Читать книгу Metodologia badań w pielęgniarstwie - Helena Lenartowicz - Страница 7

Spór o naukę – jej rolę, cele i znaczenie – rozpoczął się kilka wieków przed naszą erą, toczył się przez okres starożytności, średniowiecza, nowożytności i pozostaje żywy do dnia dzisiejszego. Efektem tego jest bogata historia nauki i coraz bardziej precyzyjna terminologia. Jednakże w tym rozdziale zostaną wyjaśnione jedynie podstawowe pojęcia bezpośrednio z nauką związane.

Nauka – termin ten nie oznacza zawodu, stąd też nie ma szkół przygotowujących do nauki. Nauka jest czymś więcej niż zawodem, jest pewnym rodzajem twórczości intelektualnej i tylko wobec nauki wysuwane są oczekiwania dotyczące uporządkowania, sklasyfikowania, wyjaśnienia faktów i zjawisk, tworzenia reguł i praw.

Pojęcie „nauka” pochodzi od łacińskiego scire, oznaczającego wiedzieć, i ma wiele znaczeń: dydaktyczne, instytucjonalne, teoretyczne (treściowe i funkcjonalne). W znaczeniu dydaktycznym jest to czynność nauczania i uczenia się, w znaczeniu instytucjonalnym wiąże się z dyscypliną naukową uprawianą na uczelni wyższej lub w instytucji naukowo-badawczej. Stąd pojęcie nauki zwykle jest używane w znaczeniu rezultatowym i czynnościowym.

Nauka w znaczeniu rezultatowym jest to społecznie wypracowany zasób (system, zbiór) twierdzeń uzasadnionych i sprawdzonych, dotyczących ważnych dla człowieka dziedzin rzeczywistości. Twierdzenia te są maksymalnie zgodne z rzeczywistością, której dotyczą, czyli odpowiadają temu, jak w danej dziedzinie zjawisk rzeczy mają się naprawdę. W tym znaczeniu nauka jest to ład aksjomatyczny, układ pewników i prawd. Klasyczna definicja, jak pisze W. Pytkowski (1985), powołując się na Arystotelesa, określa prawdę jako stosunek między myślą a rzeczą (a nie cechą samej rzeczy) i wyraża zgodność myśli – sądu z rzeczywistością.

Należy jednak pamiętać, że nauka na pewnych etapach rozwoju może błądzić, że nie wszystkie twierdzenia, opisy wytrzymują próbę czasu, stąd pogląd, że nie ma prawd absolutnych, niezmiennych, ponadhistorycznych. Zdarza się, że dotychczasowa prawda zostaje odwołana, unicestwiona, wyparta, gdy dzięki postępowi metodologicznemu, szczegółowym i dogłębnym badaniom sformułowane zostaje nowe prawo. Zgodnie z przytoczoną definicją zmianie ulega nasze pojęcie o jakiejś cząstce świata, nie zaś sama ta cząstka. Z jednej strony nauka ma charakter kumulatywny, co oznacza, że wyniki badań, odkrycia poszczególnych badaczy i zespołów naukowych sumują się w coraz spójniejszy obraz rzeczywistości, z drugiej – odrzucone zostają słabo dotychczas uzasadnione rezultaty. Misją nauki jest zatem ciągła walka o „prawdziwość prawd”.

Od tysięcy lat nauka w znaczeniu rezultatowym była określana metaforycznie jako budowa składająca się z fundamentalnych prawd, zasad, cegiełek konstrukcyjnych. W ujęciu współczesnym metafora budowli zostaje zastąpiona metaforą sieci. Rzeczywistość postrzegana jest jako sieć wzajemnych relacji. Badając ją, tworzymy sieć nowych relacji zachodzących między obserwowanymi zjawiskami. W sieci takiej nie występują absolutne fundamenty.

O ile tradycyjnie panowało przekonanie, że nauka jest zdolna wyposażyć nas w absolutną pewność, o tyle współcześnie uważa się, że pojęcia, teorie, odkrycia są ograniczone i przybliżone. Nauka nigdy nie zapewni całościowego i ostatecznego zrozumienia rzeczywistości. Stąd blisko do stwierdzenia, że w istocie naukowcy nie zajmują się prawdą rozumianą jako całkowita zgodność między opisem a zjawiskiem, ale ograniczonymi i przybliżonymi opisami rzeczywistości, które należy poddawać ciągłej weryfikacji. Nauka znajduje się w ciągłym stanie rozwoju, a krytyka jest podstawowym elementem tego rozwoju.

Poznawaniem zajmuje się epistemologia – dyscyplina zajmująca miejsce pośrednie między ogólną teorią poznania a naukami szczegółowymi. Rozpatruje naukę bądź jako układ ewolucyjny i wówczas bada mechanizmy rozwoju pojęć, operacji i metod poznania naukowego (epistemologia diachroniczna), bądź jako układ statyczny i wówczas zajmuje się analizą języka nauki oraz badaniem istniejących struktur i procedur naukowych (epistemologia synchroniczna) (Encyklopedia PWN, 2004).

Nauka w znaczeniu czynnościowym oznacza złożoną, twórczą działalność społeczności naukowców, ludzi mających rozległą wiedzę o przedmiocie badań, niekonwencjonalnie myślących, ostrożnych, krytycznych, obiektywnych, którzy poszukują prawd, formułują uogólnienia, prawidłowości i budują system wiedzy naukowej. Nauka jest coraz częściej uprawiana przez zespoły badawcze, rzadziej indywidualnie przez jednostkowych badaczy ze względu na oczekiwania dotyczące

wszechstronnego, dogłębnego, kompleksowego ujmowania problemów badawczych. Naukę w tym znaczeniu powinny cechować celowość i poprawność metodologiczna, m.in. logiczność uzasadniania oraz wnioskowania.

Wiedza naukowa jest wiedzą spójną, uporządkowaną, niesprzeczną wewnętrznie, uzyskaną drogą badań naukowych za pomocą poprawnej metody i naukowych reguł. Jako logicznie powiązany system twierdzeń naukowych różni się od wiedzy powszechnej, która jest zbiorem wiadomości przypadkowych, luźno ze sobą powiązanych, niesprawdzonych, zdobytych przypadkowo, jakimkolwiek sposobem. Wiedza w całości jest pojęciem szerszym od nauki, nie każda bowiem wiedza jest nauką. Na skutek ogromnego zalewu informacji granica między wiedzą naukową i nienaukową jest coraz trudniejsza do rozpoznania.

Od zarania dziejów człowiekowi towarzyszy ciekawość będąca silnym motywem poznawania świata, stawiania pytań: jak jest, dlaczego tak się dzieje, w jaki sposób wywoływać zjawiska pożądane, w jaki sposób opanować naturę? Na te i inne podobne pytania odpowiada nauka. Jej cele zwykle dzieli się na wewnętrzne, inaczej poznawcze, i zewnętrzne, czyli praktyczne.

Wewnętrzne cele nauki oznaczają wierne i ścisłe opisanie świata, dawanie prawidłowego i coraz doskonalszego obrazu rzeczywistości, odkrywanie naukowej prawdy ponadczasowej i ponadprzestrzennej. Tym celom towarzyszy wizja uniezależnienia się człowieka od wielu ograniczeń i opanowania przez niego świata zewnętrznego. Cele wewnętrzne nie zakładają natomiast bezpośrednich owoców praktycznych.

Zewnętrzne cele nauki dotyczą przekształcania poznanych, obiektywnych praw o otaczającym nas świecie w odpowiednie normy i dyrektywy zapewniające skuteczne i korzystne działanie praktyczne. Są one nastawione na potrzeby życiowe, na potrzeby szeroko rozumianej praktyki, na poznawanie warunków sprawnego działania. Linia podziału między poznawczymi i praktycznymi celami nie jest ostra, pozostają one w stałym związku, tak jak nauka i praktyka. Związek ten ma charakter sprzężenia zwrotnego, a jest tym silniejszy, im wyższy poziom osiąga i nauka, i praktyka. Są dla siebie inspiracją w poszukiwaniu „racji”, dowodów oraz w ich wykorzystywaniu na rzecz człowieka.

W piśmiennictwie metodologicznym oprócz celów nauki wymienia się też funkcje nauki. Są to funkcje:

→ deskryptywna, czyli opisowa,

→ eksplanacyjna, inaczej wyjaśniająca,

→ prognostyczna (Kamiński 1992, Gnitecki 2004).

Opisowa funkcja nauki bywa także nazywana diagnostyczną, w jej bowiem ramach rozpoznaje się jakiś stan rzeczy, jego tendencje roz-

wojowe, ujmuje stosunki zachodzące między rzeczami przy użyciu odpowiedniego języka. Diagnoza odpowiada na pytania, jak jest, jakie są własności przedmiotów i zjawisk, ich natężenie, czy i jakim podlegają zmianom i procesom. Oprócz tego, że pozwala na ustalenie stanu faktycznego, może dostarczyć przesłanek dla pożądanej zmiany tego stanu. Rezultatem tej funkcji są opisy sprawozdawcze – rodzaj fotografii zdarzeń i zbiorowości.

Wyjaśniająca funkcja nauki, jak sama nazwa wskazuje, polega na objaśnianiu implikacji, relacji – zależności między zjawiskami, ustalaniu związków przyczynowo-skutkowych, odpowiadaniu na pytania, dlaczego jest, jak jest. W ramach tej funkcji nauka tłumaczy, dlaczego występują określone zdarzenia, co jest ich przyczyną główną, dominującą, a co drugorzędną, ukazuje okoliczności, w jakich dochodzi do ich przekształceń. Wyjaśnianie jest procedurą rozumowania mającą na celu uzyskanie odpowiedzi na pytania, dlaczego zdarzyło się A, jaka jest przyczyna B, co spowoduje C itp. (Pilch 1995). Poprawność wyjaśniania jest uwarunkowana stosowaniem prawdziwych przesłanek i przestrzeganiem reguł danego języka.

Prognostyczna funkcja nauki polega na przewidywaniu przyszłych stanów rzeczy na podstawie dotychczasowego stanu wiedzy. Jeśli wiemy, że A powoduje B, to, jeśli pojawia się A, można przewidywać, że nastąpi B. Jeśli wiedza jest niedostateczna, to przewidywanie nie jest możliwe.

Bogactwo nauki przejawia się w postępującym jej podziale i wyodrębnianiu się nowych jednostek, czyli dyscyplin naukowych. Proces wyodrębniania się nowych dyscyplin naukowych wiąże się z:

→ nagromadzeniem ogromnej wiedzy, której pracownik nauki nie jest w stanie twórczo opanować (bez znajomości dotychczasowego stanu nie można racjonalnie przyczyniać się do dalszego rozwoju),

→ istnieniem na „peryferiach” dojrzałych, różnych dyscyplin podobnych problemów wzbudzających zainteresowanie badaczy, które zsumowane i zsyntezowane tworzą nową dyscyplinę,

→ nadaniem jakiemuś fragmentowi rzeczywistości dużego znaczenia społecznego i uznaniem, że wymaga wsparcia naukowego.

Nauka ma swoją strukturę wyrażającą się w podziale na części i w relacjach zachodzących między tymi częściami. Według L. Powierża strukturę nauki charakteryzuje poniższy system hierarchiczny:

Podział nauk dokonuje się według różnych kryteriów, tj. ontologicznych i epistemologicznych, przedmiotowo-metodologicznych oraz porównywania na poziomie międzynarodowym związanego również z jej finansowaniem.

Rycina 1. Struktura nauki.

Źródło: L. Powierża: Systematyczne aspekty terminologii. Inżynieria Systemów Biologicznych, 2003, 2, s. 3.

W kryteriach ontologicznych i epistemologicznych uwzględnia się:

→ przedmiot badań, czyli fragment lub aspekt rzeczywistości,

→ metody badań,

→ rodzaj formułowanych problemów badawczych.

Kryteria porównywania na poziomie międzynarodowym związane również z finansowaniem nauki wyodrębniają 6 głównych dziedzin:

→ nauki przyrodnicze – obejmują 6 dyscyplin i inne nauki przyrodnicze,

→ nauki inżynieryjne i techniczne – obejmują 10 dyscyplin i inne nauki inżynieryjne i techniczne,

→ nauki medyczne i nauki o zdrowiu – obejmują 4 dyscypliny, tj. medycyna ogólna, medycyna kliniczna, nauki o zdrowiu, biotechnologia medyczna i inne nauki medyczne,

→ nauki rolnicze – obejmują 4 dyscypliny i inne nauki rolnicze,

→ nauki społeczne – obejmują 8 dyscyplin i inne nauki społeczne,

→ nauki humanistyczne – obejmują 4 dyscypliny i inne nauki humanistyczne.

(www.nauka.gov.pl).