Читать книгу Leczenie ran. Służba medyczna w powstańczej Warszawie - Анна Марек - Страница 6

Przypisy

Wstęp

[1] L. Zembrzuski, Rys dziejów chirurgii wojska polskiego, Warszawa 1919, s.10. L. Owczarewicz, T. Sokołowski, Obecny stan zakażonych ran wojennych, „Lekarz Wojskowy” (dalej „LW”), 1934, nr 4, s.170.

[2] W XIX w. lekarze spierali się co do istoty ran. Zastanawiano się, czy była aseptyczna czy zakażona, ale także czy dokonywać trepanacji czaszki i laparotomii, czy pozostawić te przypadki bez interwencji chirurga. Problem stanowiło również stosowanie środków odkażających w odpowiednim stężeniu, W. Wehr, O zasadach udzielania pierwszej pomocy rannym w najbliższej wojnie, „Przegląd Lekarski” 1890, nr 49, s. 685–686 i nr 50, s. 696–698. M. W. Herman, O ranach postrzałowych, „Nowiny Lekarskie” 1903, z. 1, s. 15 i 17–18. L. Zembrzuski, W sprawie operowania w przypadkach ran postrzałowych czaszki uwięzgnięciem kuli w mózgu, „Nowiny Lekarskie” 1906, z. 8, s. 333–334. F. Hahn, O leczeniu ran postrzałowych brzucha na stacjach opatrunkowych, „Przegląd Lekarski” 1916, nr 17, s. 298. F. Hahn, O leczeniu ran postrzałowych czaszki na stacji opatrunkowej, „Przegląd Lekarski” 1917, nr 5, s. 38. W. Jakowicki, Chirurgia polowa na froncie, „Medycyna i Kronika Lekarska”1917, nr 16, s. 200–201. A. Domaszewicz, Kilka uwag o leczeniu w polu ran postrzałowych czaszki, „Gazeta Lekarska” 1917, nr 25, s. 302. W. Dobrowolski, O ranach postrzałowych kości czaszkowych i mózgu, „Gazeta Lekarska” 1918, nr 20, s. 153. J. Bohuszewicz, W sprawie leczenia ran przypadkowych i chirurgicznych ostrych spraw zakaźnych, „Pamiętnik Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego” 1930, z. 4–5, s. 343–344, 352. J. Tymiński, Zagadnienie aseptyki w polu, „Lekarz Kolejowy” 1937, nr 1, s. 52. T. Sokołowski, Chirurgja wojenna, Toruń 1931, s. I. Warto również zajrzeć do pozycji J. Tomorowicz, Chirurgia obozowa, Warszawa 1816, w której opisano postępowanie medyczne w okresie poprzedzającym wprowadzenie aseptyki oraz do prac G. Strohmejer, Rys zasad chirurgii wojennej, Warszawa 1863 i J. Landsberger (przeł. M. Gruell), Podręcznik chirurgii polowej, Warszawa 1878, opisujących postępowanie na polu walki w 2 połowie XIX w.

[3] Archiwum Akt Nowych (dalej AAN), Archiwum środowiska Batalionu im. Czarnieckiego „Gozdawa”, syg. 2, k. 60. Centralne Archiwum Wojskowe (dalej CAW), ZWZ-AK syg. 32.45, k. 46. Instytut Pamięci Narodowej (dalej IPN), syg. IPN BU 1562/4, k. 1.

[4] W większości publikacji autorzy mówią o 50% wyleczeniu osób poddanych laparotomii, podobnie jak twierdzi się, że w powstaniu stosowano antybiotyki. Przeprowadzone badania nie potwierdzają tych informacji, S. Bayer, Służba zdrowia Warszawy w walce z okupantem 1939–1945, Warszawa 1985, s. 221. Z. Osiński, Jeszcze dalej z noszami, wciąż dalej..., „Medical Tribune” 2007, nr 12, s. 2–3.

[5] O braku całościowego opracowania zagadnień dotyczących leczenia zakażonych ran w okresie międzywojennym i II wojny światowej zwracał uwagę w swojej pracy doktorskiej Z. Lewicki, Walka z zakażeniami chirurgii polowej od 1867 do 1946, Poznań 2009, wydanie elektroniczne http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=118704&from=publication (dostęp 8 IX 2013).

[6] J. Kirchmayer, Powstanie Warszawskie, Warszawa 1984. A. Borkiewicz, Powstanie Warszawskie. Zarys działań natury wojskowej, Warszawa 1969. A. Przygoński, Powstanie Warszawskie w sierpniu 1944, Warszawa 1988, t. 1–2.

[7] B. Lubicz-Nycz, Batalion „Kiliński” AK 1940–1944, Warszawa 1986. R. Bielecki, „Gustaw”-„Harnaś” dwa powstańcze bataliony, Warszawa 1989, W. Rosłoniec, Grupa „Krybar” Powiśle 1944, Warszawa 1989. T. Grigo, Powiśle Czerniakowskie, Warszawa 1989. L. Bartelski, Pułk AK Baszta, Warszawa 1990. L. Niżyński, Batalion Miotła, Warszawa 1992. P. Stachiewicz, „Parasol”. Dzieje oddziału do zadań specjalnych Kierownictwa Dywersji Komendy Głównej Armii Krajowej, Warszawa 1991. E. Bruliński, 3 Batalion Pancerny „Golski”, Warszawa 1996. K. Utracka, Zgrupowanie AK „Chrobry II”, Warszawa 2002. A. Rumianek (opr.), Batalion „Bończa”. Relacje z walk w Powstaniu Warszawskim na Starówce, Powiślu i Śródmieściu, Gdańsk 2010. B. Ziółkowski, Batalion Armii Krajowej „Łukasiński”, Warszawa 2011, wersja elektroniczna - http://armiakrajowa.home.pl/pdf/calosc10.pdf (dostęp 16 XII 2013).

[8] A. Białczyńska, Pamiętnik powstańczy (bmw i bdw). S. Dembowska, Na każde wezwanie, Warszawa 1982. L. Fajer, Żołnierze Starówki, Warszawa 1957.

[9] B. Urbanek, Pielęgniarki i sanitariuszki w Powstaniu Warszawskim 1944 r., Warszawa 1988. S. Bayer, dz. cyt.

[10] A. Felchner, Służba zdrowia wojska polskiego (od jesieni 1918 do mobilizacji w 1939), Łódź 1990. Cz. Marmura, Medyczna myśl wojskowa, Łódź–Pruszków 1998.

[11] S. Wojtkowiak, J. Talar, W. Majewski, F. Piotrowski, Zarys dziejów wojskowej służby zdrowia, Warszawa 1974.

[12] W. Tomaszewicz, O ranach oraz ich leczeniu, Łódź 1927. T. Sokołowski, Chirugja... T. Butkiewicz, Chirurgja przypadków nagłych, Warszawa 1939.

[13] T. Bętkowski, Leczenie ran ropiejących fenolem, „LW” 1920, nr 14, s. 20–23. B. Pawłowski, Współczesny pogląd na ranę wojenną, „LW” 1943, nr 2, s. 162–198. J. Sowiakowski, Leczenie tranem oparzeń i spraw kostnych, „LW” 1937, nr 11, s. 670–673. M. Latkowski, Kilka uwag o zszywaniu ran postrzałowych, „LW” 1926, nr 2, s. 121–129. B. Pawłowski, Zasadnicze podstawy segregacji rannych w czasie wojny, „LW” 1933, nr 8, s. 369-381. F. Zalewski, Ważniejsze zagadnienia chirurgii polowej, „LW” 1933, nr 3, s. 105–115.

[14] Powstanie Warszawskie 1944. Wybór dokumentów, pod red. naukową P. Matuska, Warszawa 1997–2004, t. 1–6. Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. IV lipiec – październik 1944, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991. Organizacja zrzutów materiałowych dla Armii Krajowej w wybranych dokumentach, opr. J. Tarczyński, Londyn 2001.

[15] Autor podjął natomiast próbę uzupełnienia danych, szczególnie w zakresie rozszyfrowywania pseudonimów, ustalania przynależności wojskowych oraz prostowania pomyłek i nieścisłości.

[16] Meldunki sytuacyjne „Montera” z Powstania Warszawskiego, opr. J. Kirchmayer, „Najnowsze Dzieje Polski. Materiały i studia z okresu II wojny światowej” 1959, t. III. Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, t. 3 Armia Krajowa, Warszawa–Londyn 1999. Ludność cywilna w Powstaniu Warszawskim, Warszawa 1974, t. 2 Archiwalia i t. 3, Prasa, druki ulotne i inne publikacje powstańcze.

[17] Całą dokumentację Centralnego Szpitala Chirurgicznego mieszczącego się przy ul. Długiej 7 zniszczono przed wkroczeniem na teren Starego Miasta Niemców, R. Bilecki, Długa 7 w Powstaniu Warszawskim, Warszawa 1994, s. 8. A. Białczyńska, dz. cyt., s. 41 i 55. Galperyn wspomina swój pobyt w kościele św. Jacka: „Wtedy na naszą salę wszedł mężczyzna w białym fartuchu i z notesem w ręku, wyglądał mi na lekarza. Przeszedł po sali oglądając rannych i spisał informacje o nich włącznie z rodzajem ran”, Z. Galperyn, Byłem żołnierzem Batalionu „Chrobry” Zgrupowania „Sosna” w Powstaniu Warszawskim 1944, Warszawa 2009, s. 181. Anna Jakubowska „Paulinka” sanitariuszka batalionu „Zośka”, pracująca w szpitalu przy ul. Miodowej 23 nie przypomina sobie, aby taka dokumentacja była prowadzona, wywiad przeprowadzony przez autorkę 16 X 2013.

[18] Giżyński Lucjan (1909–1946) – oficer służby stałej piechoty Wojska Polskiego. W konspiracji od IV 1940 r., walczył na Starówce i Śródmieściu Północnym, A. K. Kunert, Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939–1944, Warszawa 1991, t. 3, s. 79–80.

[19] AAN, Archiwum środowiska Batalionu im. Czarnieckiego „Gozdawa”, syg. 1, k. 60–217, 305–306, 798–829; syg. 4, k. 34–114.

[20] Dlatego też w głównym zeszycie, gdzie znajdują się dane o rannych ze wszystkich kompanii, możemy odnaleźć następujące informacje: imię i nazwisko, pseudonim, data urodzenia, adres, w jakiej akcji, kiedy i gdzie został ranny. Ostatnia rubryka pt. Depozyt zwykle wykorzystywana była do zamieszczania wzmianek o chorobach internistycznych.

[21] AAN, Archiwum środowiska Batalionu im. Czarnieckiego „Gozdawa”, syg. 1, k. 798–829.

[22] Tamże, syg. 1, k. 142. Wojecki Stanisław (1914–1944) – lekarz batalionu „Gozdawa”. Pracował w szpitalu przy ul. Długiej 15. Zginął 20 VIII, J. B. Gliński, Słownik biograficzny lekarzy i farmaceutów ofiar drugiej wojny światowej, Wrocław 1997, t. 1, s. 462–463.

[23] Sprawozdania z punktów i szpitali tworzone były przez pracowników PCK. Począwszy od 10 sierpnia obchodzili oni powstańcze placówki lecznicze rejestrując rannych, zmarłych, a także personel placówek, S. Uhma, R. Bliźniewski, Polski Czerwony Krzyż 1919–1959, Warszawa 1959, s. 78–81.

[24] Dokument sporządzony 17 X 1944 zawierał 313 osób, w tym odnaleziono 22 osoby przebywające w szpitalu Długa 7 i jedną ze szpitala św. Jana Bożego, Archiwum Krajowego Biura Informacji i Poszukiwań Polskiego Czerwonego Krzyża (dalej AKBIP PCK), syg. 460 Wykaz rannych i chorych Szpitala Chirurgicznego RGO nr 1 w Milanówku.

[25] Pomiędzy 7 a 19 VIII dr „Morwa” udzielił pomocy ambulatoryjnej 150 cywilom i wojskowym, CAW, Ruch oporu 1939–1945, syg. IX.3.44.65, k. 3. Podgórski Tadeusz „Morwa” (ur. 1913) – podpułkownik lekarz, komendant szpitala batalionu „Gustaw” przy ul. Kilińskiego 3 i następnie w Śródmieściu przy ul. Hożej 8, Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego (dalej WIEPW), Warszawa 2004, t. 6, s. 340.

[26] Opis zdarzenia przedstawiono w rozdziale III, części pt. Stare Miasto 1 sierpnia– 2 września.

[27] W zbiorach znajduje się jeszcze szczątkowe sprawozdanie ze szpitala w klasztorze Karmelitów przy Krakowskim Przedmieściu. Szpital i punkt prowadzony był przez p. Czesławę Bartusową. Dane te dotyczą jednak miesiąca września i nie zostały uwzględnione w tym opracowaniu. Księga chorych szpitala przy ul. Konopczyńskiego 3 to zeszyt 60-kartkowy w kratkę, w którym pod poszczególnymi literami zapisywano pacjentów. Zwykle atramentem, choć widzimy również dopiski wykonane ołówkiem kopiowym i czerwoną kredką. Zwykle wpisywano następujące dane: imię i nazwisko, pseudonim, data urodzenia, formacja wojskowa, kiedy został ranny i skąd przybył, rozpoznanie, zabieg, opatrunki oraz kiedy i w jakim stanie opuścił szpital, CAW, ZWAK, syg. II 32.45.

[28] W pracy wykorzystano również sprawozdania z placówek przy ulicy Dobrej 22/24 i 53, Gęstej 1, Kopernika 13 i 43, Pierackiego 3/5 i 16a, Smulikowskiego 1, Szczygla 1a, oraz Tamka 4, 30, 45.

[29] AKBIP PCK, syg. L. 158 i L. 173.

[30] W pracy T. Grigo pt. Powiśle Czerniakowskie 1944, autor zamieścił sporządzony dla władz niemieckich wykaz pacjentów i personelu Szpitala Polowego nr 1 „Blaszaka”, obejmujący okres od 11 IX do 26 IX 1944 r., a także listę osób wypisanych z placówki lub zmarłych. Ten cenny z wielu względów dokument niestety nie zawiera informacji o rodzaju ran i metodach leczenia, T. Grigo, dz. cyt., s. 282–290.

[31] CAW, Kolekcja Andrzeja Czysłowskiego, syg. IX.12.8.75, k. 34a. Muzeum Powstania Warszawskiego Archiwum Historii Mówionej (dalej MPW AHM) – wywiad: L. Garmada. B. Urbanek, dz. cyt., s. 392–397. S. Bayer, dz. cyt., s. 176, 178.

[32] Księgi znajdujące się w zbiorach MPW są w zasadzie brulionami, zeszytami 60-kartkowymi. Z punktu nr 103 – trzy zeszyty, z nr 104 – 4 zeszyty. W odręcznie narysowanych tabelkach uwzględniono następujące dane dla żołnierzy: pseudonim, numer oddziału, stopień, rodzaj rany i leczenie. W zeszycie „cywilnym” imię i nazwisko, adres, rodzaj rany, udzielona pomoc i uwagi. W jednym zeszycie „zabiegowym” uwzględniono oprócz podstawowych danych jeszcze opis wykonanego zabiegu, MPW, syg. A/841, A/842 i A/843. Odpis szpitalny Fort Sokolnickiego to zestaw 7 kartek formatu A4 z zapisanymi maszynowo 145 nazwiskami, AKBIP PCK, syg. L. 417.

[33] Księgę placówce podarował dr Kossakowski, Dział Starej Książki Medycznej GBL (dalej DSKM GBL), Księga operowanych szpitala Śliska 51 1 VIII–28 IX 1944, syg. 1/667.

[34] AKBIP PCK, syg. L. 393.

[35] AKBIP PCK, syg. L. 398.

[36] WIEPW, t. 4, s. 252.

[37] Wojskowy Instytut Historyczny (dalej WIH), został włączony do CAW, jednak z powodu remontu nie jest możliwe skorzystanie z materiałów archiwalnych. Zatem w pracy znalazły się odniesienia do sygnatur WIH-owskich, których w obecnej sytuacji nie można zweryfikować i nadać nowych, właściwych sygnatur. Z tych też powodów w pracy znalazły się odwołania do materiałów pochodzących z WIH-u oraz z CAW.

[38] Exodus Warszawy. Ludzie i miasto po powstaniu 1944, opr. J. Kazimierski, D. Skorwider, R. Śreniawa-Szypiowski, t. 3, Archiwalia, Warszawa 1994.

[39] Powstanie Warszawskie i medycyna. Wspomnienia lekarzy, medyków i sanitariuszek z Powstania Warszawskiego, „Pamiętnik Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego” (dalej „PTLW”) 2002, t. I; 2003, t. I–II.

[40] Przeprowadzono osobiste wywiady z lek. B. Glińskim, pielęgniarką Antoniną Chobotko, sanitariuszkami Anną Jakubowską, Haliną Jędrzejewską, opiekunką dziecięcą Walerią Paczkowską.

[41] P. S. W. Stef., Szpital pod kulami. Wróg nie szanuje Czerwonego Krzyża, „Biuletyn Informacyjny” (dalej „BI”) 1944, nr 44 (252), s. 4. Szpital Maltański wypędzony, „BI” 1944, nr 52 (260), s. 2 z 15 VIII 1944. Samarytanie w mundurach, „Barykada Powiśla” 1944, nr 25, s. 1 z 31 VIII 1944. Ewunia na stole operacyjnym, „Czerniaków w Walce” 1944, nr 7, s. 1 z 29 VIII 1944. Pomoc lekarska RGO, „Demokrata” 1944, nr 172/295, s. 4 z 20 VIII 1944. W powstańczym szpitalu, „Demokrata” 1944, nr 179/302, s. 2 z 27 VIII 1944. Chory, O pomoc dla rannych i chorych, „Robotnik Mokotowski” 1944, nr 3, s. 2 z 21 IX 1944. W szpitalach AK, „Robotnik PPS” 1944, nr 41 (8100), s. 2 z 3 IX 1944. Krew dla rannych, „Walka” 1944, nr 66 (5), s. 2 z 17 VIII 1944. Sanitariat wojskowy w powstaniu, „Warszawa Walczy” 1944, nr 50, s. 1 z 29 VIII 1944.

[42] S. Konopka, Polska Bibliografia Lekarska za rok 1945, Warszawa 1948. Tenże, Polska Bibliografia Lekarska za rok 1946, Warszawa 1951. Bibliografia Warszawy. Druki zwarte, red. J. Durko, Wrocław 1958. Bibliografia wojskowa II wojny światowej. Materiały za lata 1939–1958. Część polska, Warszawa 1960. Bibliografia Warszawy. Wydawnictwa ciągłe 1944–1954, red. J. Durko, Warszawa 1964. Chojnacki W., Bibliografia zwartych druków konspiracyjnych wydanych pod okupacją hitlerowską w latach 1939–1945, Warszawa 1970. Powstanie Warszawskie 1944 r. Bibliografia selektywna, opr. W. Henzel, I. Sawicka, Warszawa 1994, t. I i II. Bibliografia Wojennej Służby Kobiet, opr. M. Harz, W. Henzel, I. Sawicka, Warszawa–Toruń 1999, cz. 6. S. Konopka, Polska Bibliografia Lekarska za okres 1901–1939 (na stronach internetowych GBL). Tenże, Polska Bibliografia Lekarska za okres wojny światowej w latach 1939–1945, Wrocław 1983.

[43] Warszawski Kalendarz Lekarski na r. 1927 (dalej Warszawski Kalendarz...), Warszawa 1927. Kalendarz Lekarza na r. 1938.

[44] Zembrzuski Ludwik (1871–1962) – chirurg, historyk medycyny, pułkownik lekarz Wojska Polskiego. Był m.in. szefem Wydziału Szpitalnictwa Departamentu Sanitarnego Ministerstwa Spraw Wojskowych, dyrektorem Wojskowej Szkoły Sanitarnej, a następnie Oficerskiej Szkoły Sanitarnej. Zorganizował i kierował Zakładem Historii i Filozofii Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Warszawskiego, Cz. Marmura, dz. cyt., s. 227. P. Szarejko, Słownik lekarzy polskich XIX wieku, Warszawa 1994, t. II, s. 333–336.

[45] Zembrzuski mówił nawet, że chirurgia wojenna to właśnie leczenie ran, L. Zembrzuski, Rys dziejów chirurgii..., s. 9–11. Do dzisiaj definicja chirurgii wojennej nie zmieniła się. Jej działania zmierzają do udzielenia pierwszej pomocy chirurgicznej, leczenia oraz rehabilitacji osób z urazami bojowymi w warunkach polowych w czasie wojny.

[46] W. Tomaszewicz, dz. cyt., s. 18. Termin „rana” nie uległ w przeciągu wieków istotnym zmianom. Pod koniec XVIII w. lekarz Ludwik Perzyna określił ranę – vulnus jako „rozłączenie ciała na którymkolwiek miejscu i jakimkolwiek bądź narzędziem, które z powierzchownego przypadku lub gwałtu pochodzić będzie”. W Słowniku Karłowicza ranę określono jako „wszelkie przerwanie, rozłączenie tkanek wskutek choroby lub urazu”, Słownik języka polskiego J. Karłowicza, A. Kryńskiego i W. Niedźwiedzkiego, Warszawa 1912, t. V, s. 474. Z kolei lekarz Giedroyć w 1 połowie XX w. rankami (vulnera) nazwał gwałtowne rozdzielenie ciągu części stałych organizmu, F. Giedroyć, Polski słownik lekarski, Warszawa 1933, t. 2, s. 187–188.

[47] L. Owczarewicz, T. Sokołowski, Chirurgja.., s. 167.

[48] Ludność cywilna..., t. I, cz. 2, s. 679–681 i t. II, s. 752–753.

[49] Tamże, t. I, cz. 2, s. 674–675 i t. II, s. 749–750.

[50] Słownik języka polskiego J. Karłowicza..., Warszawa 1915, t. VI, s. 29. Słowo wywodzi się od fran. sanitaire – sanitarny, łac. sanitas, sanitatis.