływającego na zachowanie działających na nim podmiotów. Rozważania zawarte w pierwszym rozdziale zamyka część dotycząca instrumentów pochodnych. Scharakteryzowano w niej pojęcie instrumentów pochodnych, jak również przedstawiono ich genezę oraz zwrócono uwagę na możliwości ich zastosowania w kontekście ugruntowanej w nauce finansów teorii postaw jednostek wobec ryzyka. Dodatkowo scharakteryzowano miary rynku instrumentów pochodnych, a także przedstawiono rozwój światowego giełdowego rynku instrumentów pochodnych w latach 2005–2015.

W rozdziale drugim, zatytułowanym Koncepcje podatku od transakcji finansowych, punktem wyjścia są rozważania z zakresu teorii podatku, nie tylko z punktu widzenia wpływów budżetowych (tj. fiskalnej funkcji podatku), lecz również, co wydaje się szczególnie istotne w kontekście podatku od transakcji finansowych, z perspektywy jego funkcji pozafiskalnych. Dotyczą one bowiem możliwości wykorzystania podatku jako narzędzia oddziaływania na kształtowanie i stymulowanie pożądanych i preferowanych zachowań podmiotów mu podlegających, a tym samym w konsekwencji jako narzędzia oddziaływania na rynki finansowe i gospodarkę. Jest on zatem często postrzegany w kategoriach podatku Pigou. Dalsze rozważania koncentrują się na przybliżeniu istoty podatku od transakcji finansowych oraz przedstawieniu rozwoju koncepcji opodatkowania transakcji finansowych w ujęciu historycznym. W kolejnej części rozdziału drugiego dokonano analizy koncepcji unijnego podatku od transakcji finansowych, którego propozycję wprowadzenia w krajach Unii Europejskiej przedstawiła w 2011 roku Komisja Europejska. Ponieważ nie zdołano uzyskać zgody co do wprowadzenia podatku na poziomie wszystkich państw unijnych, projekt został ograniczony do grupy 11 krajów, które zdecydowały się na ustanowienie mechanizmu wzmocnionej współpracy w tym obszarze. Tej właśnie idei poświęcona została następna część rozdziału drugiego, przedstawiająca kolejne etapy prac podejmowanych w okresie od października 2012 roku (tj. w okresie bezpośrednio poprzedzającym moment ustanowienia wzmocnionej współpracy – 14 lutego 2013 roku) do grudnia 2019 roku przez wybrane kraje unijne na drodze do wprowadzenia na ich obszarze unijnego podatku od transakcji finansowych. Pomimo wielu wcześniejszych zapowiedzi podatek w dalszym ciągu nie został wprowadzony i nadal toczą się na ten temat dyskusje wśród 10 zainteresowanych państw (Estonia, która była jedenastym państwem zainteresowanym wprowadzeniem podatku od transakcji finansowych, ostatecznie 16 marca 2016 roku oficjalnie opuściła mechanizm wzmocnionej współpracy).

Rozdział trzeci opracowania, zatytułowany Podatek od transakcji finansowych w świetle badań, ma charakter teoretyczno-empiryczny. W pierwszej jego części przybliżona została, często wykorzystywana w badaniach nad skutkami wprowadzenia podatku od transakcji finansowych (szczególnie w tych najbardziej aktualnych), metoda różnicy w różnicach, w której wykorzystuje się grupy eksperymentalne i grupy kontrolne do zbadania faktycznego efektu interwencji, tj. w tym przypadku efektu wprowadzenia podatku. Następnie dokonano przeglądu światowych badań naukowych, zarówno teoretycznych, jak i empirycznych, z zakresu podatku od transakcji finansowych w aspekcie jego oddziaływania na takie charakterystyki rynku, jak wolumen transakcji, zmienność czy płynność. W dalszej części rozdziału trzeciego uwagę skupiono na najbardziej aktualnych przykładach wprowadzenia i badania skutków wprowadzenia podatku od transakcji finansowych. W ramach studium przypadku dokonano analizy konstrukcji francuskiego i włoskiego podatku od transakcji finansowych. Podatki te zostały wprowadzone odpowiednio w 2012 i 2013 roku. W ostatniej części rozdziału trzeciego przybliżono najnowsze badania z zakresu skutków wprowadzenia podatku we Włoszech i we Francji.

Rozdział czwarty, zatytułowany Wpływ wprowadzenia podatku od obrotu derywatami na rozwój rynku finansowego we Włoszech – wyniki badań, jest rozdziałem empirycznym. W celu weryfikacji postawionych hipotez badawczych dokonano analizy statystycznej zebranego materiału empirycznego. W pierwszej kolejności przy zastosowaniu testu Shapiro-Wilka sprawdzono, czy analizowane dane empiryczne mają rozkład zbliżony do normalnego. Rodzaj rozkładu danych empirycznych determinuje bowiem rodzaj testów statystycznych, jakie mogą być zastosowane do weryfikacji hipotez. Jedynie w przypadku, gdy dane mają rozkład zbliżony do normalnego, można stosować testy parametryczne, w przeciwnym razie należy stosować testy nieparametryczne. W niniejszym opracowaniu do przeprowadzanych badań wykorzystano testy parametryczne: t Welcha oraz F Fishera. Dodatkowo w ostatnim rozdziale autorka zaproponowała swoje koncepcje dotyczące zarówno klasyfikacji instrumentów pochodnych, jak i opodatkowania obrotu instrumentami pochodnymi podatkiem od transakcji finansowych.

W zakończeniu przedstawiono najważniejsze wnioski i konkluzje, jak również wskazano na możliwe dalsze kierunki badań z problematyki opodatkowania transakcji finansowych, w tym podatku od obrotu instrumentami pochodnymi. Autorka zwróciła również uwagę na ważne aspekty, które jej zdaniem są często pomijane i nie są uwzględniane w prezentowanych analizach dotyczących podatku od transakcji finansowych, stanowiąc tym samym ich istotne ograniczenie.