Читать книгу Vegter en balling - Chris Schoeman - Страница 7

3

Oorgawe in die Brandwaterkom

Ten spyte van hul verlies het die oorlog vir Charles en die ander Von Maltitz-broers meedoënloos voortgegaan. Die Vry­staatse kommando’s het op daardie tydstip reeds na die Brand­waterkom naby Fouriesburg begin uitwyk om uit die kloue van die Britse kolonne te ontsnap. Verskeie kommando’s, waaronder dié van Bethlehem, Senekal, Winburg, Ficks­burg, Harrismith en Vrede, het ’n onmiddellike belang daarby gehad om in die Brandwaterkom stelling in te neem aangesien hulle dan relatief naby aan hul eie distrikte was.

Een aand in Junie 1900 toe die kommando’s hulle aan die voet van die Leeukop by Ficksburg bevind het, het ’n blykbaar ywerige Charles ’n plan aan pres. Steyn voorgelê om die Kaapkolonie binne te val.60 Hy wou met 400 vrywilligers, wat hy self uit die kommando’s van Ficksburg en Senekal sou kies, deur die Engelse linies probeer dring en die burgers wat ná die val van Bloemfontein die wapen neergelê het, her­organiseer. Hulle sou dan aanvalle op die Kaapkolonie loods. Die streek anderkant die Oranje was natuurlik vir Charles bekende wêreld, veral rondom Colesberg waar hy gebore is en wat hy eers op 17-jarige leeftyd verlaat het. Pres. Steyn het egter Charles se versoek geweier, moontlik omdat hy in daardie stadium sy manne bymekaar wou hou.61

Die Britse magte het op 6 en 7 Julie ’n belangrike oorwinning oor die Boere by Bethlehem behaal. Hierna het die Vry­staatse magte finaal na die Brandwaterkom teruggeval. Oor sy verdediging van Bethlehem skryf genl. Christiaan de Wet:

Our line of defence began at the south of Wolhuterskop (a kop to the south-west of Bethlehem), and extended from there to the north-west of the town . . . So many of the horses were exhausted, that a large number of the burghers had to go on foot. Such of these Voetgangers as were not required to attend to the waggons, I placed at Wolhuterskop.

When I had done this I gave notice to the inhabitants of Bethlehem, that as the dorp would be defended, I must insist on the women and children leaving it at once. It was not long before a number of women and children, and even a few men, started out on their way to Fouriesburg.

At four o’clock that afternoon the advance guards of the enemy approached . . . Everywhere the burghers fought with the utmost valour; the Voetgangers on Wolhuterskop were perhaps the bravest of them all . . . But the next day a large force of English appeared from the direction of Reitz. This had come from the Transvaal, and, if I remember rightly, was commanded by General Sir Hector Macdonald. He had come up and joined Generals Clements, Hunter, Broadwood and Paget, with the object of once and for all making an end of the Free-Staters.

The attack was pressed with the greatest vigour on the positions held by Commandants Van Aard and Piet Fourie. It became impossible for these officers to maintain their ground; and, at about twelve o’clock, before I was able to send them any reinforcements, they were compelled to give way. Thus retreat became inevitable, and the enemy entered Bethlehem . . . We withdrew our commandos in a southernly direction to Retiefsnek [een van die toegangsroetes na die Brandwaterkom], whither President Steyn and the Govern­ment had already preceded us.62

Dit is insiggewend dat van die burgers op hierdie stadium reeds nie meer veel hoop vir die Boeresaak gehad het nie. Een moedelose burger word as volg aangehaal: “. . . voor ons hier weg is, kon jy vir ’n donkie vra of ons die oorlog sal wen en hy sou sy ore [nee] geskud het . . . Want dit was ’n hopelose ding nadat Bloemfontein en Pretoria ingeneem is en die Engelse by duisende en derduisende ingekom het.”63

Die Brandwaterkom het vir die Boeremagte ’n natuurlike vesting gebied. Die dorp Fouriesburg is min of meer in die middel van die kom met die Witteberge wat die westelike grens vorm en die Rooiberge die oostelike grens. Die vernaamste toegangsroetes tot die kom uit die suide van Ficksburg se omgewing was oor Kommandonek en daarna Generaalsnek. Vanuit ’n noordelike rigting en die Bethlehem-omgewing kon die kom via Retiefsnek of Slabbertsnek bereik word. Die sui­de­like en noordelike roetes het in die Brandwaterkom by mekaar aangesluit en toegang tot Fouriesburg verleen.

Die pad wat oos uit Fouriesburg geloop het, het anderkant Slaapkrans in twee gevurk met ’n roete na Nauwpoort (naby die huidige Clarens) en nog een deur Golden Gate. Die roete deur Golden Gate was egter minder geskik vir swaar verkeer soos waens en kanonne.

Genl. Archibald Hunter het ná die Britse magte se oorwinning by Bethlehem ’n reuse-kordon om die Vrystaatse magte in die Brandwaterkom laat trek. Pres. Steyn, wat voor De Wet se mag in die kom aangekom het, se aanvanklike plan was om die natuurlike beskerming wat die kom gebied het, te benut en onbepaald daar te vertoef. Hy het gevolglik opdrag gegee dat loopgrawe en skanse ingerig moes word om die passe na die kom te beskerm. Kort ná die geveg by Beth­lehem is die eerste verskansing reeds by Slabbertsnek in die noorde opgerig.

Die teenwoordigheid van ’n groot aantal vroue en kinders, asook vee, in die kom was vir die Boeremagte ’n groot risiko, veral as die kom beleër sou word. Gerrit Boldingh, ’n Hol­landse luitenant wat aan die Oranje-Vrystaatse Artille­rie­korps verbonde was, skryf dat die Vrystaat nie meer sy onder­geskiktes kon beskerm nie en dit wil voorkom asof hierdie groep burgerlikes noodgedwonge agter die Vrystaatse mag aan getrek het.64 Die burger Jan Brink, wat ’n lid van die Senekal-kommando was en sy ervarings gedurende die oorlog neergepen het, het hul kommer as volg verwoord: “Daar stonden wij nu tusschen hooge, angstwekkende bergwanden, geheel afgesloten van de buitenwêreld . . . Het was om er benauwd van te worden.”65

Ná De Wet se aankoms in die Brandwaterkom het hy egter opdrag gegee dat die verskansing van die passe onmiddellik gestaak moes word. Hy was duidelik nie van plan om lank daar te vertoef nie. De Wet het op ’n krygsraad wat op 9 Julie gehou is – twee dae ná die val van Bethlehem – sterk kapsie gemaak teen die voorstel dat die Vrystaatse kommando’s in die kom moet bly.

DIE BRANDWATERKOM

Daar is toe ook besluit dat die sowat 7 700 Boere in drie verskillende rigtings uit die kom sou trek en die Britse spoor­wegkommunikasie opnuut probeer vernietig. Een groep sou onder De Wet deur die naderende Britse kordon van sowat 30 000 man breek na die noordoostelike distrikte van die Vrystaat. Die volgende dag sou ’n tweede groep onder asst.hoofkmdt. (ds.) Paul Roux van die Wepener-kommando na die suidelike distrikte gaan, gevolg deur ’n derde afdeling onder asst.hoofkmdt. Jan Crowther van die Ladybrand-kommando.

’n Vierde, kleiner mag onder asst.hoofkmdt. Marthinus Prinsloo sou in die Brandwaterkom agterbly om die passe te verdedig. Dié kleiner mag het Von Maltitz se Ficksburg-kommando ingesluit, wat toestemming van pres. Steyn gehad het om nie saam met Crowther uit te trek nie. Die opdrag aan Prinsloo se mag was om in drie te verdeel en die toegangsroetes te Slabbertsnek, Retiefsnek, Nauwpoort en Kommandonek te bewaak met die doel om die groot getalle vlugtelinge, vee en ander eiendom in die Brandwaterkom te beskerm.

Daar was dus slegs ’n paar passe uit die Brandwaterkom: Nauwpoortnek in die ooste, met die bekende Golden Gate verder aan, Kommandonek en Generaalsnek in die suide, en Slabbertsnek en Retiefsnek in die noorde. Hierdie passe was moeilik begaanbaar en dus gevaarlike terrein. Soos een bur­ger dit beskryf: “Voor ’n mens die poorte ingaan, lyk die berge so na aan mekaar dat ’n mens nie daar kan deurgaan nie. ’n Mens kan begryp hoe so ’n pad tussen sulke groot gebergtes is. Plekke so gevaarlik dat dit lyk of ’n mens nooit daarlangs kan gaan nie. Ons moes menige rytuig vashou . . . Die aand na die eerste aftog was ek so bly asof ek by my dierbares aangekom het.”66

Laatmiddag op 15 Julie het De Wet, vergesel deur pres. Steyn, met sowat 2 000 man, vyf kanonne en sowat 400 waens en kapkarre deur Slabbertsnek uit die Brand­water­kom gebreek nog voordat Hunter se mag teen hom kon optrek. Hulle het daarin geslaag om die Engelse te ontwyk, maar hul vertrek het die oorblywende burgers in wanorde gedompel. Benewens ’n broeiende leierstryd wat die burgers verdeel het, het genl. Marthinus Prinsloo blykbaar sy eie planne in die mou gevoer. Prinsloo het De Wet se planne blyk­baar reeds die dag ná sy vertrek só gedwarsboom dat die kommando’s onder Roux se bevel nie die volgende dag deur die Britse kordon kon breek nie. Prinsloo het hul vertrek na bewering bly uitstel totdat dit te laat was.67

Die bekende Anglo-Boereoorlog-historikus J.H. Breyten­bach het Prinsloo beskryf as ’n man met min krygsvernuf en inisiatief. Volgens hom het Prinsloo in 1899 by Platrand tydens die beleg van Ladysmith “bedroewend min” leiding aan die Vrystaters gebied.68 Hy is ook deur Jacob de Villiers, ’n lid van die Vrystaatse regering te velde, as “eersugtig, agterbaks en vals” bestempel.69

Die atmosfeer in die Brandwaterkom onder die sowat 5 000 burgers wat agtergebly het, is deur een burger beskryf as ’n “ellendige gees van tweedrag, jaloesie en ongehoorsaam­heid”.70 Ds. “vader” D.J. Kestell bevestig die tweedrag onder die burgers in die Brandwaterkom in sy herinneringe van die oorlog.71 Dit het ordentlike beplanning en die uitvoering van besluite grotendeels in die wiele gery. Daarbenewens het genl. Roux sy bes gedoen om ná De Wet se vertrek as hoof­kommandant verkies te word. Dit het verdere vertraging mee­gebring en het bygedra tot die mislukking van De Wet se voorgestelde strategie.

In die week ná De Wet se vertrek het die Britse magte die meeste passe na die kom beset: Retiefsnek en Slabbertsnek in die noorde (24 Julie) asook Kommandonek (25 Julie) en Generaalsnek in die suide. Die Britse genl. Leslie Rundle het op 26 Julie ook Fouriesburg beset, die laaste setel van die Vrystaatse regering. Teen 28 Julie is Nauwpoortnek in die ooste ook afgesluit en die Vrystaters was vasgekeer. Hulle sou toe nog vir oulaas weerstand bied by Slaapkrans, maar hul situasie was eintlik hopeloos.

Die net het al hoe stywer om die Vrystaatse magte gespan en by ’n krygsraad op 25 Julie is besluit dat ’n aantal kommando’s posisies tussen Fouriesburg en Slabbertsnek sou inneem. Dit was om te verseker dat die kommando’s van Lady­brand, Ficksburg en Wepener nie afgesny word nie. Daar is ook besluit dat genl. Roux Nauwpoort moes oop­hou. Vol­gens kmdt. Gerrie van der Merwe was die gees onder die burgers toe al baie sleg. Die posisie tussen Fouriesburg en Slabbertsnek is vir ’n dag en ’n nag gehou totdat die agterste kommando’s – genl. Prinsloo met die kommando’s van Sene­kal, Ladybrand en Ficksburg – deur was.

Op 27 Julie het die Boere van Nauwpoortsnek af langs die Klein-Caledonrivier na Golden Gate probeer ontsnap, maar hulle is deur die mag van genl. Hector MacDonald voorgekeer en hulle moes na Slaapkrans uitwyk. Slaapkrans het ’n toegangsroete na die Caledonvallei gebied en van daar sou dit moontlik wees om die gebied via Golden Gate te verlaat.72 Kmdt. P.H. de Villiers van Ficksburg het bevel gevoer oor die kommando’s by Slaapkrans, terwyl genl. Prinsloo toesig gehou het oor die waens en kanonne wat teruggeval het.

By Slaapkrans het genl. Hunter se voorhoede betrokke ge­raak in gevegte met die agterhoede van die Vrystaatse magte. Friedrich von Maltitz, wat saam met sy broers Charles en Pieter by Slaapkrans vasgekeer was, het die Britse aanval treffend beskryf:

Die 28ste Julie 1900 sal ek nooit vergeet nie (ek was toe nog maar ’n seun van skaars 16). ’n Klompie van ons Ficks­burgers en Ladybranders moes die skok van die vuur van 23 kanonne van kort ná sonop tot laat die aand verduur. Ons het net twee kanonnetjies – van minder belang – gehad. Een is feitlik met die eerste skoot in die lug geblaas en die ander moes gou skuiling soek en ons het sy stem nooit weer gehoor nie.

Bovermelde twee kommando’s het hulle posisies gehou en donker die aand is ons teruggeroep om nuwe stellings [Nauwpoort] vir die volgende dag in te neem. Vaal van die stof, honger en dors het ons drie broers – Charles, Pieter en ek met ons oom Pieter von Maltitz – ongedeerd uit die ‘in­ferno’ gekom. Vroeg die volgende môre is ons in nuwe stel­lings en ek kan sê van die beste wat ek op die veldtog gehad het. Broer Pieter was in bevel terwyl Charles ander posisies besigtig het. Teen elfuur kom daar berig dat ’n wapen­stilstand gesluit is en oombliklik is daar ’n doodse stilte.

Ons was verbaas om te sien hoe naby aan ons stellings die vyand hul verskyning maak, dus moes hulle ook gedu­rende die nag aangeskuif het. Wat beteken dit?

Laat die middag kom die berig dat genl. Prinsloo oor­ge­gee het en dat die burgers na hul wonings kon terugkeer, en dat diegene wat probeer vlug en gevang word deur die Engelse as rebelle en vrybuiters doodgeskiet sou word. Alle soorte gerugte was gou in omgang. Die oudstryders was weemoedig en wanhoop was op die meeste gesigte te bespeur . . .73

Soos vroeër genoem, was die roete uit die Brandwaterkom via Nauwpoort reeds op 28 Julie deur die Britse magte afgesper. Enige kommando’s of vlugtende vroue en kinders kon vanuit hierdie posisie deur die Britse magte gebombardeer word. Hierdie besef sou waarskynlik die burgers se moraal verder verlaag het. Genl. Roux het aan genl. Prinsloo gerapporteer dat die weg deur Nauwpoort afgesluit was, maar Prinsloo het nogtans vir kmdt. Gerrie van der Merwe daarheen gestuur om te sien of dit wel so was. Dit dui op ’n wan­troue jeens Roux. Van der Merwe het die middag toe wel gesien Nauwpoort is deur die Britte afgesper.74

Intussen het kmdt. Sarel Haasbroek wat met die Winburg-kommando naby Nauwpoort stelling ingeneem het, sy stel­lings ontruim. Dit het Prinsloo genoodsaak om die Senekal-kommando te beveel om die ontruimde stellings daar te beset. Toe die Senekal-kommando in die omgewing van Nauwpoort stelling inneem, was die kommando’s van Lady­brand en Ficksburg direk agter hulle.

Genl. Roux het toe ’n krygsraad vir dieselfde aand (28ste) by Nauwpoort belê vir die verkiesing van ’n hoofkommandant, aangesien die teenwoordigheid van drie waarnemende aanvoerders – hyself en genls. Prinsloo en Frederik Hat­tingh – tot verwarring gelei het. Daar is besluit dat Prinsloo as hoof­kommandant sou optree tot tyd en wyl al die offisiere (van hulle was so ver as Golden Gate) die geleentheid gehad het om hul stemme uit te bring.75

Volgens kmdt. Van der Merwe – een van vyf kommissie­raadslede van die krygsraad – is daar ook teen onvoorwaar­delike oorgawe gestem. ’n Voorstel is aanvaar dat Prinsloo ’n wapenstilstand van vier dae by genl. Hunter moes aanvra sodat hulle met genl. De Wet in verbinding kon probeer tree. Sou Hunter hul versoek weier, sou hulle aanhou veg. Dit was al dagbreek toe die krygsraad beëindig is.76

Hierna is genl. Crowther en kmdt. Van der Merwe na Golden Gate gestuur om die orige stemme in die verkiesing van ’n hoofkommandant in te win. Daardeur is waardevolle tyd op minder belangrike sake vermors, te midde van gebrekkige lei­ding aan die burgers. Nadat al die stemme ingesamel is, het dit geblyk dat Roux die nuwe hoofkommandant sou wees.77 Op pad terug van Golden Gate na Nauwpoort het Crowther en Van der Merwe vir Roux teëgekom en hulle is saam terug na die laer.

Intussen het genl. Prinsloo sonder hul medewete twee bur­gers onder die wit vlag na genl. Hunter gestuur om te vra vir ’n wapenstilstand.78 Op pad het Crowther, Van der Merwe en Roux ’n rapport van Prinsloo gekry dat hy met Hunter onderhandel. Hulle was nog nie by die laer nie toe hulle ’n tweede rapport van Prinsloo ontvang dat “hij zaken geregeld had”79, dat ’n onvoorwaardelike oorgawe plaasgevind het en dat die kommando’s versoek word om nie verder te trek nie. Toe hulle uiteindelik by Prinsloo aankom, lê hy ewe rustig onder sy verewa. Genl. Roux was “seer boos op hem en schold hem uit als een landsverrader”80. Prinsloo het beweer dat hy geen afskrifte van sy briewe aan Hunter gehou het nie81, wat moontlik die vermoede kon laat ontstaan dat hy iets gehad het om weg te steek.

Die volgende dag het genl. Roux ’n amptelike protes teen die oorgawe aan Hunter gestuur, maar soos verwag kon word, het Hunter geweier om met hom te onderhandel. Hunter se argument was dat aangesien Prinsloo ook die Winburg-kom­mando – waaronder Roux ressorteer – oorgegee het, Roux geen keuse gehad het nie.82 Teen daardie tyd was hulle in elk geval feitlik omsingel.

Van der Merwe, wat uiteindelik saam met Charles von Maltitz in die krygsgevangenekamp by Groenpunt sou beland, was self onwillig om oor te gee. “Ik weigerde eerst om over te geven, doch deed dit later op aanrading van generaals Roux en Crowther,” het hy geskryf. “De volgende dag legde de Ficksburg Commando [Von Maltitz en sy broers] de wapens neer en ik met de Senekal Commando de dag daarop.”83

Waar staan Charles von Maltitz in hierdie saga? Volgens een historiese bron is Charles en van die ander offisiere van ver­raad beskuldig weens hul optrede. In sy biografiese bundel oor die Boere-offisiere, Die Boere-offisiere, 1899-1902, skryf Jacques Malan in sy bondige skets van genl. Jan Crowther as volg: “Jan Crowther was een van die generaals wat saam met hoofkommandant Marthinus Prinsloo op 29 Julie 1901 [die jaar was 1900, nie 1901] in die Brandwaterkom oorgegee het. Hy is in dié verband saam met kmdt. [Paul] De Vil­liers en veldkornet [Von] Maltitz van verraad beskuldig.”84

Malan verskaf egter nie enige motivering vir dié aan­spraak nie. 85 Is dié aanklag geregverdig? Om dié vraag te probeer beantwoord, word vir eers langer stilgestaan by die Ficksburg-kommando waarin Charles as veldkornet gedien het en hul betrokkenheid in die Brandwaterkom-fiasko.

Die Ficksburg-kommando onder kmdt. Paul de Villiers het ná die val van Bethlehem by pres. Steyn toestemming gekry om in die Brandwaterkom agter te bly.86 Kmdt. De Villiers het aangevoer dit sou weens sy kommando se stellingsposisies onmoontlik wees om hul posisie teenoor die Britse magte te ontruim.87 De Villiers het kort vantevore ook aan De Wet en Steyn gesê die burgers van die Ficksburg-kommando is oorlogsmoeg en die voortsetting van die oorlog sou net tot die vernietiging van die Vrystaat lei. Of hierdie moegheid vir al die burgers gegeld het, weet ’n mens nie. Dit is wel so dat daar ’n gebrek aan dissipline en ’n gees van défaitisme onder baie van die burgers geheers het ten tyde van hul skuiling in die Brandwaterkom. Dit het heel waarskynlik ook ’n rol ge­speel in Prinsloo en sy mede-offisiere se besluit om oor te gee.

De Villiers het ná die verlies van die Slaapkrans-stellings op 28 Julie besluit om terug te val en nie opnuut stelling in te neem nie. Dit was egter nie ’n goeie besluit nie omdat hy daarmee die kommando’s en vlugtelinge se kanse verspeel het om via Golden Gate weg te kom. Hierdie onwilligheid van De Villiers om voort te veg dui daarop dat Prinsloo en sy offisiere nie meer hul hoop op militêre teenstand geplaas het nie, maar op onderhandelinge met die Britse magte. Dis wel ’n ope vraag of Prinsloo in daardie stadium enige ander keuse gehad het omdat die Britse grofgeskut op die vlugtende kommando’s sou kon losbrand ná die verlies van die Slaapkrans-stelling. De Villiers het trouens aan sy kommando gesê hulle was op 30 Julie heeltemal omsingel en die saak was “hopeloos”. Dit was ook weens die treurige toestand van die perde en trekosse wat dit sekerlik onmoontlik sou maak om vinnig deur Golden Gate te vlug.88

De Villiers het dus vir Prinsloo gesteun in sy besluit om oor te gee. Dit blyk dat daar ná die geveg by Slaapkrans ’n vergadering was waar Prinsloo, De Villiers en ander offisiere besluit het om onderhandelinge te begin met die doel om oor te gee. Volgens De Villiers het die oorgrote meerderheid van die krygsraadvergadering ten gunste van oorgawe gestem.89 Vir De Villiers en waarskynlik ook vir Prinsloo was die voort­setting van die oorlog sinloos en sou dit net tot onnodige lewensverlies en skade aan eiendom lei.90

Die eerste rondte onderhandelinge met die Britse magte oor ’n moontlike oorgawe is deur Prinsloo, De Villiers en S.G. Vilonel bygewoon. Prinsloo se keuse van onderhandelaars is insiggewend: De Villiers se handelinge het reeds daarop gedui dat hy die beëindiging van die oorlog voorgestaan het, terwyl Vilonel91 ’n veroordeelde landsverraaier was (hy was in werklikheid in aanhouding by die Vrystaatse magte). Prins­loo het moontlik vir Vilonel as gesant gebruik omdat hy geglo het die Britte sou eerder vir Vilonel as enige ander Boere-af­gevaardigde aanvaar. Lt.kol. P.W. le Gallais (Hunter se hoof van staf) en kapt. J.E.H. Balfour (aide de camp) was die Britse magte se verteenwoordigers.92

Volgens G.P. Kriek, een van De Villiers se adjudante, het die burgers kennis gedra van die onderhandelinge en was hulle tevrede met die inhoud daarvan.93 Ná die vergadering is voorbereidings in die kamp getref vir die oorgawe wat die volgende oggend sou plaasvind. Hoewel oorlogsmoeë burgers ’n besluit tot oorgawe sou steun, moes dit geskied op voorwaardes wat vir die meerderheid offisiere en burgers aanvaarbaar was. Een voorwaarde was dat die burgers toegelaat sou word om na hul wonings terug te keer.94 De Villiers het uitdruklik verklaar dat dit die geval sou wees.95

Die vraag is of Von Maltitz onder hierdie groep burgers getel het. In die lig daarvan dat hy skaars ’n maand tevore nog ’n plan aan pres. Steyn voorgelê het om die Kaapkolonie binne te val, is dit moeilik om te dink dat hy so skielik oorlogsmoeg sou word.

Dit blyk boonop daar was ’n groep burgers wat nie van die onderhandelinge bewus was nie. Jan Brink, ’n lid van die Senekal-kommando, het ontken dat hulle enigiets daarvan geweet het.96 Volgens hom sou die onderhandelinge nie sy of die ander burgers se goedkeuring weggedra het as hulle daarvan bewus was nie.

Dit moet wel in gedagte gehou word dat die Senekal-kom­mando reeds in die omgewing van Nauwpoort was ten tyde van die oorgawe en dat hulle waarskynlik gedink het hulle sou maklik deur Golden Gate kon ontsnap. Charles se Ficksburg-kommando was egter een van die agterste kommando’s wat nader aan die Britse magte was en veronderstel was om enige aanslag teen die vlugtende kommando’s af te weer. Die Boere in die agterste kommando’s sou uiteraard ’n ander perspektief op die situasie gehad het as dié in die voorste kommando’s.

Ooggetuies van die gebeure in die Brandwaterkom soos Jan Brink en lt. Gerrit Boldingh, die Hollandse artillerie-offi­sier, beweer dit was op 29 en 30 Julie 1900 wel nog moont­lik om deur Golden Gate te ontsnap.97 Of Von Maltitz-hulle wel vanuit hul posisie hierin sou slaag, is egter ’n ander saak.

Volgens Elizabeth (née Anderson) von Maltitz, Pieter se vrou, het albei broers geglo daar was nog ’n kans om uit die Brandwaterkom te ontsnap.98 Al was hulle dalk nader aan die gevaar, het nie Charles of sy broer Pieter dus blykbaar gedink dis nodig om oor te gee nie. Dit is ook opmerklik dat in die lywige doktorale tesis van J.H. de Bruin oor die oorgawe van die Oranje-Vrystaat se konvensionele magte ge­du­­­­rende die Anglo-Boereoorlog, die mees omvattende onder­soek na die gebeure in die Brandwaterkom tot nog toe, Charles se naam nêrens voorkom nie, ten spyte van heelwat verwy­sings na die Ficksburg-kommando.

In sy tesis, Winburg’s war: an appraisal of the Anglo-Boer War of 1899-1902 as it was experienced by the people of a Free State district, skryf J.G. Bojé die volgende in ’n voetnoot: “Crowther and De Villiers, together with Field Cornet von Maltitz of the Ficksburg commando, were suspected of treachery in connection with Prinsloo’s surrender.”99

Ter motivering haal Bojé vir Malan as bron aan. Bojé voeg dan die volgende oor Charles by wat betrekking het op die tyd wat hy in Simonstad aangehou is. “It is interesting to note that Crowther and Von Maltitz had a meeting with [governor Hamilton] Goold-Adams early in January 1901, and that Crowther subsequently met with the peace envoys Chris­tiaan Laurens Botha and Piet de Wet.”100

Dit is nie duidelik wat Bojé met dié verwysing wou sê nie. Die blote feit dat Charles die goewerneur ontmoet het, be­teken nie dat hy dislojaal was teenoor die republikeinse saak nie. Dit blyk boonop uit sowel Charles as Jacob de Villiers se dagboeke dat ander burgers ook na die ver­gadering met Goold-Adams gegaan het waar die goewerneur bloot aan hulle gesê het die anneksasie van die Boere­republieke is onomkeerbaar.101

Wat wel ter sake is, is dat Charles in werklikheid botweg geweier het om die vredesgesante C.L. Botha en Piet de Wet te ontmoet toe hulle die kamp in Simonstad besoek het.102 Hierdie feit is waarskynlik belangriker as enigiets anders aangesien dit ’n aanduiding is van hoe sterk sy afkeer was van diegene wat die stryd gewonne gegee het. Om Charles se karakter en lojaliteit te probeer peil, hoef daar slegs na sy optrede in die krygsgevangenekampe in Groenpunt en Indië gekyk te word. Dit weerspreek die aanspraak in Malan se boek en die suggesties in Bojé se tesis.

Uiteindelik het sowat 3 000 burgers onder Prinsloo by Ver­liesfontein op Slaapkrans (Surrender Hill) oorgegee en op 31 Julie meer as 1 000 man by Klerksvlei net anderkant Golden Gate.103 Teen 9 Augustus het die Britte 4 314 man, drie kanonne en 2 800 beeste in aanhouding gehad en sowat ses miljoen rondtes ammunisie vernietig.

Daar was egter Boerekrygers wat hulle nie met die oorgawe kon vereenselwig nie. Van hulle het in kleiner groepe verdeel en deur die Britse kordon gebreek.

Prinsloo se oorgawe in die Brandwaterkom was getalle­gewys van dieselfde omvang as dié van genl. Piet Cronjé by Paardeberg. Hoewel Cronjé se oorgawe nog altyd beskou is as ’n keerpunt in die oorlog, het die oorgawe in die Brand­waterkom ook ’n groot impak gehad. Prinsloo word dikwels van lafhartigheid en selfs verraad beskuldig.

Prinsloo en ook De Villiers se motiewe word veral bevraag­teken weens die enkele uitsonderings op die bedingde voorwaardes van die oorgawe. Prinsloo en sy vrou, wat ’n invalide was, het Fouriesburg op 2 Augustus onder begeleiding van ’n Britse offisier verlaat om na Winburg te gaan. Prinsloo is kort daarna saam met die ander offisiere na die Groenpunt-krygsgevangenekamp in Kaapstad geneem, maar anders as die ander offisiere is hy later op parool vrygelaat. Sy vrou kon ook weer by hom aansluit, hoewel hy parool geweier is om na Bloemfontein terug te keer.

De Villiers is ná die oorgawe toegelaat om na sy huis in Ficks­burg terug te keer. Genl. Hunter het aan die begin van Augustus 1900 parool aan De Villiers toegestaan en hy is dus nie soos ander offisiere en burgers na ’n krygsgevangenekamp gestuur nie. Volgens sy seun, P. H. de Villiers, sou daar aanvanklik ses dae verlof aan De Villiers toegestaan word om na sy siek vrou in Winburg (die aansluiting vir die Kaap) te gaan en hy moes daarna in dié dorp as krygsgevangene aanmeld.104 Deur die bemiddeling van vriende is hy egter toegelaat om op parool by die huis te bly aangesien hy daardeur glo armoedige families in die omgewing sou kon help.

De Villiers het nietemin van die veronderstelling uitgegaan dat die burgers ook toegelaat sou word om ná die oorgawe na hul wonings terug te keer. Hy het hom gevolglik tot die Britse opperbevel gewend om parool vir die burgers te pro­beer onderhandel.105 Die Britse opperbevelvoerder het hom egter daarop gewys dat talle burgers reeds misbruik gemaak het van die paroolvergunning soos verleen deur Pro­klamasie III van 1900. Juis om daardie rede is daar besluit om ook die burgers wat in die Brandwaterkom oorgegee het as krygsgevangenes weg te stuur. Volgens De Villiers se seun het sy pa selfs aangebied om saam met sy burgers in krygsgevangenskap weggestuur te word, maar die Britse owerhede het hom oorreed om in die Ficksburg-distrik aan te bly en hulp aan behoeftige gesinne te verskaf.106 De Villiers sr. is egter later deur die Britse owerheid na Basoetoland gestuur.

Prinsloo het dus nie persoonlik baat gevind by die oorgawe nie. Hy is self ook krygsgevange gehou en is ná sy parool in die Kaap nie toegelaat om na die Vrystaat terug te keer nie. Daarenteen is De Villiers wel toegelaat om terug te keer huis toe, wat die vermoede van hoogverraad in sy geval laat voort­sluimer het.107