Читать книгу Каһәр - Хисам Камалов - Страница 8

Җәй уртасы. Мин Ленинградта идем әле. Әтиләр полкына Латвия җиренә күчәргә боерык булган. Хөкүмәтләр килешүе буенча безнең гаскәрләр шунда кертелгән. Митава шәһәренә урнаштырганнар. Шәһәр зур гына елганың ике ярында утыра. Матур күперләр ике якны тоташтырып тора. Әтиләр торган урын елганың көнбатыш ягындагы хәрби шәһәрчектә иде. Мин шунда август азакларында кайтып төштем. Диплом алдым, эшкә юллама да бирделәр. Ниндидер хәрби частька иде.

Әти белән әнинең күңелләре күтәренке иде. Патриотик хистән генә булмагандыр. Ватандарлык әтидә бик көчле иде. Менә Россия составына аның элеккеге биләмәләре кайтты. Илнең чикләре ныгый төште. Латвия өчен дә зур, ресурсларга гаять бай Россиягә кушылу файдалы гына булачак. Тик гади халык моны тулысы белән аңлап җитми иде әле. Безгә каш җыерып караучыларны күрми мөмкин түгел иде. Гомумән, безне өнәп бетермәүләре сизелә. Тышка бик чыгармасалар да, эчләрендә агач корты кебек тынгы бирмәгән, әкрен генә кытырдатып яткан тойгыны кискен моментларда ычкындырып куялар.

Биредә материаль хәл бераз яхшырды. Продукт ягы мул гына иде. Әти-әнинең күтәренке күңел белән йөрүләренә, бәлки, шул нәрсә сәбәп булгандыр. Яңа урын, яңа вазгыять җандагы элекке ярыкларны ничектер тигезләгән кебек итә. Вак-төяк аңлашылмаучылыклар онытыла, сине ниндидер яңа мәшәкатьләр биләп ала. Яңа кешеләр белән танышу, аралашу үткәндәге хәлләрне артка чигерә. Күңелгә яңа тәэсирләр бәреп керә. Алар көчле һәм җете. Чөнки безнең частьлар килү белән, биредә тамырдан үзгәрешләр башланды. Шәһәрдән чит илгә качып китүчеләр шактый булган. Аларның фабрикалары, утарлары калган иде. Зур гына ике катлы бер йортны конфискацияләгән чакта коточкыч хәл булды. Йортның хуҗасы, яшь кенә егет һич бирелергә теләмәгән һәм, чарлакта яшеренеп, пулемёттан аткан. Әллә ничә кызылармиячене яралаган. Ул, имеш, үзе атаклы латыш укчылары варисы, әтисе Петроградта революция ясап йөргәндә һәлак булган. Аны Подвойский яхшы белгән, аның батырлыгын бәяләгән. Һәлак булгач, «Правда» газетасына некролог язып чыгарган, ди.

Бертуганнар арасында да каршылыклар булганда, бүтән иҗтимагый шартларда эш ничек шома гына барсын? Аңлашылмаучылыклар, каршы торулар тагын да хәтәррәк, фаҗигалерәк иде. Шулай да тормыш бара, туктап тормый. Киеренкелек кимемәде, арта гына барды. Яңа тәртипләр урнаштыру кыен иде. Әти һаман Рита апа өчен кайгырды. Отто нинди кеше булып чыгар? Кешеләр үзләре дә төрле-төрле. Аларны күзгә күренмәгән нәрсәдер йә теге, йә бу якка бүлә. Авыл җирендә, нәкъ бездә, бөек борылыш чорында килеп чыккан хәлләр туды. Ә шәһәр пролетарлары нишли? Аларның да язмышлары төрлечә. Кайсылары совет тәртипләрен хуплый, безгә теләктәш, кайберләре каршы. Ачыктан-ачык каршылары да күренгәли иде. Андыйларны бик тиз теркәп алалар, чара күрәләр. Оттолар нишләр, кайсы якка авышырлар? Баррикаданың кайсы ягында булырлар? Әни көн дә шулар өчен кайгыра. Әти дә битараф кала алмый, ул да пошына. Безнең яклы булмаганнарның эшләре шәптән түгел. Отто харап булмагае. Бик акыллы кеше. Рита да бик бәхетле иде, бер малайлары үсеп килә. Акыллы кешеләрнең дә төрлесе була. Берәүләре, акылларына ышанып, ахрысы, әз генә буйсынуны да күтәрә алмый. Ә «сыгылмалы» акыллы булганнары гамәлдәге шартларга бик тиз яраша, аны тулысы белән кабул итә. Хикмәт нәрсәдә? Нигә тегеләр яңа кануннарны читкә тибәрә, кабул итә алмый, ә шулар белән янәшәдә үк эшләүче кеше яңалыкларны тиз кабул итә, аңлый һәм аңлы рәвештәме, әллә интуиция беләнме, яңа тәртипләр ягына чыга, яңа тормыш тарафдары булып китә. Кешене теге яки бу яклы итүдә нәрсә хәлиткеч роль уйный? Сиземләүме? Ә бит кайбер кеше күреп тора, теге яклы булса, эше харап, газапларга дучар ителәчәк. Шуны белә торып, ул үзен газаплауга юл куя. Ни өчен ул үзенә җиңелрәк юлны сайламый, аңлы рәвештә ут эченә бара? Күбәләкләр төнге утка килеп кереп һәлак була. Кешеләр бит күбәләк түгел. Нәрсә йөртә адәм баласын? Нинди көч теге яки бу якка чыгара? Юлны нинди үлчәүгә салып сайлый ул? Әхлак үлчәвенәме? Үзендәге кешелек үлчәвенәме? Әллә җайлашып бетмәве белән эш итәме? Тәртипләрне үзгәртә алмыйм, шуның өчен җайлашырга кирәк, диләр. Нинди көч аны теге яки бу якка ташлый? Шәхес бит үзен кайгыртырга тиеш. Теге яки бу адымын ул үз файдасыннан чыгып ясый. Менә шушы мөһим адымны ясаганда, шәхес һәм гамәл бер-берсенә бәрелешә. Гамәлнең кануннары кырыс. Ә шәхес йомшак. Шулай да кайбер шәхесләр кырыс кануннарга бирешми, каршы бара. Нинди көч җитәкли аларны бу эштә? Шул нәрсә бик кызык. Идеялелекме? Тәрбияләнгән, җанында ныгыган әхлак кануннарымы? Шул этәрәме? Әйе, кеше җанында ныгыган, аңына сеңгән тәртип-низам кагыйдәләре мөһим эш башкара. Теге яки бу юлны сайлауны кеше җанында әнә шул тәрбия аша канунлашкан нәрсәләр хәл итәдер? Моның өчен кешене гаепләү дөресме соң? Кеше үзенең тәрбиясен сайлап ала алмый. Әти-әнисен сайлап ала алмаган кебек. Ә ни өчен, алайса, кешене җәзаларга? Димәк, биредә кеше үз гаебе өчен җәзаланмый, чөнки җанында, аңында канунлашкан әхлак нормаларын ул үз теләге белән алмаган, үз теләге белән сайламаган.

Мин моны әти белән әни сүзләреннән чыгып әйтәм. Югыйсә үземнең аңым җитмәс иде. Алар көн дә дусларча тыныч кына бәхәсләшеп утыра. Әти дә кызып китми, әни дә. Радикның читләшүе әтигә зур сабак булды, ахрысы. Ул хәзер әни белән дә, минем белән дә сак сөйләшә, мөгамәләсе сизелерлек йомшарды.

Зингерлардан бернинди хәбәр юк. Алар Митавадагы әбине үзләренә алдырганнар. Добэле шәһәрендә Отто яңа эшкә урнашты, дип, моннан биш ай элек хатлары килгән иде. Хәзер дөнья болганып китте, кеше язмышлары чуалып бетте. Добэле бездән ерак түгел, әмма юлга чыгарга рөхсәт итмиләр иде. Билгеле бер тәртип урнаштырганчы. Андый чаралар зарури булгандыр.

Безнең хәрби шәһәрчектә җирле халык юк. Булганы – хәрбиләр генә. Күп кенә хезмәткәрләрнең гаиләләре бар. Алар барысы да шәһәрчек мәйданындагы зур борынгы парк янына салынган дүрт катлы йортта, уңайлыклары булган ике бүлмәле квартираларда яши. Безнеке дә зур-зур ике бүлмәле квартира. Әти бер бүлмәне икегә бүлде. Калын такталар тезеп чыкты, аннан штукатурка белән акшарлады. Бер ягы – Радикка, бер ягы – миңа. Мин атлы кавалерия санчастенда шәфкать туташы булып эшлим, әти-әни – бүтән частьта. Ә Радикка эш табуы кыен булды. Ветсанитар эше бар, шуңа өйрәнергә мөмкин иде. Ләкин Радикка бу эш ошамады. Бераз эшләде дә ташлады. Пароходлар ремонтлау верфенә техник булып эшкә керде. Ул эшен дә яратып бетермәде. Бүтән җирдән эш эзләп йөрде. Шул чакта хәрби шәһәрчектә «комендант сәгате» керттеләр. Чыгып йөрергә ярамый, диделәр. Шуңа күрә Радикка, теләмәсә дә, ветсанитар эшенә кабат керешергә туры килде. Биредә бик шәп итеп эшләнгән озын-озын ат сарайлары бар иде. Шул сарайлар тулы атлар тотыла. Гомумән, эш җитәрлек булырга тиеш… Радикның бар теләге – мөстәкыйльлеккә омтылу иде. Шуңа күрә яратмаган эшкә дә риза булды. Тора-бара ул эшнең кызык якларын таба башлады. Бу хәл әти-әнине бик шатландыра иде. Әмма пошаманга да салды: ветсанитарларга эш өчен спирт бирәләр. Радик шуны үзенә дә калдыра шикелле. Кайчак аңардан спирт исе килгәли иде.

Кыш көне һич көтмәгәндә Отто абый белән Рита апа килеп төште. Яңа урынга күчкәнлектән, безнең хатлар бик соңарып барып җиткән. Аннан мөһимрәк сәбәпләр дә булган икән. Отто абыйның сул кулы муенына кара тасма белән асып куелган иде.

Чәй эчкәндә, Отто абый сөйләде (русчасы әйбәт иде):

– Безнең анда бәрелешләр булды, – диде. – Май аенда Советларга кушылу турында митинглар үткәрделәр. Активистлар оештырып йөри иде. Берсендә миннән чыгыш ясауны үтенделәр. Мин Советларга кушылу хәерле булыр, чөнки бай илнең канат астына керү безнең ише ярлы як өчен бик кирәк дигән фикер әйттем. Экономика бит барча эшләрне хәл итә. Без экономик яктан ныгырга тиеш. Экономик яктан нык булсаң гына техниканы үстереп була, дидем. Шунда кемдер, Советлар безне техник яктан артка өстерәр бит, дип кычкырды. Чөнки Советлар Европадан артта калган, безгә Көнбатышка йөз тоту отышлырак булыр, янәсе… Мин шунда кызып киттем һәм, саннар китерә-китерә, Көнбатышның безне сыгу политикасы гына алып барганлыгын, шуның аркасында Латвиянең бер мөстәкыйль завод-фабрикасы да булмавын, кабала шартларында була да алмавын исбат итәргә тырыштым. Безгә бердәнбер юл – Советларга кушылу, дидем… Халык арасында тавыш купты. Сүземне тәмамлап, трибунадан борылдым гына, кинәт аркама күсәк белән китереп суккан кебек булды. Һәм аягым юешләнгәнен сиздем, бер якка ава башладым. Мине тотып алдылар, аста кешеләрнең бик каты шаулашканын ишетәм. Алып баручы шунда «митинг ябык» дип белдерде һәм кисәтте: ул сатлык җанны без барыбер тотарбыз, иптәшләр, җәзасыз калыр дип шикләнмәгез, диде.

Завод санчастена алып керүләрен хәтерлим, аннары – белмим. Бервакыт таң алдыннан күзләремне ачсам, мин үз караватымда ятам, баш очымда Рита елап утыра… Менә ничек булды. Уф, хәлләр…

– Ә тегене тоттылармы?

– Юк, әйтмәделәр, – дип дәвам итте Рита апа. – Операция ясап, пуляны алгач, Оттоның хәле начарланды, ул сатлык җан белән кызыксынмадык та. Хәрби часть врачлары бик нык булышты. Шулар аякка бастырды… Менә Советлар өчен кан түкте Отто. Нәрсә булыр инде? Бәхеткә, пуля сөякне ватмаган. Врачлар, күлмәк белән туган, дип әйтте. Ничек булыр, ә бит үтерүләре дә мөмкин иде. Отто күп белгәнлек белән «авырый», мин, катышма, дип әйтә киләм, «трамвай законы»н беләсеңме? Башыңны сузма! Менә иң яхшысы шул…

– Ул закон белән генә яшәп булмый, – дип әйтеп куйды әти дымык кына. Отто аны җөпләмәде дә, инкяр дә итмәде. – Ә хәзер эшләр ничек соң? – дип, әти аның кулына ымлады һәм нинди чутка яшәүләре белән кызыксынды.

– Продукция карточкалары бирделәр, – диде Рита апа.

– Юк, мин эш мәсьәләсен әйткән идем.

– Оттоны шул үзе эшли торган эшендә калдырдылар, консерв цехының баш механигы итеп. Менә ничә ай инде бюллетень белән акча түлиләр. Элеккеге зарплатасыннан күбрәк… – Рита апа шатлана-шатлана сөйли иде.

– Кан түккән өчен инде, кан түккән өчен, – дип куйды әни.

– Тормыш әллә элеккегедән әйбәтрәк булыр микән? – Рита апа эчендәге ниндидер шиген чыгарып бетермичә генә әйтте.

– Әлбәттә инде, ә ни өчен, алайса, Советларга кушылдык соң? – диде Отто.

– Карточка паёгы белән әллә ни сикереп булмый… – Рита апа тагын әйтеп бетермәде.

– Шулай да, ичмаса, гарантияле, – дип, бик шат күңел белән сөйләнде Отто.

– Шартлар элеккегедән күпкә яхшырырга тиеш, – диде әти һәм өстәлдәге ак күмәчне алып күрсәтте. – Латышларның мондый ак калач күргәннәре булмаган икән. Гаҗәпләнәләр. Мондый бодай бары Рәсәйнең кара туфраклы җирләрендә генә үсә. Ә кара туфрак ул – алтын. Биредә андый балчыкны төшләрендә дә күргәннәре юк. Көлсу туфрак бик ярлы бит ул. Анда үскән бодай, арыштан яхшы сыйфатлы ипи пешереп булмый. Рәсәй бодаен яки арышын өстәмә итеп кушарга кирәк. Элекке Латвия хөкүмәтенең күп байлыгы бездән сатып алган икмәккә киткән.

– Анда әллә ниләр сөйлиләр, сездә хәлләр ничек? – диде Рита апа, пышылдап.

– Ул-бу сизелми шикелле… – Әти җилкәләрен сикертте һәм ниндидер тонык тавыш белән әйтеп куйды: – Хәлләр шактый киеренке. Бер врачны кулга алдылар. Ни өчен икәнен белмиләр, гаиләсе дә белми.

– Ә бездә, – диде Отто, өстәлгә башын ия төшеп, – завод директоры итеп подпольеда яткан большевик Лункалн дигән бик ипле, әйбәт кешене куйганнар иде. Эшчеләрне туплап, эшне яхшы гына юлга салган иде. Диверсантлар шартлатып киткән цехны торгызды. Эшчеләр белән бергә үзе көрәк, лом тотып эшләде. Биш ай дигәндә, завод элеккедән яхшырак эшли башлады. Әмма артында ниндидер чыш-пыш йөрде. Беркөнне иртән эшкә килмәде. Төнлә милиционерлар алып киткән. Менә ничек тә була икән. Подпольщик большевик бит югыйсә.

– Бер төнне сине дә, Отто, алып китмәсәләр ярый инде, – диде Рита апа, нәрсәгәдер ишарәләп. – Сине дә заводта большевик дип йөртәләр.

– Әйе, партиясез большевик, – дип көлеп җибәрде Отто.

– Йә, авызыңны бик ерма, яме! – Рита апа бик курка иде.

Әни, Рита апа һәм мин табынны җыештыра башладык, табак-савытларны юарга, сөртергә кирәк иде. Ә минем колак гел әти белән Отто абый сөйләшкәнне тота да тора. Алар шыпырт кына бәхәсләшә иде. Отто абый сөйли:

– Менә, – ди, – партячейка секретаре минем янга үзем ялгыз гына чакта килә дә задание бирә: фәлән-фәлән кешегә эш арасында, әбәд вакытында ашап утырганда, фәлән-фәлән, дип әйтеп әйт, ә ул ни дип җавап кайтара, шуны миңа килеп әйтерсең, ди. Ни әйткәнен онытма, хәтереңә сеңдер, ди. Менә бусы нәрсә инде? Шуны аңлый алмыйм. Сездә дә шулаймы ул?

– Юк, бездә алай түгел, – дип пышылдый әти. – Моңа бер дә исең китмәсен. Сез яңа кешеләр, буржуаз җәмгыятьтә яшәгәнсез, сездә ул-бу юкмы, янәсе, социализмга зарарлы, каршы әйбер. Сезнең барыгызны да сыныйлар. Секретарь сиңа көтелмәгән сораулар бирәдер әле. Шулаймы, менә әйттем бит. Сыный ул сине. Башкача мөмкин түгел. Сезнең арада чит ил шпионнары булуы ихтималмы?

– Кем белсен аны… – ди Отто абый ышанычсыз гына.

– Әйе, кешене белеп булмый, шуның өчен сынарга кирәк.

– Сездә шундый сынау алып барыламыни?

– Юк, без сыналган, ышанычка имтихан тапшырган.

– Төнлә йокларга яткач, берәр таныш-белеш ниндидер йомыш белән керә дә, йомышын йомышлаган арада, безне, өйне күзәтә. Монысы нәрсә?

– Шулай ук сынау.

– Нишләп бездән шикләнәләр, мин бит Совет яклы идем башта ук, шуның өчен калак сөягенә пуля алдым.

– Шикләнмичә булмый, Отто! Ышаныч бары шик аша, шикне тикшергәч кенә туа. Аңлыйсыңмы?

– Юк, аңламыйм, Андрей, башым җитми. Безгә бит ирек бирәбез дип әйттеләр, азат итәбез, диделәр.

– Әйе, сез хәзер ирекле, сез байларга эшләмисез, сезне байлар изми, үзегезгә хезмәт итәсез…

– Аңламыйм, Андрей, эшче бит барыбер эшли, шайтангамы, иблискәме, аңа эш кенә булсын, тамагын, гаиләсен тәэмин итәргә булсын. Болай без хөкүмәткә эшлибез, шулай булып чыга бит?

– Ләкин байга эшләү белән хөкүмәткә эшләүнең аермасы зур. Бай үзенең кесәсен калынайтуны гына кайгырта, син аның өчен чүп. Ә хөкүмәт сине кайгырта, син аның өчен чүп түгел, тулы хокуклы кеше. Хөкүмәт синең өчен тырыша, эштә имгәнмәсен, өшемәсен, ди. Гаиләдә тулы тормыш белән яшәсен, ди. Синең барча хәстәрләреңне хөкүмәт үз өстенә ала. Аңлашыламы?

– Юк, төтенем йөрми, тегеләй салып карыйбыз, болай, әмма һич тә төшенә алмыйм. Чималны Рәсәйдән китерә башладылар, шулай да эшләп чыгару кимеде. Бар цехлар тулы штатта эшли югыйсә. Тик бу хәл беркемне дә борчымый, кирәк түгел, ахрысы.

– Җайга салыныр, ут йотма, Отто. Яңа шартларга ияләнү җиңел булмый. Ничек соң, теләп эшлиләрме?

– Кем белгән, мин үзем бик теләп эшлим. Миңа тик ятарга булмасын. Кул төзәлмәс борын эшкә чыктым. Элек миллион банка бирә идек, хәзер алты йөздән арттырып булмый.

– Моның сәбәбе нәрсәдә инде?

– Исәпләп карыйм да, шундый фикергә киләм: кешеләр әкрен кыймылдый. Әйе, әйе! Чын менә, алардан тир чыкмый…

– Ә-ә, хикмәт шунда: ничек эшләсә дә, алар хәзер курыкмый. Чөнки аларны беркем дә эштән куа алмый. Белдеңме? Ә элек? Әз генә чирләп-нитеп сүлпәнләндеме, хуҗа аңа шул көнне үк расчёт бирә иде. Шулаймы? Ә хәзер – юк! Менә Советның иң гуманлы законы. Сез әле аны аңлап бетермисез.

– Соң, эшләп чыгару кимеде бит. Мондый зыянны ни белән капларга, бетерергә? Шул мәсьәлә белән беркем кызыксынмый. Гаҗәп!

– Ә син аның өчен кайгырма хәзер, дәүләт барысын да үз өстенә ала, барысын да каплый, тигезли.

– Ничек, зыянны дамы? Каян алып?

– Һи-и, безнең дәүләт чаклы бай ил бүтән бер җирдә дә юк. Бездәге ресурслар, җирләр, һи-ии!

– Ресурслар да мәңгелек була алмый, Андрей.

– Безнең буынга җитә, син бер дә борчылма, Отто!

– Мин аңларга телим, – диде Отто, ярсый төшеп. Аның соры битендә алсурак типкелләр шәйләнде. – Завод үзен үзе акларга тиеш, чыгымнардан күбрәк керем кирәк. Юкса ничек була инде?

– Без кешене чыбыркылап эшләтмибез, ә капиталист чыбыркылый. Советларның иң кешелекле законы бу! Тәмен белмисез әле сез аның. Шуның өчен революция ясады ул. Ә эштә җаны чыкканчы эшләр өчен түгел!

– Ә чыбыркыламыйча кеше тулы көченә эшләми. Димәк, эшләгәне гел зыянга гына була.

– Юк, без аңлы рәвештә эшне яратып эшләү өчен көрәшәбез. Ә чыбыркылап түгел. Төшенәсеңме?

– Барып җитми, юк. Мин кеше психологиясен бераз беләм. Җаны чыкканчы эшләтү ягында түгел мин. Производствода эшче тир түгеп эшләргә тиеш. Башкача керем әз, чыгым күп булачак. Ул зыянны дәүләт үз кесәсеннән түли, дисең. Ничек була соң бу? Барча предприятиеләрнең зыянын каплап барамы?

– Юк өчен кайгырасың, Отто! Советларның законнары иң югары гуманизмнан чыгып төзелгән. Сез әле аптырыйсыз, ләкин практикада татып белгәч ышанырсыз. Әйе, Советлар шулай ул, иптәш Отто!

– Керем-чыгымны исәпкә алмыйча эш ничек барыр икән? Акылым кабул итми.

– Безнең законнарның сере дә шунда шул…

– Менә элек завод идарәсендә өч-дүрт кеше эшли, хуҗа үзе янында хисапчы-калькулятор тота иде. Смежниклар белән үзе генә эш итә. Хәзер идарәдә унбишләп кеше, әле партячейка секретарен, аның ярдәмчеләрен исәпкә алмаганда. Эш хисабына, ә? Алар берсе дә продукция бирми, сыртта утыра. Күпме зыян! Шуның өстенә күпме тикшерүчеләр йөри…

– Контроль – совет тәртипләренең нигезе, чөнки социаль гаделлекне шуннан башка гамәлгә ашыру мөмкин түгел. Социаль гаделлек – бөек нәрсә. Моңарчы ул бер генә формациядә дә булмаган…

– Ләкин кешегә бер дә ышаныч юкмыни? Кешенең намусына таянып булмыймыни?

– Менә сезнең хуҗа бит эшче намусына таянмаган, чыбыркылап эшләткән. Ә?

– Ул мастерлар намусына тулысынча таяна, ышана иде һәм бервакытта да өстәмә тикшерүчеләр тотмады. Шуңа күрә завод үз чыгымын каплый, әз булса да керем дә бирә иде. Хәзер берни эшләп чыгармыйча акча алучылар бик күп. Шуңа гаҗәпләнәм…

– Юк, Отто, үзеңне бетермә, зинһар! Безнең законнарның бик гуманлы булуыннан килеп чыккан кимчелекләр болар. Нәрсәдер югалтмыйча, нәрсәдер таба алмыйсың, шулай бит! Бу – мәңгелек диалектика, ахрысы.

– Минем Марксны укыганым бар, ул да эшләп чыгару процессындагы чыгымнарны продукцияне сату капларга тиеш, ди. Юкса производство була алмый, ди. Кустарьчылык кебек кенә була…

– Социализмның үз законнары, иптәш Отто! Әйе, Маркс социализмда яшәмәгән, димәк…

– Эшләп чыгару һәм ихтыяҗ бертөрле бит, Андрей! Кешеләр эшли, ашый-эчә, киенә, квартира таләп итә. Капитализмда да, социализмда да…

– Анысы хак. Ләкин бездә эшләп чыгару башка төрле, бая әйткәнчә, һәркемнән – сәләтенчә, һәркемгә – хезмәтенчә…

– Хезмәтенчә түгел шул, менә анысы юк инде. Оста куллы, сыйфатлы итеп эшләүче дә, халтурщик та бер үк төрле эш хакы ала.

– Безнең төп нигез ташыбыз – социаль гаделлек, дип әйтәм бит.

– Менә монда чын гаделсезлек килеп чыга түгелме? Берсе – мастер, уңган кеше, икенчесе – булдыксыз, халтурщик. Ничек аларны тигезләргә мөмкин?

– Ә Советлар системасы тигезли. Социаль гаделлек нәкъ әнә шул үзе инде, тормыштагы гәүдәләнеше.

– Хет үтер, аңлап бетермим. Ничек мастер белән бер хөрәсәнне тигезләп булсын? Бу бит кычкырып торган гаделсезлек, – диде Отто, тавышын күтәрә төшеп һәм йөзенә рәнҗү төсмере чыгарып.

– Туктале, Отто, син үзең Советлар яклы, ә үзеңнең уйларыңнан буржуазия исе аңкый. Үлчәүләрең элеккечә калган, безнең бәяләр, бизмәннәр башкача бит, – диде әти, бик ипле генә тегенең башыннан сыпырган төстә.

– Соң, материаль тормыш һаман элеккечә бит, – диде Отто, кыза башлап. – Эш процессы, эшнең нәтиҗәсе барысы да әүвәлгечә. Әллә эшнең нәтиҗәсе мөһим фактор түгелме?

– Эшнең нәтиҗәсенә битараф түгел без, әмма ул беренче урынга куелмый бездә. Кешенең эшсез тормавы мөһим.

– Эштә ул үзе, ләкин юньләп эшләми, эленке-салынкы гына эшли, чөнки аны беркем дә эштән азат итмәячәк. Әйтәм бит, кеше шуны белеп ала да явызларча файдалана…

– Менә шуның өчен кешеләрнең аңын тәрбияләүне без иң мөһим бурыч итеп куябыз. Хезмәткә аңлы караш тәрбияләргә, аңлы мөнәсәбәт… – диде әти ничектер арыган кыяфәттә. Аны бу хакта бәхәсләшү туйдыра башлаган иде, ахры.

– Кайбер кешенең аңы таш кебек каткан була, ай-һай, аны нинди көч белән эретеп булыр икән? Белмим, белмим.

– Яшьтән тәрбияләргә кирәк, шунда нәтиҗәгә ирешергә мөмкин. Гомумән, бу бик четерекле мәсьәлә. Кешеләр туганда ук тигез булып тумый, шул тигезсезлеккә тагын социаль тигезсезлек өстәлә. Син шуның саклануын телисең инде, ә?

– Аны теләргә син нәрсә?! Мин – Марксны укыган кеше. Ләкин булдыклы кеше белән хөрәсән ялкавы бер яссылыкка куелырга тиеш түгел. Кеше үзе тырышып, тир түгеп мастер булган. Аңа мөнәсәбәт тә икенче булырга тиеш. Икенче берәү тырышырга, тир түгәргә теләми, ялкау – үзенә лаек урынга куелсын. Әйткәнемчә, гаделсезлек килеп туа…

Алар озак бәхәсләшеп утырды. Ярты төн узган иде. Хатыннары ятарга команда бирде.

Бераз вакыттан соң Зингерлар тагын килде. Бу юлы да әти белән Отто абый арасында бәхәс туктамады. Оттоның гаҗәпләнгән, аңламаган нәрсәләре тагын да күп иде. Кухняны, тәмәке тарта-тарта, мунча яккан шикелле төтенгә батырдылар. Оттоның канәгатьсез сүзләре чын күңелдән иде. Шуңа күрә әтигә аны тынычландыру өчен күп дәлилләр китерергә, нәрсәдер исбат итәргә туры килә.

– Кызык сүз сөйләп йөрүче бер булдыксыз кеше бар иде, – дип, чытык чырай белән сөйләп китте Отто. – Шуны мастер итеп куйдылар. Аңлыйсыңмы, Андрей, мастер итеп. Берни белмәгән башы белән белгәннәрне өйрәтә. Туктале, бу нәрсә, ә? Сездә дә шулаймы? Ә? Мөмкин булмаган хәл! Валлаһи, әллә бездән көләләрме? Аңлатыгыз, зинһар!

– Кешенең карашы бик мөһим фактор, – диде әти. – Ник шаккаттың? Без һәркемнең безнең системага ничек каравын исәпкә алырга тиеш.

– Ни өчен? Моның ни хикмәте бар?

– Әгәр безгә капиталистлар һөҗүм итә калса, ул кеше кайсы якта булыр? Безнең яктамы, теге яктамы? Мөһим пункт бу. Тагын да мөһимрәге – тыштан кеше безнең яклы булып йөри, бәлки, бу аның ярашуыдыр, эчтән бөтенләй башкадыр? Моны белмичә ярамый. Бәлки, ул яшерен корткычтыр…

– Безнең элеккеге хуҗа мондый нәрсәләр белән кызыксынмый иде, валлаһи! Аңа эш булсын да, керем булсын. Эш кенә таләп итә иде ул.

– Эш белән керем генә бар нәрсәне дә хәл итми. Ә ни өчен җиңелгән, беткән ул хуҗаң, ә? Әнә шундый нәрсәләр белән шөгыльләнмәгән өчен, белдеңме? Ныклы система булдыру өчен кешеләрнең карашларын исәпкә алмыйча ярамый.

– Монысына һич ышана алмыйм. Юк! Ныклы армия җитмәгәнмени?

– Бездә кешеләр бердәм уйлы, бердәм ниятле булырга бурычлы.

– Ни өчен шултикле бердәмлек? Нәрсәгә кирәк? Иң элек кеше эшләргә, эшлеклелеккә өйрәнсен! Эшлексез хөрәсәннәрнең бердәмлеге бер тиенгә кирәге юк! Бүтәннәр җилкәсендә яшәргә теләүчеләр күп табылыр. Әз генә сәбәп-ярык калдыр. Кандалалар кебек үрчерләр. Юк, миңа нидер барып җитми!

– Аңларсың әле, Отто. Бер дә кайгырма. Барысы да берьюлы булмый, диләр.

– Юк, әллә нәрсә, валлаһи! Аек акылга һич туры китереп булмый.

– Яңа нәрсә шулай, башта сәер тоела. Аннары күнегәсең. Бер синнән генә калмаган, Отто, барыбызның да башыннан үткән.

– Булмый, аңым кабул итә алмый, Андрей, хет үтер!

– Аңың артта калган шул әле синең. Ну ничего!

– Партячейка секретаре минем колакка гына тукый: теге яки бу кеше турындагы шигеңне фәлән органга барып әйт, ди. Чөнки бу һәр гражданның патриотик бурычы, имеш! Ничек инде? Кем турында кемдә шик тумас, ә? Шуны тиешле җиргә җиткерү ватандарлык категориясенә кертелсен әле! Кая барып чыгар бу? Белмим, белмим… Сездә, бәлки, алай ук түгелдер, ә? Бездә генәдер, ә?

– Анысы да кирәктер инде, Отто, кирәк булмаса, эшләмәсләр иде, – диде әти, авыр сулап. Бу хәлләр аның өчен дә аңлашылып җитмәгән шикелле иде. Шулай да бер чара бар: түзәргә, чыдарга. Әти Отто абыйга да шуны төшендермәкче булып күп дәлилләр китерде. Париж коммунасын да телгә алды, башкаларны да мисалга китерде. – Бердәм, ныклы дәүләт төзү өчен барлык чараларны кулланырга ярый, аклана, – диде. – Әйтик, илне дошманнар басып алудан сакларга кирәкме? Безнең бик мөһим бурычыбыз ул. Чөнки сугышлар хәзер сыйнфый характерда. Социализм үзен саклый алырга тиеш. Үзен саклый алмаса, аны капитал дөньясы йота. Үзен яклый алмагач, ул нәрсәгә ярый? Бернигә дә ярамый. Мәсәлән, син үзеңне яклый, саклый алмасаң, нигә генә ярыйсың? Бернигә дә ярамыйсың, синең белән берәү дә санлашмый, сине чүп урынына да күрми. Белдеңме? Үзең өчен үзең тора алмыйсың икән, син – нуль! Илләр белән дә шулай. Барып җиттеме?

– Әйе, үз-үзеңне яклый алмасаң, бәяң – бер тиен. Дөрес бит, шайтан алгыры!

– Менә миеңне бераз кымырҗыта башладыңмы? Син хосусый планда гына уйлыйсың, ә гомумигә күчмисең. Шуннан аңлашылмый… Ну, ярый, күп лыгырдадык, җитәр… – диде әти, тәмәкесен чүп чиләгенә ташлап. Һәм нигәдер уңайсызланып көлгәндәй итте. Оттоның бераз мин-минлегенә тидем дип курыкты шикелле. Үзеннән суыныр, ихласлыгына ышанмый башламагае дигән пошыну бар иде кебек аңарда. Ул Оттоны чын күңелдән якын итә, аның каршында икейөзләнми, ни уйлый, шуны әйтеп сала иде. Отто моны сизәргә, аңларга тиеш һәм үзе дә күңелендәгесен кыештырмый әйтәдер. Ихласлык кына ихласлык тудыра ала…

Аннары Отто үзе генә килде. Бу килүендә ул шат күңелле иде. Гел көлеп кенә торды. Сәбәбе соңрак беленде. Аны баш механик эшеннән алганнар, гади механик итеп калдырганнар. Моңа бигрәк тә Ританың кәефе кырылган. Ул завод директорына барган, карт ячейка секретаре белән сөйләшкән, әмма моңардан бернинди нәтиҗә чыкмаган. Ни өчен түбәнгә төшерүнең тәгаен сәбәпләрен әйтмәгәннәр. «Коллективны җитәкли алмый», – дигәннәр. Бары шул. Рита моны аңларга теләмәгән, начальниклар белән кычкырышкан. Чөнки Отто эшен бик яхшы башкара, моңа шик булуы мөмкин түгел. Рита, шуңа нигезләнеп, тегеләрне кысмакчы булган. Намуслы, сыйфатлы эш – эшченең кыйммәтен билгели торган төп критерий булырга тиеш, дип барган. Шулай дигәч, Оттоның эшеннән гаеп табарга керешкәннәр. Менә, мәсәлән, аның гаебе белән пыяла банкалар юа торган станок эшләми торган… «Юк, минем гаебем түгел, – ди Отто, – станокта утыручы кеше салмыш килгән дә коленвалны ваткан». Аны вакытында Оттога әйтмәгәннәр, ул икенче цехта ремонт эшләре белән шөгыльләнгән…

Әти тыңлап-тыңлап торды да нәтиҗә чыгарды.

– Сине, Отто дустым, – диде, – карашың безнеңчә булмаганга төшергәннәр. Сизәсеңме?

– Мин ялганлый белмим, – дип карышты Отто. – Отчётта миңа ударникларны күп итеп күрсәтергә куштылар. Мин тыңламадым. Лаеклыларны гына атадым. Булдыксыз мастерны ударник итеп язгач, бөтенләй чыгырдан чыктым. Премия исемлеге белән дә шул хәл: тиешле түгелләрне өстәргә боералар. Каршы килдем.

Шуннан…

– Гади нәрсәгә төшенә алмыйсың, Отто дустым, – дип бүлдерде аны әти. – Үзләрен тыңламаган кеше белән начальниклар ничек эшләсен инде? Син дә үзеңә каршы кеше белән эшләмәс идең, шулай бит? Тәгәрмәчкә таяк тыга торган адәм белән…

– Ә нигә булмаганны «бар», берне «күп» дип язарга, ә?

– Шулай кирәк ул, Отто, ничек аңламыйсың? Һәр эшкә дәүләт күзлегеннән чыгып карарга кирәк, диләр.

– Ялган барыбер бер тотыла, ачыла ул. Юк, һич тә дөрес нәрсә түгел бу, – диде Отто, бик нык ачуы килеп. – Ялган белән бернинди дәүләт тә ота алмас, бәлки, оттырыр гына! Дуракларча хисапланган нәрсә…

– Дөньяда дураклар күпчелек әле, дустым, әгәр беләсең килсә… – диде әти, тегенең кайнарлануын басарга тырышкандай.

Шуннан соң тынып, алар папирос төтәтергә тотындылар. Отто абый бик нык уйга калган иде. «Яңа тормышка ярамыйм микәнни?» дигән борчу язылган иде аның йөзенә.

– Бу хәлләргә ничек итеп яраклашырга соң? – дип куйды Отто абый, озак уйланып утырганнан соң.

Әти дә уйга калган иде, җавап бирергә ашыкмады. Моңа җавап бирүе ансат та түгел. Яшәү ансат булмаган кебек үк, тормышка ярашу да шактый авыр икәнен ул үз тәҗрибәсеннән белә. Һәркемнең үз юлы, үз гамәле.

– Ничек булдыра аласың, шулай ярашасың инде… – Әти тәмәкесен тирән итеп суырды, шуңа төтене кире чыкмый да диярлек иде.

– Ә яраша алмасаң? Ул чакта нишләргә?

– Яраша алмасаң бетәсең. Дөньяда әнә мамонтлар булган, климатка яраша алмаганнар һәм һәлак булганнар, – диде әти, көлемсерәп.

– Ни рәвешле ярашырга? Аның берәр кагыйдәсе юкмы соң?

– Һәркем үзенчә яраша, иптәш Отто. Дәшмәү белән, икенчеләр – ялагайлану, тәлинкә тоту, өченчеләр – әләк-чәләк, дүртенчеләр – шымчылык итү белән… Кем ничек булдыра ала. Әйе-әйе!

– Күрмә, белмә, ишетмә – шулаймы? Рита да миңа көне-төне шуны тукый. Ул – яңа тормыш кешесе. Ситуацияне яхшы аңлый.

– Ританы тыңласаң уңарсың, Отто, ә тыңламасаң туңарсың.

– Рита да нәкъ шулай дип колак итен ашый шул. Нишләргә? Яңа тормышка ярап булмас микәнни? Ә күпме хыялланган идем мин бу яңа тормыш турында?! Шайтан алгыры! Күпме өметләр баглаган идем. Яңа тормышка көчемне бирергә дип күпме хыялланган, укыган, тир түккән идем! Менә яңа тормыш килде, ә мин аңа яраклы булып чыкмадым. Нилектән бу? Мин генә гаеплеме? Әллә тормышның үзендә нәрсәдер дөрес булып чыкмаганмы?

Тагын озак кына тын утырдылар. Отто абый ихлас күңелдән борчыла иде. Ул ялганлый, икейөзләнә белми шул.

– Нигә минем икейөзләнүем таләп ителә, ә? Мин менә шуны аңламыйм, – диде ул, өзгәләнеп. – Бу тормыш, социализм чын бит, ә нигә ул чынны гына алга сөрми? Нигә ялган, нигә икейөзләнү? Юк, тикмәгә түгел бу ялган, икейөзләнү. Ниндидер бер кимчелекне томалау өчен кирәктер ул…

– Капитализмда алдау бермә-бер күбрәк, – дип сүз кыстырды әти.

– Анысы хак, анда коточкыч алдау, аңлашыла! Ә бит бу социализм, биредә алдау булырга тиеш түгел иде. Алайса, ни өчен революция ясаганнар? Шул коточкыч алдауны, изүне бетерү өчен бит!

– Тормыш бик катлаулы, Отто, – диде әти. – Революцияне аерым кеше өчен ясамыйлар. Кайберәүләр төшеп тә кала. Аны аңлап бетереп булмый, һәм ул мөмкин дә түгел. Ә син төшеп калырга тиеш түгел, син – чын, нык кеше! Алдыңа килгәнен генә аңларга тырыш, юк, дөрес әйтмим, ничек бар, шулай кабул ит тә дәшмә. Ә нигә? Әллә синең белән мин берәр нәрсә үзгәртә алабызмы? Юк, билгеле!

– Шулай булгач, ә?.. – Отто абый кулын өметсез селкеп куйды.

Әңгәмә шунда өзелде. Отто абый үз йомышларын йомышларга шәһәргә чыгып китте…

Әти белән Отто абыйның бәхәсләшеп утырулары миңа күп нәрсәләрне аңларга ярдәм итте. Хатын-кызның уенда гел чүпрәк-чапрак та гайбәт дип әйтсәләр дә, миндә нишләптер андый уйлар калыкмый иде. Үзем дә сизгәлим, миндә гел ир-ат уйлары гына. Тормышның барышы, тормышны үз иңнәрендә алып баручы кешеләр язмышы миңа аеруча кызыклы һәм ымсындыргыч. Шуңа күрәме, мине салкын диләр. «Салкын гүзәл» дигән сүзләр дә ишеткәләдем. Мин, билгеле, гүзәллектән бик ерак торам. Үзем турында мин тәнкыйть кушып уйлыйм. «Мин чибәр» дип, күземне сукырайтмыйм. Бар бит «мин гүзәл» дип кукраеп йөрүче кызлар, хатыннар. Динә Әхәтовнаның да «синдә хатын-кыз назы әз сизелә» дип төрттергәне бар. Башта аңламаган идем. Хәзер аңлый башладым. Динә Әхәтовнаның үзендә хатын-кызлык сыйфатлары бик көчле, назлылыгы да кыяфәтенә чыккан. Ә миндә битарафлык, искитмәү күбрәк, диләр…

Отто абый безгә бүтән килергә өлгермәде. Кырык беренче елның унҗиденче июнендә, әти-әни җәйге ялларын көч-хәл белән бергә туры китереп алып, бернинди шикләнүсез-нисез Отто абыйларга кунакка китте. Радикның, эшеннән чыгып, юньлерәк урын эзләгән чагы иде, ул да аларга иярде.

– Отто абыйны яңа тормыш әлифбасына өйрәтәм, – диде ул, уенын-чынын бергә кушып. – Бәлки, анда миңа кулай эш табылып та куюы бар.

Әти-әни аңа каршы килмәде. Әни инде Радикны кирәгеннән артык иркәләп кенә тора. Кайчак миңа читен булып китә. Әни мине якынрак күрергә тиеш югыйсә. Юк, әни мине түгел, Радикны җанына якын итә иде. Нишләтәсең аны? Бу аның «чире» кебек иде… Аларны Добеле шәһәрчеге аша уза торган хәрби машиналар алып китте.

Мин үз эшемдә, күбрәк төнге сменада. Отто абыйларга барырга бик җилкенсәм дә җибәрмәделәр. Яшь кеше дип, миңа эшне күбрәк өяләр иде. Санчасть палатасында берничә авыру һәм ике каты яралы ята иде. Бандитлар белән бәрелештә яраланганнар. Икесе дә гипста. Берсенең ярасы хәтәр – тездән өстә бот сөяге чәрдәкләнгән. Температурасы һәрчак югары. Икенчесенең бер аягы тездән түбән яраланган, җиңелрәк яра, әмма бавырын пуля тишеп узган. Шулай ук урыныннан тора алмый… Хуторларда совет власте урнаштырып йөргәндә, ниндидер банда һөҗүм иткән. Берничә кызылармиячене үтергәннәр. Шәһәрдә власть идарәсе урнашкан йортка атулар булгалаган дип сөйләделәр. Ул яктан безнең шәһәрчек тыныч иде.

Иртәнге сәгать дүртләрдә палатага кереп, бик каты ыңгырашып яткан теге ике яралыга пантапон уколы ясап чыктым. Үз бүлмәмә кереп тапчанга яттым. Смена сәгать җидедә генә килә. Шул арада черем итеп киткәнмен. Саташулы әллә нинди төш күрәм, әмма уяна алмый газапланам. Бервакыт шкафтагы приборлар чылтыраган тавышка уянып киттем. Сәгать алты тулып килә. Кинәт ниндидер гөрселдәү тәрәзәләрне, бинаны дер селкетте. Бүлмәгә атылып санчасть начальнигы килеп керде. Үзе болай тыныч сыман, кулының калтыравы беленмәсен өчен, портупеясын учлап тоткан, әмма тавышы калтыраулы-киеренке. «Тиз генә приборларны җый да әйдә машинага, күченергә боерык килде», – диде. Ни уйларга белмичә торганда, күктә самолёт гүләгәне колакны ярып керде, һәм коточкыч шартлау тавышы җанны лезвие белән кисеп үткән кебек итте. «Тиз бул, приборларны калдырма, олауга ташыгыз! – диде начальник, пошаманга төшеп, кай арада җыелып өлгергән шәфкать туташларына, санитарларга тавышын күтәреп. Әле берни белмибез, ә ул әйтми, бик каты ашыктыра гына. Самолётлар очканын яралылар да сизенде, бомба ташлауларын ишетеп, күреп калганнар: «Иптәш начальник, нәрсә бу?» – дип сорадылар. Теге илтифатсыз тон белән тәкрарлады: «Дошман провокациясе, паникага бирелмәгез!» – диде. Илтифатсызлыгы яралыларны тынычландыру өчен булгандыр инде. Әмма алар тынычланмады: «Безне дә алып китегез», – дип кычкырырга тотынды. Йөри алганнар каптёркадан киемнәрен алырга ашыкты. Ә теге ике бичара: «Таня, безне калдырма!» – дип ялвара башлады. Калдырып китүне сизделәр, ахры, күпме генә әйтсәң дә, бер сүзгә дә ышанмыйлар иде. Мин чын күңелдән аңлатам, тик ишетәселәре дә килми. «Безне калдырмагыз!» – дип ялваралар. Берсе сүгенергә тотынды. Ә коридорның теге башыннан начальник кычкыра, ашыктыра. Приборларны төягән әрҗәне күтәргән килеш, әле болай, әле тегеләй тартылам. Икенче яралының кычкырып елаган тавышы йөрәкне әллә нишләтеп үтте. Әмма начальник боерыгы көчлерәк иде. Шуңа куркуым да өстәлгәндер, тизрәк боерыкны үтәргә ашыктым. Яралыларның сүгенә-сүгенә каһәрләп каргаганы да мине тотып кала алмады. Йөрәгем урыныннан купкан, берни уйларга, карар итәргә көч юк. Тулысынча шул курку һәм югалып калу бар зиһенемне, ихтыярымны бетергән иде. Курку җанга бер төшсә, акылыңны ала, кешелегеңне бетерә. Үзең дә сизми каласың икән.

Әйберләрне алырга квартира ишеген ачып кергәч кенә, мин әти-әниләрне искә төшердем. Теге яралыларның каһәр яудырулары зиһенемне тәмам томалаган иде. Әти-әниләр нишләр? Алар кайда? Бәлки, бүген кайтып та җитәрләр? Әллә көтәргәме? Кем рөхсәт итәр? Нишләргә? Йөрәгем өзгәләнә-өзгәләнә чыгып киттем. Бу хәл вакытлы гынадыр, менә бетәр дигән өмет юата иде.

Безнең часть башта Двинскига чигенде. Шунда туктарбыз дип өметләнгән идек. Булмады, иртән немец самолётлары очып килеп крепостька бомба ташлап китте. Үлүчеләр, яраланучылар булды. Дөньяның асты өскә килде. Юлда күргән газаплар ташлап калдырган теге яралыларны хәтердән кысрыклап чыгара барды. Биредәге фаҗигаләрнең иге-чиге булмады.

Кайсы урыннарда күперләр шартлатылган иде. «Диверсантлар» дигән коточкыч сүзләр йөрде. Юлда очраган һәр кеше диверсант булып күренә иде. Алар, имеш, бик ярамсаклар, безнең яклы булып кыланалар. Шуның өчен үзләрен фаш итү дә кыен. Шулай, җанда ышаныч тәмам бетте, хәзер ни әйтсәләр, шуңа ышанырга мәҗбүр буласың, чөнки тикшерергә, сынарга мөмкин түгел. Бу хәлләр сине теләсә нишләтә, син бернинди каршылык күрсәтә алмыйсың. Шул вакыттан бирле хәтәр өермә мине йомычка урынына йөртте, әле теге, әле бу якка ташлады.

Туганнардан бер хәбәр алганым булмады. Барча җепләр өзелде. Арада тирән упкын барлыкка килде. Алар упкынның бер ягында, мин икенче ягында калдык. Бу мәхшәр шултиклем кинәт булды, мин әле хәзергә кадәр моның бер очына чыга алганым юк.

Башта фронтка якынрак торган госпитальләрдә эшләдем. Аннары тылга күчерделәр. Кырык өченче ел башында Казанга билгеләделәр. Госпитальгә кертмәделәр, ә җирле больницада эшләргә куштылар. Моңа инде минем туганнарымның теге якта калулары сәбәпче булгандыр. Мантыйк буенча шундый уй үзеннән-үзе башка килә иде.

Кырык дүртенче елның көзендә Митава шәһәре безнең гаскәрләр тарафыннан азат ителде. Сугыш буена эчтән яшерен генә көткән шатлык иде бу минем өчен. Туганнарымны эзләтә башладым, әмма миңа бернинди җавап килмәде. Мин шулай да өметне өзмәдем, сүндермәдем. Курляндия немецлар кулында иде әле. Мин үзем яшәгән шәһәргә, Митавага китәргә омтылып карадым. Рөхсәт юк әле, диделәр. Түзәргә күнеккән күңелнең бер генә таянычы калды, ул – сабыр итү, чыдау. Ә күпме сабыр итәргә мөмкин, чыдауның чиге бармы? Җанның төтенсез генә көйрәп янган вакытлары була, беркем белми, беркем күрми. Тик ялгыз гына эчтән учак булып янып йөрисең. Бүтәннәргә әйтсәң дә, кем сине аңласын, хәлеңә керсен? Аның үз кайгы-хәсрәте хәттин ашкан. Аның да ачы хәсрәт сөреме тыштан беленми, шул сөрем белән аңгы-миңге килеп йөри. Кеше хәленә керергә теләмәүдән түгел, кешегә яхшылык итәргә омтылыш туа ул, бу хис аңа нәселдән-нәселгә салынып килгән. Әмма аның теләге башкаларның аңламавына килеп бәрелә, кырыслык, шәфкатьсезлек белән кире тибәрелә. Адәм баласы күбрәк үз теләге белән түгел, ә тормыш кануннарына таянып хәрәкәт итә. Хәрәкәт исә шул бик катгый кагыйдәләр кушканча гына бара. Читкә тайпылулар була алмый. Тайпылса, тайпылучының үз башына. Беркемнең дә башы ике түгел, кагыйдәдән бер карыш та читкә чыкмый. Ә кеше психологиясе, аның рухи тормышы кагыйдәләр буенча гына бара алмый. Ул бу кагыйдәләргә берничек тә сыймый. Кешедә эчке рух бик бай. Аның рухы мең еллар буе әз-әзләп, мыскаллап тупланып килгән. Шуңа күрә кешенең эчке рухында бик күп сыйфатлар бар. Кагыйдә-кануннарга буйсынып, эчке рухын шуларга кол итеп яшәргә мәҗбүр адәм баласы үзенең җан байлыгын белми. Белгән кадәре бары бүтәннәр аркылы гына була. Динә Әхәтовна белән без ничектер үзеннән-үзе якынаеп киттек. Күңел тартуы яки тартмавы бар нәрсә икән. Менә минем күңел нишләптер аңа тартылды. Иң яхшы хатын-кыз булганы өчен дисәң, аңардан яхшыраклары да очраштыргалады. Тик берсе белән дә болай якынаеп кителмәде. Динәнең яхшылыгы аның күңел сыйфатыннан гына тормый иде кебек. Аңа күпмедер рәсмилек тә кушылган сыман иде. Бездә бит рәсми караш яши һәм шуңа нисбәтән рәвештә үзең белән бер коллективта эшли торганнарның карашы. Үземә рәсми карашның бигүк яхшыдан түгеллеген мин сизә идем. Күпме яшерергә, вуальләштерергә тырышсалар да, сизелә бит ул. Мин, мәсәлән, үземә карашның уртадан түбән икәнен иптәшләрнең миңа мөнәсәбәтеннән яхшы ук анык белә идем. Кайберәүләрнең йөзенә синең хакта начальниклар ни уйлаганы язылып куелгандай була. Эш процессында кечкенә детальләрдә дә чагыла ул.