Читать книгу Тик қоялар қиссаси - Эдгар Аллан По, Marta Fihel - Страница 3

Pestis eram vivus – morens Tua mors ego.

Martin Luther [2]

Даҳшат ва тақдир асрлар оша ёнмаён яшаб келган. Мен ҳозир ҳикоя қилмоқчи бўлган қиссанинг қайси даврга тегишли эканини айтишга ҳожат бормикин? Бир пайтлар Венгрия ички ҳудудларида, яширинча бўлсада, руҳнинг кўчишига ишонишганини айтишнинг ўзи кифоя. Бу таълимот, бир томонлама қараганда, ёлғон ёки ростлиги ҳақидаги гапларни айтмай қўя қолай. Ҳарҳолда, бизнинг ишончсизлигимиз аксари

(Лабрюйер[3] сўзларига қараганда, доимо бахтсизлик) «vient de pouvoir etre seul»[4]. Венгерларнинг бидъати бемаънилик билан баробар эди. Венгерлар ўзларининг шарқий устозларидан жиддий фарқ қиларди. Масалан, қалб, айтишларича, (парижлик бир ақли

расонинг гапини келтираман) «ne demeure qu’une seule fois dans un corps sensible: au reste— uncheval, un chien, un homme meme, n’est que la ressemblance peu tangible de cesanimaux»[5].

Асрлар давомида Берлифитцинлар ва Метценгерштейнлар уруғаймоқлари орасида адоват сақланиб келди. Ҳали ҳеч қачон бундай донгдор хонадонлар ҳаётида ўзаро малоллик бўлмаганди. Бу низонинг асосий манбайи бир қадимий башоратда келтирилган: «Баланд бўлсанг, пастлайсан, от устида турган суворий янглиғ чириб битган метценгерштейнлар шавкатли берлифитцинглар устидан ғалаба қозонади». Албатта, бу гаплар жуда кам аҳамият касб этиб келган. Лекин яқиняқинда баъзи сабаблар шу қадар мислсиз воқеаларни келтириб чиқарди. Бундан ташқари, бу хонадонлар ерсувларининг туташлиги ҳам илгаридан рақобатга важкарсон бўлганди. Яқин қўшнилар камдан кам ҳолатларда дўст тутинади. Берлифитцинг қалъаси соҳиблари ўз кошоналарининг баланд деворларидан Метценгерштейн кошонаси дера заларига мўралаб қўйишлари мумкин эди. Шун дай қилиб, уларнинг қаршисида пайдо бўлмиш қироллик ҳашаматлари унча қадимий, унча бой бўлмаган хонадонларнинг рашк туйғуларини сўндириши мушкул. Ўша замон башоратлари кишини унчалик ҳайратга солмасди, чунки у икки уруғ ўртасидаги адоватни қўзғар, бу эса авлодданавлодга ўтарди ва низолар келтириб чиқарарди. Башорат, бу шунчаки башорат – нима бўлганда ҳам башорат қилинди – бу қудратли хонадоннинг тўла ғалабаси бўлди, ожиз тараф учун эса, шакшубҳасиз, аччиқ хусуматга айланди.

Айнан шу ҳикоя қилаётган пайтимизда жаноб Вильгельм, граф Берлифитцинг анча қартайиб қолган, болалигидан инжиқ, ўзига рақиб бўлган оилага муносабати аввалгидай ёмон ҳамда отларга, овга бўлган қизиқиши телбалик даражасида эдики, уни на кексалик, на ақлининг ўтмаслашиб қолгани чалғитарди. У худонинг берган куни ўзини шундай хавфли ишларга уриб юрарди. Фредерик, барон Метценгерштейн эса ҳали бу даражага етмаганди. Отаси, вазир Г. жуда эрта оламдан ўтган. Онаси, баронесса Мария ҳам эридан кейин унча кўп яшамади. Ўшанда Фредерик ўн тўққизга ўтаётганди. Шаҳарда ўн саккиз ёш – унча катта ёш эмас, аммо эминэркинликда катта аҳамиятга эга.

Баъзи бир шартшароитларга кўра, ёш барон отасининг ўлимидан кейин қисқа муддат ичида тўлақонли хўжайинга айланиб қолди. Камданкам венгер тўралари орасидагина бундай ермулк бўлган. Саройларда бундайларнинг саноғи бўлмаган. Буларнинг ичида энг ажойи би Метценгерштейнлар кошонаси эди. Ерсуви чекчегарасиз, асосий боғи эллик чақиримдан ошиб кетганди.

Ўз феълатвори билан ҳаммага таниш бўлган, отасидан қолган мислсиз бойликка эгалик қилаётган ёш хўжайинга ҳеч кимда шубҳа йўқ эди, албатта. Хуллас, биринчи уч кунликда ворис ўзини тўла эминэркин ҳис этди, жуда жўшқин ихлос мандларининг кутганиданда қиз ғин шовшувлар кўтарди. Куракда турмайдиган айшишрат, кишини ғазаблантирадиган аҳдбузар лик, ҳали қулоққа чалинмаган бағритош ликларни ўзининг қарам кишиларига, қалтираб турувчи хизматкорларига кўрсатиб қўйди. На виждон, на итоаткорлик кичкина хўжайиннинг мисоли ўткир тирноқларидан қутқариб қолди. Тўртинчи кечага ўтар кечаси Берлифитцинг кошонасининг отхонасига ўт кетди; атрофдагилар бу ёнғинни ҳам юқорида айтиб ўтилган бароннинг ёвузликлари рўйхатига қўшиб қўйишди.

Бу жанжалтўполонлар ёш димоғдор тўрани вазмин қилиб қўйди. У Метценгерштейнлар авлодидан қолган кошонанинг иккинчи қаватидаги каттакон, зимистон залда ўтирарди. Деворлардаги рангрўйи униққан, ҳурпайган, юмшоқ гиламлардан авлод вакилларининг сувратлари ғирашира кўзга ташланарди. Бу ерда епископ ва кардиналлар оқсувсар мўйналарга бурканиб, ҳокимият вакиллари билан ёнмаён ўтирганча, ё ўзларининг, ё папанинг номи билан қўрқитиб, бирон бир ер эгасини секинсекин чўқилай бошлайди, ғайрати тўлибтошган башарият душманининг танобини тортиб қўйишади. У ерда қадқоматлари келишган, қовоқлари осилган Метценгерштейн князлари ўзларининг кучли, бақувват отлари билан хўрланган душманларини оёқлари остига олиб топтай бошлайди, уларнинг жиддийлашган юз ифодалари ҳар қандай асаби бақувват одамни ҳам шоштириб қўяди; мана, қувончдан ялтираб семирган, нозанин хонимлар мусиқа садолари остида рақсга тушиб, худди оққушлар каби сузишмоқда. Ёш барон қўшни Берлифитцин отхонаси ҳақидаги гапларга диққат қилиб ёки ўзини қулоқ тутгандай кўрсатиб, эҳтимолки, ҳеч кимнинг хаёлига келмаган ҳунарларни ўйлаётгандай эди, унинг нигоҳи девордаги гиламлар томон тараларкан, қандайдир арабий тулпорларга ўхшаш ажойиб от тасвирига кўзи тушди; бу от рақибининг ота-боболари тасарруфида бўл ган, албатта. От олд тасвирда берилган ва у қимирламай турибди, худди ҳайкалнинг ўзи, тасвирнинг ичкарироғида Метценгерштейн қиличи зарбидан маҳв этилган чавандоз акс эттирилган.

Иттифоқо, Фредерик нигоҳи бир жойда тўхтаб қолганини пайқади, лабларида истеҳзоли, шайтоний кулги ўйноқларди. Лекин ҳали ҳам бир жойга тикиларди. Албатта, ўзининг аралашқуралаш ҳистуйғуларини бирданига эмас, балки астасекин англаб етди: у ухламасди, бедор эди. Қанча термилса, шунча тилсимга берилар ва гиламга қадалган ўткир нигоҳини ҳеч қачон узолмасди гўё. Дераза ортидаги шовқинсурон авжга минар, шунда у ўзини мажбурлаб, отхона алангасининг деразага тушаётган алвон шуъласига қаради. Кейинги лаҳзаларда яна ўзи билмаган ҳолдагиламга боқди. Энг даҳшатлиси ва ҳайратланарлиси шу эдики, гиламдаги отнинг улкан боши ўз ҳолатини ўзгартирди. Унинг бўйни эгасининг жасади устига эгилиб турган бўлса, энди барон томонга чўзилди. Олдин билинмаган кўзлари энди худди одамники каби маънодор қараб турар, тўққизил товланган олов милтирарди; дарғазаб лаблари тортилиб, жирканч, совуқтиш лари иршайди.

Даҳшатга тушган ёш барон тентираб эшик томон интилди. Эшикни ланг очди, шу пайт ташқаридан бостириб кирган алвонранг бароннинг кўланкасини гиламнинг юзига суриб ташлади; у оний лаҳзада остонада ивирсиди ва бир муддат ханжар санчаётган раҳмсиз, ғолиб қотил тасвири устига ўрнашиб қолди.

Барон ғалати қўрқувдан халос бўлиш учун ташқарига, тоза ҳавога чиқди. Кошонанинг асо сий дарвозаси олдида учта отбоқар билан тўқнашиб кетди. Улар ҳаётини хавф остига солиб бўлсада, жонжаҳди билан олдинга юлқинаётган, катта оловрангқизғиш отни аранг ушлаб туришарди.

– От кимники? Бизнинг ҳудудда қаёқдан пайдо бўлиб қолди? – барон гўё ўша гилам юзидаги отнинг ўзини кўргандай, хириллаган овозда, ға забла сўради.

– От сизники, жаноби олийлари, – деди отбоқарлардан бири, – ҳозирча ҳеч ким бу отни меники демади. Биз отни Берлифитцин отхонаси ёнғинидан ёллари тутаббурқсиб, лаблари кўпириб, отилиб чиққанида ушлаб олдик. Олдинига бу графнинг ажнабий отларидан бўлса керак, деб ўйлаб, изига қайтариб олиб бордик. Графнинг отбоқарлари тан олишмади. Ғалати жойи шундаки, аланга ичидан бу томонга отилиб чиқди.

– Буни қарангки, унинг пешонасига УФБ дегананиқ тамға босилган, – гапга аралашди иккинчи отбоқар. – Эҳтимол, “Уильям фон Берлифитцинг”дир, лекин улар ҳамма от бирдай, биз бунақа тамғали отни сира кўрмаганмиз, дейишди.

– Ҳақиқатан ҳам жуда ғалатику! – ҳайратланди ёш барон. – Ахир, бу ростдан ҳам ажойиб, ноёб от! Ҳолбуки, унинг феълатвори жуда шубҳали ва тутқич бермас эканини тўғри англабсиз. Нимаям дердим: меники бўлса, меники бўла қолсин, – барон бироз сукут сақлаб қўшимча қилди: – Ҳа, Фредерик Метценгерштейн Берлифитцин отхонасидан аждаҳо чиқса ҳам жиловлай олади.

– Йўқ, йўқ, сиз адашдингиз, жаноби олийлари. Биз ҳозиргина айтиб тургандик: бу от графнинг отхонасидан эмас. Агар ўша жойдан чиққанида, биз сизнинг олдингизда уни намойиш қилиб ўтирмасдик.

– Тўғри айтасиз, – деди барон, худди шу пайт қўрғондан маҳрам югуриб чиқди.

У тепа залдаги гилам кутилмаганда йўқолиб қолганини жанобнинг қулоғига айтди; у воқеани жуда бафуржа шивирлар, фақат хожасининг қулоғига эшитиладиган даражада маълумот етказарди, отбоқарлар буни билишга қанчалик қизиқмасин, бехабар қолишаверди. Фредерик маҳрамни жим туриб эшитди, бу хабар аллатовур ҳиссиётларини жунбишга келтирди. Бирдан ўзини бошқариши кераклигини англаб етди ва залнинг эшикларини ёпишни ҳамда калитни ўз қўлига олиб келиб топширишларини буюрди, юзида жиддийлик, қатъият акс этди.

– Қария Берлифитцин тўсатдан бандаликни бажо келтирганини эшитдингизми? – сўради қаролларидан бири. Шу пайт, маҳрам кетиши билан, димоғдор барон ўзининг тасарруфига ўтказиб улгурган ўша пишқирган от кошонадан Метценгерштейн отхонасигача бўлган хиёбонда ўзини у ёқданбу ёққа отиб урарди.

– Йўқ! – деди барон хабарчига шиддат билан қараркан, – ўлди, дейсанми?

– Шундай, жаноби олийлари. Метценгерштейнлар авлодидан бўлган аъёнлар учун, ўйлашимча, бу унчалик нохуш хабар бўлмаса керак?

Бароннинг лабларига табассум югурди.

– У қандай ўлим топибди?

– У мушкул аҳволга тушиб, ёнаётган отхонадан сарасара отларини қутқармоқчи бўлганида олов алангасида қолиб, ўзи ҳам ҳалок бўлибди.

– Шунақа дегин! – барон ичидан келган табаррук туйғуларини эъзозлашни ҳам билмай, қаттиқ тўлқинланди.

– Шунақа бўпти, – таъкидлади қарол.

– Бу даҳшат! – деди ёш хўжайин совуққонлик билан ва ўз кошонасига хотиржам кириб кетди.

Шундан сўнг ахлоқсиз ёш барон Фредерик Метценгерштейн муҳитида аҳвол ҳайрон қоларли даражада ўзгарди. У ҳақиқатан ҳам тева ракатрофдагиларни ҳамманинг кўз ўнгида алдади, ўзини бошқача тутди; ғалати қилиқлари ва ўзини тутиши аввалгидан бошқачароқ эдию, бироқ энди худди зодагон қўшниларига ўхшаб юрарди. Бундан буён ҳеч ким уни ўз ҳудудидан ташқарида учратмас, танишлари жуда кўп бўлишига қарамай вақтини ёлғизликда ўтказар, энг қизиғи, қандайдир сирли сабабларга кўра, дўстига айланиб қолган ўша ўжар саман отидан ҳеч тушмасди.

Ҳарҳолда у узоқ вақт яқин қўшниларидан таклифномалар олиб юрди: «Барон ўз ташрифи билан бизнинг байрамимизни шарафламайдиларми?», «Барон тўнғиз овида иштирок этмай диларми?» ва ҳ.к.

«Метценгерштейн ов қилмайди», «Метценгерштейн боролмайди», – дея у манманлик билан қисқа жавоб берарди. Димоғдор аслзода сал баланд келган одам билан гаплашиб ҳам ўтирмасди. Таклифлар борабора самимиятини йўқотиб борди, вақт ўтиши билан бутунлай тўхтаб қолди. Айтишларича, бахтиқаро граф Берлифитцингнинг беваси: ҳали бу барон уйда ўтиради, агар жудаям шундай қилишни хоҳламаса, демак, у одамларни назарписанд қилмай қўйибди, буёғига отда сайр қилиб юраверади ёки отлар тўдасини маъқул кўради, деган экан. Бу, албатта, авлодданавлодга ўтган адоватдан ловиллаш эди. Кўнгилчан одамлар ёш калондимоғ хўжайиннинг ўзини тутишидаги ўзгаришларни отаонасидан бевақт айрилиши билан боғлашарди, аммо йигитча йўқотишнинг илк даврларида эсанкираб, кўнгилсиз аҳволга тушиб, ўйламайнетмай иш тутганини улар эсларидан чиқариб қўйишганди. Баъзи бировлар барон ўз мавқеидан мағрурланиб, ўзига бино қўйди, деб ҳам талқин қила бошлашди. Бошқалар эса (буларга уй шифокорини ҳам қўшиш мумкин) баронни наслий одамовиликка йўйиб, заифлик унинг авлодида бор эди, дейишди; кўпчилик баъзи шумха барларга қўшилиб, ғийбат қилишди.

Бароннинг яқинда ўз тасарруфига олган арғумоғи янада кучга тўлиб, янги жазавали, шайтоний қилиқлар чиқаришига қарамасдан унга боғланиб қолганини ақлли одамлар, албатта, афсона ва даҳшатлар сирасига йўйишди. Куппа-кундузими, қаро тундами, соғломми ё бемор, ойдин кундами ёинки бевақт бўронда ёш Метценгерштейн баҳайбат отга михланиб қолганди, бундай бўйсундириб бўлмас даҳшат унинг феълатвори устидан ҳукмронлик қиларди. Яқиндаги воқеаларга қўшимча равишда чавандознинг ютуғи ҳамда отнинг феълатвор хусусиятларидан келиб чиқиб ғайритабиий мулоҳазалар пайдо бўлди. От бир сакраш билан босиб ўтган масофани чамалашганда барча дадил одамларнинг ўйхаёллари ҳам ортда қолди, бунга унчамунча ақл бовар қилмасди. Бундан ташқари, барча отларнинг қандайдир лақаби бўлишига қарамасдан, барон бу арғумоғига ном қўймади. Унинг отхонаси ҳам бошқалардан узоқроқ; отга қараш, остини тозалаш ва ҳатто олдига шунчаки киришга ҳам эгасидан бошқа ҳеч ким ботинолмасди.

Яна шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, Берли фитцинг отхонаси алангасидан отилиб чиққан айғирни тутган учта отбоқар отни юган ва арқон ёрдамида ушлаганди, аммо шундан буён бирон киши унинг яқинига ҳам бормаган. Бундай ақлли ва ўйноқи жониворларнинг пайдо бўлиши кўпчиликда алоҳида фикр уйғотмаслиги керак эди, лекин айримлар, ҳатто бунга бепарволар ҳам безовта бўла бошлади; айтишларича, бир тўда одам йиғилиб, бу ғалати отга кўз ташлашмоқчи бўлишганда, шунда у туёқларини ерга уриб, ғазаб билан пишқирган, ёш Метценгерштейн ҳам иложини қилолмай, отнинг чақмоқдай ҳаракатлари олдида ранглари оқариб кетган, негаки от нақ одам кўзи билан қараб турарди.

Кунларнинг бирида тунги оғир мудроқдан уйғонган Метценгерштейн ётоғидан отилиб чиқиб, шошганича отига минди ва ўрмон чангалзори томон чоптириб кетди. Бундай ҳолат кўп бор такрорлангани учун ҳам ҳеч ким хавотирланмади, аммолекин бу сафар уни уйидагилар қаттиқ безовта бўлиб кутди: ёш хўжайиннинг кетганидан бир неча соат ўтиб Метценгерштейн лар кошонаси пойдеворидан бошлаб деворларигача ёрилиб, қимирлашга тушди, кўкишқизил аланга ҳамма ёқни қоплай бошлади.

Ёнғинни биринчи бор пайқашганда, кошона алангага бурканиб бўлганди. Ҳамма бинонинг озгина қисмини бўлса ҳам қутқариш пайида эди. Аммо барча ҳаракатлар бекор кетди. Талвасага тушиб қолган қўшнилар томошага чиқишиб, тантанавор чеҳралар билан бинони ўраб олишиб, ёнғин томон секинсекин юришди. Бироз вақт ўтиши билан бу воқеалар йиғилганларнинг диққатини ўзига бўйсундирди ва бу ҳолат шуни маълум қилдики, жонсиз нарсаларнинг ҳалокатига қараганда инсоний азобуқубатлар оломонни чуқурроқ ларзага соларкан.

Ўрмондан то Метценгерштейн кошонасигача улкан эманзорли хиёбондан бўроннинг беором руҳи янглиғ учган отда гангиган чавандоз пайдо бўлди. Унинг юзида умидсизлик аралаш уқубат мужассам, бутун танаси ортиқча таранглашган, тишини лабига қаттиқ босганидан лаблари қонталаш, шунда чавандоз тўсатдан қаттиқ ўкириб қўйди. Лаҳзалар ичида – оловнинг гувиллаши ва шамолнинг шовиллашида, худди ҳисобкитоб қилингандай, туёқлар тақиллай бошлади, яна бир муддатдан кейин – бирдан хандақ ва дарвозадан сакраб ўтиб, от ёниб битаётган кошонанинг зиналари устида туриб олди ва чавандози билан ловиллаган аланга гирдобига ғойиб бўлди.

Бирданига ёнғин ўчди ва юракни сиқадиган сукунат чўкди. Оппоқ ёлқин сарой атрофини ўрай бошлади ва кўкка ўрлаб, атрофни қандайдир сирли тусга бўяди, қалъанинг кунгурадор томлари узра тутун булутлари оғир бир ҳолатда осилиб турди, бу булутлар тасвирида ўша баҳайбат отни пайқаш мумкин эди.