Читать книгу Indie – Pakistan 1971 - Jarosław Dobrzelewski - Страница 6

14 sierpnia 1947 roku Pakistan ogłosił niepodległość, a następnego dnia — Indie. Podziału brytyjskiego Cesarstwa Indii na dwa niepodległe państwa dokonała komisja kierowana przez brytyjskiego sędziego Cyrila Radcliffe’a. Jako główne, choć nie jedyne, kryterium podziału przyjęto wyznawaną przez większą część ludności danej prowincji religię. Tereny, gdzie większość mieszkańców stanowili muzułmanie, przypadły Pakistanowi, natomiast te zamieszkane przez wyznawców hinduizmu włączono w skład Indii. Powstałe w ten sposób państwa miały powierzchnię około 3 287 000 km kw. (Indie) i około 945 000 km kw. (Pakistan). Zamieszkiwało je kilkaset milionów mieszkańców. W szczególnie trudnej sytuacji geopolitycznej znajdował się Pakistan, de facto podzielony na dwa człony położone 2000 kilometrów od siebie: Pakistan Zachodni i Pakistan Wschodni (zwany też Bengalem Zachodnim).

Natychmiast po uzyskaniu niepodległości Indie i Pakistan podzielił konflikt najpierw o Punjab, a następnie o księstwa Dżunagadh, Hajdarabad i Kaszmir, których władcy nie mogli się zdecydować na przyłączenie do Pakistanu lub Indii. O ile te dwa pierwsze zamieszkiwane w większości przez wyznawców hinduizmu szybko przyłączono do Indii, o tyle o Kaszmir stoczono dwie wojny w latach 1947–1948 i 1965. Władze Pakistanu skupiły się na zwalczaniu przeciwnika zewnętrznego, przez co — niestety — zaniedbywały działania w obronie postępującej dezintegracji wschodniej części państwa. Narastająca walka o władzę w Pakistanie między wojskowymi a cywilami przyczyniła się do chwilowego wyciszenia konfliktu o Kaszmir. Lata 1966–1970 pozostawiały nadzieję na ostateczne uregulowanie kwestii granicy. Niestety, wydarzenia w Pakistanie Wschodnim uniemożliwiły kontynuowanie procesu porozumienia między sąsiadami.

Od momentu uzyskania niepodległości oba kraje różniło spojrzenie na bezpieczeństwo międzynarodowe. O ile Pakistan zbliżył się wyraźnie do bloku państw zachodnich, szukając oparcia w Stanach Zjednoczonych: 8 września 1954 roku został członkiem SEATO, a w następnym roku przystąpił do CENTO[2], o tyle Indie prowadziły politykę neutralną, stając na czele tak zwanego ruchu państw niezaangażowanych. Zarówno Rawalpindi (stolica Pakistanu do 1966), jak i Delhi wkrótce jednak zmuszono do szukania nowych sojuszników. Po wojnie z Indiami w 1965 roku Pakistan, rozczarowany postawą swego amerykańskiego sojusznika, podjął próbę zbliżenia z Moskwą. Wyrazem tego było wypowiedzenie wojskom amerykańskim dzierżawy bazy w Peszawarze. ZSRR był skłonny dostarczyć władzom w Rawalpindi wszelkiego typu uzbrojenia, ale nie zamierzał wiązać się z nim sojuszem wojskowym. Dla Pakistańczyków stało się jasne, że Rosjanie stawiają na sojusz z wartościowszymi, ich zdaniem, Indiami. W tej sytuacji jedynymi faktycznymi sojusznikami dla Pakistanu były inne kraje muzułmańskie oraz Chińska Republika Ludowa, zwaśniona zarówno z Moskwą, jak i Delhi.

Po uzyskaniu niepodległości Indie prowadziły politykę ścisłej neutralności. Utrzymywały poprawne stosunki z krajami zarówno bloku wschodniego, jak i powstałego w 1949 roku NATO. Szczególne związki łączyły je tylko z dawną metropolią, która była też głównym dostawcą broni dla hinduskiej armii. W konflikcie między Wschodem a Zachodem starano się nie stawać po żadnej ze stron. W 1954 roku premier Jawaharlal Nehru przebywał z wizytą w Waszyngtonie, ale już w następnym roku odwiedził Moskwę. W przeciwieństwie do Amerykanów, dla których w tym czasie priorytetem było utrzymanie przyjaznych stosunków z Pakistanem, Rosjanie dostrzegli szansę na włączenie Indii do swojej strefy wpływów. Hindusom udzielono kredytu na preferencyjnych warunkach i zaproponowano sprzedaż najnowocześniejszych samolotów wojskowych. W 1956 roku Nikita Chruszczow, przebywając z rewizytą w Delhi, oświadczył, że ZSRR uznaje Kaszmir za integralną część Indii. Rok później w Indiach przebywał minister obrony ZSRR, Gieorgij Żukow. Pierwsze umowy dotyczące dostaw radzieckiej broni podpisano jednak dopiero w 1961 roku. Zawarto wówczas także porozumienie o produkcji na licencji w zakładach indyjskich najnowszego ówczesnego myśliwca MiG-21.

W 1962 roku doszło do granicznego konfliktu zbrojnego między ChRL a Indiami, w którym Moskwa poparła te ostatnie. Nadal jednak Indie unikały wiązania się z jakimkolwiek państwem układami sojuszniczymi. W 1964 roku indyjski minister obrony prowadził ze swoimi odpowiednikami ze Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Związku Radzieckiego rozmowy dotyczące zakupów nowoczesnego uzbrojenia. Tylko w tym ostatnim kraju delegacja indyjska spotkała się z życzliwym przyjęciem. Po rozmowach z Nikitą Chruszczowem i marszałkiem Rodionem Malinowskim goście zwiedzili fabryki zbrojeniowe, a nawet weszli na pokład okrętu podwodnego. 9 września podpisano porozumienie dotyczące dostaw fregat i okrętów podwodnych. W 1965 roku zaczęto już masowo importować broń z ZSRR. Wreszcie, przewidując nadciągającą kolejną wojnę z Pakistanem, który, jak się obawiano, może być wspierany przez ChRL (zbrojnie) i Stany Zjednoczone (na forum ONZ), Delhi zdecydowało się na taktyczne zbliżenie z Moskwą. 9 sierpnia 1971 roku podpisano układ o przyjaźni i współpracy między Indiami i ZSRR, w którym strony między innymi gwarantowały sobie wzajemną pomoc w razie ataku trzeciego państwa.

O ile sytuacja wewnętrzna w Indiach była w tym czasie w miarę stabilna, o tyle Pakistan przeżywał kryzys związany przede wszystkim z istnieniem dwóch odległych od siebie i różniących się nie tylko geograficznie, ale przede wszystkim kulturowo prowincji. W latach 1948–1970 w Pakistanie Wschodnim narastało poczucie dyskryminacji prowincji, która w znacznym stopniu przyczyniła się do powstania państwa pakistańskiego. Było to w pełni uzasadnione. Należy wspomnieć, że część zachodnia kraju, zamieszkiwana przez około 40% mieszkańców, otrzymywała 77% środków przeznaczanych przez rząd na inwestycje. Różnica w dochodzie narodowym na jednego mieszkańca wynosiła aż 62% na korzyść mieszkańców Pakistanu Zachodniego[3]. Dodatkowym elementem możliwej dezintegracji pozostawała odmienność etniczna tej części regionu — językiem przewodnim był bengali, podczas gdy w całym Pakistanie używano urdu.

W 1966 roku opozycyjna Liga Awami[4] ogłosiła sześciopunktowy program autonomii Bengalu Zachodniego. Żądano w nim: 1) przekształcenia Pakistanu w państwo federacyjne, 2) oparcia systemu politycznego kraju na modelu parlamentarno-gabinetowym, 3) znacznego ograniczenia kompetencji rządu federalnego, 4) powołania dwóch banków stanowych, niezależnych od siebie, emitujących różne, lecz wzajemnie wymienialne waluty, 5) przekazanie uprawnień fiskalnych rządom stanowym, które miały przekazywać z kolei pewną część środków na potrzeby rządu federalnego, 6) utworzenia na terenie Pakistanu Wschodniego terytorialnych sił zbrojnych, które byłyby zdolne do obrony prowincji przed wrogiem zewnętrznym. Odpowiedź władz centralnych była bardzo szybka — przywódców Ligi aresztowano. Krok ten wywołał efekt zupełnie odwrotny do zamierzonego — w obu częściach Pakistanu doszło do zamieszek, w których efekcie ustąpił ze stanowiska prezydent generał Ayub Khan.

13 listopada 1970 roku Pakistan Wschodni nawiedził potężny cyklon Bhola, który spowodował śmierć około 300 000 ludzi. Władze centralne wykazały się daleko idącą opieszałością i nieudolnością w trakcie udzielania pomocy poszkodowanym, co dodatkowo rozdrażniło Bengalczyków. Tymczasem już w grudniu tego roku doszło do przełomowego wydarzenia w historii Pakistanu — wyborów do Zgromadzenia Narodowego, które miały stanowić powrót do rządów cywilnych. Na dodatek Islamabad zgodził się na powrót do zasady jeden człowiek — jeden głos, co było niezwykle korzystne dla ludniejszego Pakistanu Wschodniego. Nic więc dziwnego, że na wschodzie zdecydowane zwycięstwo odniosła żądająca autonomii Liga Awami, która zdobyła 167 mandatów do parlamentu federalnego na 169 miejsc. W sumie w parlamencie federalnym na 313 mandatów 167 przypadło przedstawicielom Ligi Awami. Drugie miejsce zajęła Pakistańska Partia Ludowa, na której czele stał zwolennik silnej władzy centralnej Zulfikar Ali Bhutto. Przedstawiciele obu najsilniejszych partii — Bhutto i Rachman — wkrótce rozpoczęli rozmowy pod auspicjami gen. Yahyi Khana dotyczące sformowania rządu. Ten pierwszy, mający poparcie wojskowych, nie zamierzał ustąpić. W tej sytuacji doszło do impasu, który wykorzystał gen. Khan. W porozumieniu z Bhutto nie dopuścił on do sformowania rządu Rachmana i udaremnił zwołanie parlamentu. W odpowiedzi przywódca Ligi Awami wezwał w marcu 1971 roku obywateli do rozpoczęcia kampanii nieposłuszeństwa wobec rządu centralnego.

Powstanie w Pakistanie Wschodnim

W drugiej dekadzie marca wojskowy gubernator prowincji gen. Tikka Khan zdecydował się na rozwiązanie siłowe, do czego przekonał prezydenta Pakistanu, gen. Yahyę Khana. Akcję spacyfikowania Bengalczyków zaplanowano na noc z 25 na 26 marca. Przewidywano błyskawiczne rozbrojenie bengalskich jednostek wojskowych i policyjnych oraz aresztowanie przywódcy Ligi Awami, Mujibura Rachmana. Na terytorium prowincji miano wprowadzić stan wyjątkowy. Planiści pakistańscy uważali, że w ciągu 48 godzin sytuacja w Pakistanie Wschodnim zostanie opanowana.

25 marca późnym wieczorem Mujibur Rachman wrócił do domu, szybko zjadł kolację i położył się spać. O północy do jego domu wdarli się żołnierze. Rachmana aresztowano i wywieziono na teren Pakistanu Zachodniego. W lipcu 1971 roku w Islamabadzie ruszyły przygotowania do jego procesu, w którym zamierzano postawić mu zarzut zdrady stanu i skazać go na karę śmierci.

Równocześnie z aresztowaniem przywódcy Ligi Awami w Bengalu Zachodnim wprowadzono stan wyjątkowy. Oddziały rządowe przystąpiły do rozbrajania formacji bengalskich policji i armii. Zdelegalizowano wszystkie partie polityczne, zamknięto opozycyjne gazety, stołeczny uniwersytet i wprowadzono zakaz zgromadzeń. W stolicy, korzystając ze wsparcia dużej liczby członków oddziałów paramilitarnych, żołnierze szybko opanowali posterunki bengalskiej policji. Wielu funkcjonariuszy zginęło w trakcie walk, a także po ich zakończeniu, głównie z rąk razakarów. Te nieregularne oddziały złożone głównie z ludności, która napłynęła po 1948 roku z indyjskiego stanu Bihar, odznaczały się wyjątkowym okrucieństwem. Jak oceniono później, w ciągu pierwszych 48 godzin głównie z ich rąk zginęło kilkanaście tysięcy ludzi. Działania Pakistańczyków ułatwiło także to, że wielu wyższych stopniem oficerów pochodzenia bengalskiego przeniesiono już wcześniej na stanowiska administracyjne. W tej sytuacji opór napastnikom stawiły jednostki dowodzone przez poruczników, kapitanów, a w najlepszym razie — majorów. O ile w Dhace udało się je dość łatwo spacyfikować, o tyle na prowincji, gdzie stacjonowały głównie siły pułków wschodniobengalskich, opór był znacznie poważniejszy. Rano 26 marca na wieść o walkach w stolicy mjr Ziaur Rehman zebrał grupę sześciu oficerów i dwustu żołnierzy z 8. Batalionu Pułku Wschodniobengalskiego i opanował część portowego miasta Chittagong. Następnego dnia jego żołnierze, korzystając ze wsparcia mieszkańców, zajęli całe miasto wraz z tamtejszą radiostacją, przez którą Rehman wezwał do walki i ogłosił powstanie niepodległego Bangladeszu. 30 marca kontratakujące oddziały rządowe odbiły Chittagong, ale oddział Rehmana jeszcze przez mniej więcej dwa tygodnie operował w okolicy miasta, a następnie przeszedł na północ, nad granicę z Indiami, gdzie prowadził dalej działania przeciwko pakistańskiej armii.

26 marca zbuntowały się także garnizony strzelców wschodniobengalskich stacjonujące w Comilli (dowódca mjr Khaled Musharraf) i Kushtii (mjr Usman). W krótkim czasie liczebność walczących oddziałów bengalskich wzrosła do 10 000 ludzi. Największe zgrupowania partyzantów — Mukti Bahini (Braci Wolności) — działały w okolicach Dhaki, Comilli i Chittagongu, mniejsze zaś w rejonie Rajshahni, Sylhet i na północy, przy granicy z Indiami. Początkowo powstańcy skupiali się na atakowaniu infrastruktury drogowej, linii kolejowych, mostów oraz niezmiernie ważnego w tamtejszych warunkach transportu rzecznego. Armia pakistańska miała duże kłopoty ze zwalczaniem ruchliwych i posiadających poparcie miejscowej ludności oddziałów Mukti Bahini. W rejonie Kushtia–Jessore–Khulna partyzanci zorganizowali kanały przerzutowe, którymi z Indii przerzucano broń i materiały wojenne, a na terytorium tego kraju ewakuowano polityków bengalskich. Na początku kwietnia 1971 roku bojownicy rozpoczęli działania ofensywne, których celem było trwałe zajęcie wielu miejscowości. Udało im się opanować między innymi część miasta Kushtia, lecz już w połowie miesiąca siły rządowe, po otrząśnięciu się z zaskoczenia wywołanego atakiem, przystąpiły do kontrofensywy. W ciągu tygodnia walk regularna armia zmusiła partyzantów do odwrotu. Mimo że zakończona niepowodzeniem, ofensywa Mukti Bahini została szeroko nagłośniona przez indyjskie, a w ślad za nimi także międzynarodowe media. Dzięki temu sprawa walczących o wolność Bengalczyków stała się ogólnie znana na świecie. Faktem jest, że na terenie prowincji wojsko pakistańskie i oddziały nieregularne dopuszczały się brutalnych represji, ocierających się o ludobójstwo. Jak się ocenia, w czasie operacji przeciwpartyzanckich armia pakistańska wymordowała ponad milion cywilów (niektóre źródła mówią nawet o trzech milionach). Ze szczególną bezwzględnością likwidowano inteligencję, ludzi wykształconych, którzy mogliby stanąć na czele ruchu wyzwoleńczego. Oddziały wojskowe dopuściły się też około 200 000 gwałtów na bengalskich kobietach. Wymordowanych cywilów oraz tych, którzy polegli w walce o wolny Bangladesz, upamiętnia Pomnik Męczenników Narodu (Jatiyo Sriti Shoudho) zbudowany w miejscowości Savar, około trzydzieści kilometrów na północny zachód od stolicy.

Treść dostępna w pełnej wersji eBooka.

2 SEATO — South East Asia Treaty Organization (Organizacja Paktu Południowo-Wschodniej Azji), CENTO — Central Treaty Organization (Organizacja Paktu Centralnego): pakty wojskowe skupiające konserwatywne kraje regionu, ściśle współpracujące z USA. Jednym z ich celów było powstrzymanie rosnących wpływów ruchów komunistycznych w regionie.

3 J. Kubiak, K. Kubiak, Indie–Pakistan 1971, s. 18.

4 Partia Ludowa utworzona w 1956 roku przez szejka Mujibura Rachmana.