Читать книгу Илмий тадқиқот асослари. Ўқув қўлланма - Ибадулла Самандарович Байджанов - Страница 5

Умумий илмий усуллар умумий мантиқий назарий эмпирик таҳлил, синтез, индукция, чегирма, аналогия, аксиоматик, фаразий, расмийлаштириш, абстракция оралиғида, умумлаштириш тарихий тизимни таҳлил қилиш усули, кузатув тавсифи, текшириш, ўлчов, солиштириш, тажриба, моделлаштириш.

Умумий илмий усуллар

Расм 3. Умумий илмий усулларнинг таснифи

Техника – бу ақлий ва жисмоний операциялар тўплами;

– маълум бир кетма-кетликда жойлаштирилган, унга кўра тадқиқот мақсадига эришилади.

Методологияни ишлаб чиқишда қуйидагилар зарур:

– ўрганилаётган объектни дастлабки кузатишни ўтказиш (ҳодиса) дастлабки маълумотларни аниқлаш учун (гипотезалар, танлов турли омиллар);

– тажриба ўтказиш мумкин бўлган шароитларни яратиш (суб-экспериментал таъсир қилиш учун объектларни танлаш, таъсирни бартараф этиш тасодифий омиллар);

– ўлчов чегараларини аниқлаш;

– ўрганилаётган ҳодисанинг ривожланишини тизимли мониторинг қилиш ва фактларнинг аниқ тавсифи;

– фактларни ўлчаш ва баҳолашни тизимли қайд этиш турли воситалар ва усуллар;

– такрорланувчи вазиятларни яратиш, шартлар характерини ўзгартириш ва ўзаро таъсирлар;

– эмпирик тадқиқдан мантиқий умумлашмаларга ўтиш, олинган фактик материални таҳлил қилиш ва назарий қайта ишлаш.

2.1. Умумий мантиқий усуллар.

Таҳлил – бу ўрганилаётган ҳодисанинг тадқиқот усули ёки жараённи ўрганиш учун унинг таркибий элементларига ақлий жиҳатдан ажратилади ҳар бири алоҳида. Таҳлил турлари таснифлашдир тинглаш ва даврийлаштириш.

Синтез – бу ақлий алоқани ўз ичига олган тадқиқот усули ўрганилаётган объектнинг таркибий қисмлари ёки элементларини аниқлаш, уни ўрганиш бир бутун таҳлил ва синтез усуллари ўзаро боғланган, улар тенг равишда қўлланилади илмий тадқиқотларда фойдаланилади.

Индукция – фикрнинг (идрокнинг) фактлардан, алоҳида ҳаракатланиши ҳолатлар умумий позицияга. Индукция универсал тушунчаларга олиб келади ва чегирманинг асоси сифатида қабул қилиниши мумкин бўлган қонунлар.

Дедукция – бу ҳар қандай умумийликдан битта, хусусийнинг келиб чиқиши позицияси; фикрнинг (идрокнинг) умумий гаплардан гапларга ҳаракати алоҳида объектлар ёки ҳодисалар ҳақида баёнотлар.

Дедуктив орқали хулосалар маълум бир фикрни бошқа фикрлардан «чиқариб олади».

Aналогия – бу объектлар ва ҳодисалар ҳақида билим олиш усули бошқаларга ўхшашлиги сабабли; муҳокама қайси ўрганилаётган объектларнинг айрим белгиларидаги ўхшашлигидан хулоса чиқарилади уларнинг ўхшашлиги ва бошқа хусусиятлари ҳақида. Aналогия деганда баъзи хусусиятларнинг ўхшашлиги, ўхшашлиги тушунилади. умуман бошқача бўлган объектлардаги белгилар ёки муносабатлар.

Усул анамантиқ таққослашда ётади. Баъзиларнинг мавжудлиги ҳақида мантиқий хулоса чиқарилса ўрганилаётган объектнинг бошқалар билан ўхшашлигига асосланган хусусиятлари, кейин бу хулоса аналогия бўйича хулоса деб аталади.

Aналогия бўйича хулосанинг тўғрилик даражаси қанчалик юқори бўлса, шунча юқори бўлади солиштирилган объектларнинг умумий хусусиятлари, муҳимроқ уларнинг умумий хусусиятлари, буларнинг ўзаро мунтазам алоқаси ўхшаш хусусиятлар.

Aналогия усули турли фанларда қўлланилади: математикада, физика, кимё, гуманитар фанлар ва бошқалар. Ҳар хиллари бор аналогия бўйича хулосалар турлари. Aммо уларнинг умумий томони шундаки, барча ҳолатларда, битта объект тўғридан-тўғри тадқиқотга дучор бўлади ва хулоса чиқарилади.

2.2. Назарий даражадаги усуллар

Aксиоматик усул – бу баъзи баёнотлар таърифлар (аксиомалар, постулатлар) исботсиз, кейин эса таъриф билан қабул қилинади қолган билимлар улардан мантиқий қоидаларга мувофиқ чиқарилади.

Гипотетик усул гипотезани, илмийликни ишлаб чиқишга асосланади янгилик ва ўзига хослик элементларини ўз ичига олган тахминлар. Гипотеза тасдиқланган ҳодисалар ва жараёнларни тўлиқроқ ва яхшироқ тушунтириши керак экспериментал кутиб туринг ва диалектиканинг умумий қонунларига риоя қилинг ва табиий фанлар. Ушбу тадқиқот усули асосий ва энг кўп амалий фанларда кенг тарқалган.

Расмийлаштириш жараёнларнинг асосий қоидалари ва махсус белгилар шаклида тақдим этилади. Опера томонидан – формулалар ёрдамида янги формулалар олишингиз, ҳақиқатни исботлашингиз мумкин ҳар қандай позицияда. Формаллаштириш алгоритмик учун асосдир ва дастурлашдир. Белгилардан ва бошқа танишлардан фойдаланиш тизимлар ўрганилаётган фактлар ўртасида қонуниятларни ўрнатишга имкон беради.

Aбстракция – бу иккинчи даражали фактлардан чалғитиш ўрганилаётган ҳодисанинг энг муҳим белгиларига эътибор қаратиш.

Масалан, механизмнинг ишлашини ўрганишда улар таҳлил қилаш асосий муҳим хусусиятларини акс эттирувчи ҳисоблаш схемаси.

Рангли. Баъзан ҳодиса ва жараёнларни таҳлил қилишда кўп сонли фактларни (белгиларни) ҳисобга олиш зарурати. Бу ерда муҳим асосий нарсани таъкидлай олиш, бундай ҳолда, рейтинг усули қўлланилиши мумкин, унинг ёрдами билан ҳаммаси иккинчи даражали.

Умумлаштириш – объектларнинг умумий хусусиятлари ва муносабатларини ўрнатиш ва ҳодисалар;

– асосий нарсани акс эттирувчи умумий тушунчанинг таърифи;

– бу синф объектлари ёки ҳодисаларининг асосий белгилари.

Бироқ, умумлаштириш муҳим эмас, балки ҳар қандайини танлашда ифодаланиши мумкин объект ёки ҳодисанинг белгилари. Ушбу тадқиқот умумий усулга асосланади, хусусий ва бирлик фалсафий категорияларида.

Тарихий метод пайдо бўлишини, шаклланишини ўрганиш имконини беради жараён ва ҳодисаларнинг хронологик кетма-кетликда ривожланиши ва ривожланиши ички ва ташқи алоқаларни, нақшларни ва аниқлаш учун. Ушбу тадқиқот усули, асосан, табиий ва тарих фанларида қўлланилади. Aмалда фанлар, масалан, ривожланиши ва шаклланишини ўрганишда қўлланилади фан ва техниканинг айрим соҳалари.

Илмий усул сифатида мавҳумликдан конкретликка кўтарилишда билим шундан иборатки, тадқиқотчи аввало асосий алоқани топади, ўрганилаётган мавзуда (ҳодисаларда). Кейин, унинг қандай ўзгаришини кузатиб бориб турли шароитларда янги алоқаларни очади ва шу тарзда унинг моҳиятининг тўлиқлигини акс эттиради.

Тизимни таҳлил қилиш усули. Тизим таҳлили концепцияга асосланади. Объектлар (компонентлар) тўплами сифатида тушуниладиган тизим;

– улар ўртасида мустаҳкамланган маълум хусусиятларга эга. Ушбу концепция асосида муносабатлар ҳисобга олинади, энг яхши қарорни қабул қилиш учун муқобилларни миқдорий таққослаш; баъзи бир мезон бўйича баҳолаш, ўлчанадиган самарадорлик, ишончлилик, сифат ва бошқалар.

Тизим таҳлили учта асосий босқичдан иборат;

– биринчиси, вазифани белгилаш;

– объектни, мақсадларни аниқлаш, тадқиқот мақсадлари, шунингдек, ўрганиш ва бошқариш мезонлари;

– иккинчи босқич – ўрганилаётган тизимнинг чегараларини аниқлаш ва унинг тузилиши;

– объектлар ва жараёнлар билан боғлиқ мақсади, ўрганилаётган тизим ва ташқи тизимга бўлинади атроф-муҳит;

– учинчи босқич – ўрганилаётган тизимнинг математик моделини тузиш мавзулар;

биринчидан, тизимни параметрлаштирилган, тавсифи тизимнинг ўзгармас элементлари ва уларнинг ўзаро таъсири.

Тизимли таҳлил усуллари: иерархияларни таҳлил қилиш усули, назария усуллари лойқа тўпламлар, ақлий ҳужум усули, сценарий усули, тартиблаш усули, жуфт таққослаш усули, кўплик таққослаш ва бошқалар. Мураккаб тизимларни ўрганишда тизимли усуллар қўлланилади кўп қиррали бирикмалар билан, узлуксизлик ва детерминант сифатида тавсифланади қазиб олиш, шунингдек, дискретлик ва тасодифийлик (операцион тадқиқотлар рацион, навбат назарияси, назорат назарияси, тўпламлар назарияси ва бошқ.).

2.3. Эмпирик даражадаги усуллар

Кузатиш – бу тўғридан-тўғри билиш усули нарса ва ҳодисаларнинг хоссаларини сезгилар ёрдамида идрок этиш. Ҳар бир кузатиш фақат баъзи омилларни тузатиши мумкин. Жараённи тўлиқ тушуниш учун катта ҳажмга эга бўлиш керак.

Илмий тадқиқот, кузатиш усули сифатида масалан, соҳада социологик маълумотларни тўплаш учун иқтисодиёт ишлатилади. Тадқиқотчининг объектга нисбатан позициясига қараб тадқиқотлар оддий ва иштирокчи кузатишни ажратиб туради.

Биринчиси, ташқи томондан кузатиш, тадқиқотчи – объектга нисбатан фаолиятнинг иштирокчиси бўлмаган учинчи шахс қиймат.

Иккинчиси тадқиқотчининг очиқ ёки инкогнито эканлиги билан тавсифланади, фаолиятга иштирокчи сифатида қўшилади. Кузатиш натижалари протоколларда, кундаликларда, карталар, лента ва бошқалар тавсифланади.

Эксперимент илмий тадқиқотнинг энг муҳим қисмидир. Бу янги илмий билимларни олишнинг асосий усулларидан биридир. Оддий пассив кузатишдан эксперимент фаоллиги билан фарқланади тадқиқотчининг ўрганилаётган ҳодисага таъсири. Тажрибанинг асосий мақсади назарияни синаб кўришдир (ишчи гипотезани тасдиқлаш), шунингдек, кенгроқ ва чуқурроқ илмий тадқиқот мавзусини ўрганиш. Ижтимоий ўрганишда табиий тажрибалар характерлидир, ҳодисалар (ижтимоий эксперимент), масалан, ишлаб чиқариш, ҳаёт ва бошқалар.