Читать книгу UTANCAQ QIZ - Федор Достоевский, Fyodor Dostoevsky, Tolstoi León - Страница 3

Oxucularımdan üzr istəyirəm: bu dəfə onlara həmişəki adicə “gündəlik” əvəzinə hekayə verirəm. Ancaq, doğrusu, mən ayın çox qismini bu hekayəyə sərf etmişəm. Hər halda, gərək oxucularım təqsirimdən keçələr.

İndi də hekayə barədə. Özüm hekayəni son dərəcə real hesab eləsəm də, mən ona “fantastik” deyirəm. Ancaq hekayədə əslində fantastiklik də var, özü də fantastiklik məhz hekayənin formasının özündədir; bu səbəbdən də qabaqcadan izahata ehtiyac duyuram.

Məsələ burasındadır ki, bu nə hekayədir, nə də qeyd. Təsəvvürünüzə bir kişi gətirin, bu kişinin arvadı azacıq əvvəl özünü pəncərədən atıb öldürmüşdür, indi onun meyiti stolun üstünə uzadılmışdır. Kişi özünü itirmişdir və hələ ağlını başına cəm eləməyə macal tapmamışdır. Otaqlarda var-gəl eləyir, olub-keçənləri dərk eləməyə, “fikrini bir nöqtəyə cəmləməyə” çalışır. Üstəlik də o, bədbinlik iliyinə-qanına yerimiş, öz-özüylə danışan adamlardandır. Ona görə də öz-özüylə söhbət eləyir, əhvalatı danışır, olub-keçənləri ayırd eləmək, aydınlaşdırmaq istəyir. Söhbəti zahirən ardıcıl, rəvan görünsə də o həm məntiq, həm də hiss sarıdan dönə-dönə öz-özünü dolaşdırır. Kişi özünü təmizə çıxardır və qızı təqsirləndirir, uzun-uzadı təfərrüata varır: bu təfərrüatda fikir kobudluğu da, daşürəklilik də, üstəlik dərin hiss də var. Yavaş-yavaş kişi doğrudan da məsələni aydınlaşdırır və “fikrini bir nöqtəyə” cəmləyir. Yadına düşən bir sıra xatirələr, nəhayət, gətirib onu sarsılmaz həqiqətə çıxarır; həqiqət onu şübhədən qurtarır, ağlını və qəlbini ucaldır. Hətta hekayənin əvvəlində dağınıq görünən ahəng də axıra yaxın nisbətən dəyişir. Bu bədbəxt insan həqiqəti aydın, aşkar görür, hər halda ona belə gəlir.

Mövzu belədir. Əlbəttə, hekayədə təsvir olunan əhvalat bir neçə saat davam eləyir; qırıq-qırıq, ara-bərəli, dolaşıq formada: o gah əhvalatı öz-özünə danışır, gah da üzünü elə bil ki, qaibanə bir dinləyiciyə, hakimə tutur. Əslində belə hallarda həmişə elə bu cür də olur. Əgər bir stenoqraf xəlvəti onun danışığına qulaq assa və ağzından çıxanları olduğu kimi qələmə ala bilsə, söhbət mənim təsvir elədiyimdən daha köntöy, yonulmamış çıxardı, ancaq psixoloji ardıcıllıq, düzüm, mənə elə gəlir ki, bəlkə də elə bu sayaq qalardı. Bu hekayədə mənim fantastiklik hesab elədiyim də elə həmin o hər şeyi qələmə almış stenoqraf gümanıdır (Əlbəttə, mən onun yazdıqlarını sonra işləyib düzəldərdim). Ancaq onu da deyim ki, bu cür əhvalat incəsənətdə, ədəbiyyatda dönə-dönə olmuşdur: məsələn, Viktor Hüqo özünün “Ölüm məhbusunun son günü” şah əsərində, demək olar ki, bu sayaq bir ustadan istifadə eləmişdir, ancaq o, stenoqrafın obrazını yaratmasa da, daha böyük uydurmaçılığa yol vermişdir, belə güman eləmişdir ki, ölümə, məhkum olunan insan ölümünün son günü, hətta son saatı, həqiqi mənada son dəqiqəsi də qeydlər eləyə bilər (buna onun vaxtı da var). Lakin Hüqo bu fantaziyaya uymasaydı, bu əsər – yazdığı bütün əsərlərin hamısından ən gerçək, ən inandırıcı, həqiqətə ən yaxın əsər də olmazdı.