Читать книгу Siedmiu wspaniałych - Jerzy Eisler - Страница 6

Przypisy

[1] Była to zrealizowana w gwiazdorskiej obsadzie (Yul Brynner, Steve McQueen, Charles Bronson, James Coburn, Robert Vaughn, Horst Bucholz, Brad Dexter oraz Eli Wallach w roli szefa bandy Calvery), wzbogacona o genialną muzykę Elmera Bernsteina – przeniesiona w realia dziewiętnastowiecznego Dzikiego Zachodu – amerykańska wersja głośnego japońskiego filmu Akiry Kurosawy Siedmiu samurajów z 1954 r.

[2] Artykuły dotyczące kolejnych pierwszych sekretarzy KC PZPR: Bolesława Bieruta, Edwarda Ochaba, Władysława Gomułki i Edwarda Gierka ukazały się pod nadanymi przez redakcję tytułami:

J. Eisler, Towarzysz Tomasz, „Elita” 1990, nr 8; idem, Charoszyj bolszewik, „Elita” 1990, nr 9; idem, Towarzysz Schabowy, „Elita” 1990, nr 11; idem, Wielki Ed, „Elita” 1990, nr 14. Piąty tekst, poświęcony Stanisławowi Kani, miał się ukazać w styczniu 1991 r., ale do tego nie doszło.

[3] Pierwszy artykuł o charakterze porównawczym opublikowałem w tomie dedykowanym prof. Krystynie Kersten: J. Eisler, Siedmiu pierwszych sekretarzy KC PZPR – porównanie sylwetek [w:] Komunizm. Ideologia, system, ludzie, red. T. Szarota, Warszawa 2001, s. 205–216. Później były jeszcze następujące teksty, w których do tego tematu wracałem: J. Eisler, Zmiany kierownictw partyjnych w PRL [w:] Władza w PRL. Ludzie i mechanizmy, red. K. Rokicki, R. Spałek, Warszawa 2011, s. 63–78; idem, Pierwsi sekretarze KC PZPR jako kluczowe ogniwo władzy [w:] PZPR jako machina władzy, red. K. Persak, D. Stola, Warszawa 2012, s. 11–25. Wśród nielicznych tekstów dotyczących pierwszych sekretarzy KC PZPR autorstwa innych historyków w pierwszej kolejności należy wymienić: P. Osęka, „Nie wybierać na żywioł”. Model zmiany na stanowisku I sekretarza KC PZPR [w:] PRL trwanie i zmiana, red. D. Stola, M. Zaremba, Warszawa 2003, s. 19–37; M. Zaremba, Drugi stopień drabiny. Kult pierwszych sekretarzy w Polsce [w:] PRL trwanie i zmiana..., s. 39–73. Warto też może w tym miejscu wspomnieć (dotyczące również liderów Polskiej Partii Robotniczej), niestety niewolne od wielu błędów, popularne opracowanie Jacka Wegnera, Sternicy – opowieść o 10 przywódcach PPR – PZPR od Nowotki do Rakowskiego, Kraków 1997.

[4] Wymieniam tutaj te książki w porządku alfabetycznym (według nazwisk autorów), nie zajmując się przy tym ich krytyczną analizą: E.K. Czaczkowska, Kardynał Wyszyński. Biografia, Warszawa 2013; A. Dudek, G. Pytel, Bolesław Piasecki. Próba biografii politycznej, Londyn 1990; B. Fijałkowska, Borejsza i Różański. Przyczynek do dziejów stalinizmu w Polsce, Olsztyn 1995; S. Jaczyński, Zygmunt Berling. Między sławą a potępieniem, Warszawa 1993; C. Kozłowski, Namiestnik Stalina, Warszawa 1993; E. Krasucki, Międzynarodowy komunista. Jerzy Borejsza biografia polityczna, Warszawa 2009; K. Lesiakowski, Mieczysław Moczar. Biografia polityczna, Warszawa 1998; P. Lipiński, Bolesław Niejasny. Opowieść o Bolesławie Bierucie, Forreście Gumpie polskiego komunizmu, Warszawa 2001; A. Micewski, Stefan Kardynał Wyszyński, Warszawa 2001 (niezmienione, niepoprawione i nieuzupełnione wydanie krajowe klasycznej pracy tego autora Kardynał Wyszyński. Prymas i mąż stanu wydanej w Paryżu w 1982 r.); A. Paczkowski, Stanisław Mikołajczyk, czyli klęska realisty (zarys biografii politycznej), Warszawa 1991; idem, Trzy twarze Józefa Światły. Przyczynek do historii komunizmu w Polsce, Warszawa 2009; J. Skórzyński, Zadra. Biografia Lecha Wałęsy, Gdańsk 2009; A. Sobór-Świderska, Jakub Berman. Biografia komunisty, Warszawa 2009; E i B. Syzdkowie, Cyrankiewicz. Zanim zostanie zapomniany, Warszawa 1996. Nie zaliczyłbym tu natomiast – i to nie tylko dlatego, że jej bohater żył jeszcze w chwili publikacji (Lech Wałęsa również żył w chwili opublikowania biografii autorstwa Jana Skórzyńskiego) – mającej charakter pamfletu, kontrowersyjnej książki Lecha Kowalskiego Generał ze skazą. Biografia wojskowa gen. armii Wojciecha Jaruzelskiego, Warszawa 2001. Jedenaście lat później Lech Kowalski opublikował wydanie drugie, jak napisano poprawione, chociaż w rzeczywistości nie wszystkie błędy i pomyłki zostały skorygowane, w którym przede wszystkim zmieniły się szata graficzna – okładka, karta tytułowa oraz częściowo materiał ilustracyjny. Trzeba natomiast na pewno wspomnieć w tym miejscu trzy popularne biografie, które przed laty ukazały się w popularnonaukowej serii „Dzieje PRL”: A. Garlicki, Bolesław Bierut, Warszawa 1994; P. Machcewicz, Władysław Gomułka, Warszawa 1995; A. Paczkowski, Stanisław Mikołajczyk, Warszawa 1994. Wypada też przypomnieć, że Piotr Lipiński w 2003 r. wydał drukiem książkę Towarzysze Niejasnego, w której m.in. nakreślił portrety Michała Żymierskiego „Roli”, Karola Świerczewskiego „Waltera”, Józefa Cyrankiewicza i Juliusza Hibnera, a Eleonora i Bronisław Syzdkowie w 2001 r. opublikowali książkę pt. Cena władzy zależnej (szkice do portretów znanych i mniej znanych polityków Polski Ludowej), w której zaprezentowali sylwetki Władysława Bieńkowskiego, Bolesława Bieruta, Józefa Cyrankiewicza, Stanisława Gucwy, Stefana Jędrychowskiego, Zenona Kliszki, Aleksandra Kowalskiego, Mieczysława Moczara, Edwarda Osóbki-Morawskiego, Adama Rapackiego, Romana Zambrowskiego i Aleksandra Zawadzkiego. Na uwagę zasługuje też wydany już po śmierci autora artykuł Pawła Wieczorkiewicza, (P. Wieczorkiewicz, Jak Rastignac Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej został Balzakiem Polskiej Republiki Ludowej. Przypadek Mieczysława Franciszka Rakowskiego, „Arcana” 2009, nr 86–87 s. 209–235). W chwili gdy prace nad niniejszą książką powoli zbliżały się do końca, ukazało się bardzo interesujące opracowanie Zapomniani dygnitarze. Pierwsi sekretarze Komitetu Wojewódzkiego PPR/PZPR w Gdańsku w latach 1945–1990. Szkice biograficzne autorstwa młodego historyka Piotra Brzezińskiego. Ta nader ciekawa monografia – dotycząca przede wszystkim historii regionalnej – może stanowić swoisty punkt odniesienia do moich rozważań. Niezależnie od siebie zarówno bowiem Piotr Brzeziński, jak i ja przyjęliśmy podobny sposób opisu i analizy dokonań poszczególnych „pierwszych”.

[5] Inaczej jest w rosyjskiej historiografii, gdzie od 1995 r. w obiegu naukowym funkcjonuje – stanowiące dla mnie pewien punkt odniesienia – opracowanie Dimitrija Wołkogonowa poświęcone również siedmiu przywódcom radzieckiej partii komunistycznej, z tym że pełnili oni te funkcje w ciągu ponad 74 lat. Zob. polski przekład: D. Wołkogonow, Siedmiu wodzów, tłum. W. Jeżewski, Warszawa 1999. Poza tym obok wielu klasycznych już, wydanych przed laty, biografii Włodzimierza Lenina i Józefa Stalina warto w tym miejscu przywołać także trylogię tegoż Wołkogonowa: D. Wołkogonow, Lenin, tłum. M. Antosiewicz, Warszawa 1997; idem, Stalin, t. 1–2, tłum. M. Antosiewicz, Warszawa 1999; idem, Trocki, tłum. S. Gąbiński, Warszawa 1999. Należy też na pewno wspomnieć dostępne również w języku polskim biografie przywódców radzieckich: R. Conquest, Stalin, tłum. W. Jeżewski, Warszawa 1996; R.A. Miedwiediew, Chruszczow. Biografia polityczna, tłum. W. Zagórska, Warszawa 1990; M. Mikeln, Stalin, tłum. D.H. Tomaszewska, Warszawa 1990; S.S. Montefiore, Stalin. Dwór czerwonego cara, tłum. M. Antosiewicz, Warszawa 2004; E. Radziński, Stalin. Młode lata despoty, tłum. M. Antosiewicz, Warszawa 2008; idem, Stalin. Pierwsza pełna biografia oparta na rewelacyjnych dokumentach z tajnych archiwów rosyjskich, tłum. I. Lewandowska, M. Jagiełło, Warszawa 1996; W. Taubman, Chruszczow. Człowiek i epoka, tłum. Ł. Witczak, Wrocław 2012. Warto też tutaj przywołać najnowszą publikację autorstwa polskiego historyka – E. Duraczyński, Stalin. Twórca i dyktator supermocarstwa, Pułtusk–Warszawa 2012.

[6] Kulisy bojkotu przez PRL igrzysk olimpijskich w Los Angeles opisał w swojej wspomnieniowej książce znany dziennikarz sportowy Tadeusz Olszański, (T. Olszański, Osobista historia olimpiad, Warszawa 2000, s. 162–167).

[7] A. Werblan, Władysław Gomułka. Sekretarz generalny PPR, Warszawa 1988, s. 116–139.

[8] P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy (1941–1944), Warszawa 2006, s. 153–166.

[9] Nowotko – Mołojec z początków PPR. Nieznane relacje Władysława Gomułki i Franciszka Jóźwiaka, Londyn 1986, s. 10, 32, 39. Zob. też przeglądowy artykuł Piotra Lipińskiego (zob. s. 10 P. Lipiński, Osiem śmierci Marcelego Nowotki, „Gazeta Wyborcza”, 19–20 VII 2003).

[10] Grupy tej jak dotychczas nie udało się w polskiej literaturze przedmiotu określić jednym słowem. We francuskiej publicystyce historycznej i pracach naukowych, gdy mowa o jej przedstawicielach, pojawia się dowcipna parafraza wyrażenia les mousquetaires (muszkieterowie) – les moscoutaires, co można przetłumaczyć jako „moskwiczanie” czy „moskowici”, ale żadne z tych słów nie oddaje w pełni sensu przywołanego francuskiego terminu. Z kolei rosyjski historyk Wadim Wołubujew na określenie tej koterii posługuje się wyrażeniem „moskiewscy Polacy”.

[11] Nawet w niektórych pracach o ambicjach naukowych pojawia się błędna forma „Centralne Biuro Komunistów Polskich”.

[12] J. Eisler, Marzec 1968. Geneza, przebieg, konsekwencje, Warszawa 1991, s. 22–34. Zob. też mocno przestarzały i niestety niewolny od wielu błędów i uproszczeń tekst Witolda Jedlickiego „Chamy” i „Żydy”, który po raz pierwszy został opublikowany na łamach „Kultury” paryskiej w numerze grudniowym z 1962 r. W wersji rozszerzonej tekst ten jako rozdział pierwszy wszedł w skład książki: W. Jedlicki, Klub Krzywego Koła, Paryż 1963. Moje uwagi krytyczne i uzupełnienia zamieściłem w przedmowie do krajowego wydania drugoobiegowego tej książki z 1989 r.

[13] Wiedzę o „puławianach” i „natolińczykach” w największym zakresie pogłębił i usystematyzował Krzysztof Persak, (K. Persak, Sprawa Henryka Hollanda, Warszawa 2006).

[14] Szerzej na ten temat zob. w: P. Sasanka, Czerwiec 1976. Geneza, przebieg, konsekwencje, Warszawa 2006, s. 59–65.

[15] Wśród wielu tego typu publikacji dla przykładu można tutaj wymienić B. Dymek, PZPR 1948–1954, Warszawa 1989; idem, Z dziejów PZPR w latach 1956–1970, Warszawa 1987; N. Kołomejczyk, Polska Zjednoczona Partia Robotnicza 1948–1986, Warszawa 1988; Z. Kozik, PZPR w latach 1954–1957, Warszawa 1982; PZPR 1948–1978, red. A. Dobieszewski, J.W. Gołębiowski, Warszawa 1978.

[16] Warto tutaj przypomnieć przede wszystkim Centrum władzy w Polsce 1948–1970, red. A. Paczkowski, Warszawa 2003; K. Dąbek, PZPR retrospektywny portret własny, Warszawa 2006; S. Drabik, Elita polityczna krakowskiej PZPR w latach 1956–1975, Kraków 2013; M. Jastrząb, Mozolna budowa absurdu. Działalność Wydziału Propagandy Warszawskiego Komitetu Wojewódzkiego PZPR w latach 1949–1953, Warszawa 1999; T. Kisielewski, Partii portret własny. Polityka i świadomość w PZPR – studium upadku, Warszawa 2011; Komitet Wojewódzki ogniwem władzy ludowej: studium postaw aktywu partyjnego (na przykładzie zapisów posiedzeń KW PZPR w Gdańsku w latach 1949–1953), oprac. M. Kula, Warszawa 1997; M.T. Korejwo, PZPR na Warmii i Mazurach 1948–1990. Struktury, organizacja, ludzie. Oddziaływanie na zinstytucjonalizowane formy życia społecznego, Olsztyn 2011; Partia komunistyczna w Polsce. Struktury – ludzie – dokumentacja, red. D. Magier, Lublin–Radzyń Podlaski 2012; A. Pasko, Kulisy władzy ludowej w województwie białostockim (1948–1956). Organizacja, główne kierunki działania KW PZPR, Białystok 2002; Polska pod rządami PZPR, red. M.F. Rakowski, Warszawa 2000; M. Tymiński, PZPR i przedsiębiorstwo. Nadzór partyjny nad zakładami przemysłowymi 1956–1970, Warszawa 2001; PZPR jako machina władzy, red. D. Stola, K. Persak, Warszawa 2012; Władza w PRL. Ludzie i mechanizmy, red. K. Rokicki, R. Spałek, Warszawa 2011.

[17] Za relatywnie udaną próbę tego typu, niezależnie od rozmaitych zastrzeżeń, można uznać wspomnianą już biografię Gomułki autorstwa Andrzeja Werblana, (A. Werblan, Władysław Gomułka – sekretarz generalny PPR, Warszawa 1988). Nie wolno jednak zapominać, że praca ta – zgodnie z tytułem – dotyczy tylko okresu do końca lat czterdziestych. Zob. też dotyczącą tego samego okresu inną biografię: M.E. Ożóg, Władysław Gomułka. Biografia polityczna, t. 1, Warszawa 1989. Tom drugi tej książki, obejmujący okres po 1948 r., mimo upływu dwudziestu pięciu lat od wydania pierwszego dotychczas nie ukazał się drukiem.

[18] Dla przykładu zob. J. Ptasiński, Drugi zwrot. Gomułka u szczytu powodzenia, Warszawa 1988; idem, Pierwszy z trzech zwrotów, czyli rzecz o Władysławie Gomułce, Warszawa 1983; H. Rechowicz, Bolesław Bierut 1892–1956, Katowice 1974; E. Syzdek, B. Syzdek, Polityczne dylematy Władysława Gomułki, Warszawa 1985; W. Ważniewski, Bolesław Bierut, Warszawa 1979.

[19] Dla przykładu można tu wymienić dwie biografie Gomułki opublikowane w czasie, gdy był on jeszcze I sekretarzem KC PZPR: N. Bethell, Gomulka. His Poland and His Communism, London 1969 (zob. też późniejsze wydanie francuskie: Le communisme polonais 1918–1971. Gomulka et sa succession, Paris 1971) i P. Raina, Władysław Gomułka. Życiorys polityczny, Londyn 1969.

[20] W pierwszej kolejności przywołałbym w tym miejscu świadomie pominiętą przeze mnie przy wymienianiu dotychczas opublikowanych poważnych biografii na poły hagiograficzną książkę autorstwa Janusza Rolickiego, Edward Gierek. Życie i narodziny legendy, Warszawa 2002. Niejednokrotnie zresztą podobny charakter mają niektóre nowsze prace poświęcone Gomułce. Dla przykładu zob. Władysław Gomułka i jego epoka, red. E. Salwa-Syzdek, T. Kaczmarek, Warszawa 2005; P. Zaborny, Władysław Gomułka komunista, narodowiec, państwowiec, Skierniewice 2006. Z oczywistych powodów inny nieco charakter od powyżej wspomnianych prac mają – zwykle nacechowane emocjonalnie – książki poświęcone Wojciechowi Jaruzelskiemu. Dla przykładu zob. M.E. Berger, Jaruzelski, tłum. Z. Bauer, Kraków 1991; J. Burakowski, Uczniowie czarnoksiężnika Jaruzelski, Kuroń, Rakowski i ich czas, Sierpc 2005; J. Burakowski, Wojciech Jaruzelski jako przedmiot i podmiot historii, Sierpc 2008; K. Kołodziejski, Żywot szlachcica. Wojciech Jaruzelski działalność polityczna do 1990 r. [Szczecin 2008]; J. Kopeć, Dossier Generała, Warszawa 1991; M. Kosman, Los Generała. Wokół medialnego wizerunku Wojciecha Jaruzelskiego, Toruń 2008; M. Łatyński, Wariacje na temat Jaruzelskiego, Warszawa 1987; P. Raina, Jaruzelski, Warszawa 1996; idem, Jaruzelski 1923–1968, Warszawa 2001; D. Wilczak, Generalissimus, Wrocław 2011.

[21] J. Chyliński, Jaki był Bolesław Bierut. Wspomnienia syna, Warszawa 1999; M. Jaruzelska, Towarzyszka Panienka, Warszawa 2013; R. Strzelecki-Gomułka, E. Salwa-Syzdek, Między realizmem a utopią. Władysław Gomułka we wspomnieniach syna, Warszawa 2003. Zob. też D. Kortko, J. Watoła, Czerwona księżniczka. Prof. Ariadna Gierek-Łapińska, synowa I sekretarza PZPR, Warszawa 2012.

[22] Dyskusja o Władysławie Gomułce, Warszawa 1984; Działalność Władysława Gomułki. Fakty. Wspomnienia. Opinie, wybór i oprac. W. Namiotkiewicz, Warszawa 1985; W. Górnicki, Teraz już można. Ze wspomnień kulawego szerpy, Wrocław 1994; S. Łukasiewicz, Byłem sekretarzem Bieruta. Wspomnienia z pracy w Belwederze w latach 1945–1946, Kraków 1987; W. Namiotkiewicz, Byłem sekretarzem Gomułki. Z Walerym Namiotkiewiczem rozmawia Grzegorz Sołtysiak, Warszawa 2002; Władysław Gomułka we wspomnieniach, red. B. Syzdek, Lublin 1989. Wykaz tego typu publikacji zob. w: S. Stępień, Dziennik jako źródło do badania historii PRL (na przykładzie Dzienników politycznych Mieczysława F. Rakowskiego), „Polska 1944/45–1989. Studia i materiały”, t. 6: Warsztat badawczy, Warszawa 2004, s. 203–228.

[23] Dla przykładu przywołuję tutaj kilka najważniejszych tego typu pozycji: E. Gierek, Smak życia. Pamiętniki, Warszawa 1993; W. Gomułka, Pamiętniki, t. 1–2, red. A. Werblan, Warszawa 1994; W. Jaruzelski, Les chaines et le refuge. Mémoires, Paris 1992; idem, Listy..., Warszawa 2010; idem, Pod prąd. Refleksje rocznicowe, Warszawa 2005; idem, Różnić się mądrze. Jak doszło do stanu wojennego, Warszawa 1999; idem, Stan wojenny dlaczego..., Warszawa 1992; Koniec epoki. Wywiady Maksymiliana Berezowskiego (rozmowa z Wojciechem Jaruzelskim), Warszawa 1991; J. Ordyński, H. Szlajfer, „Nie bądźcie moimi sędziami”. Rozmowy z Mieczysławem F. Rakowskim, Warszawa 2009; M.F. Rakowski, Czasy nadziei i rozczarowań, t. 1, Warszawa 1985, t. 2, Warszawa 1987; idem, Dzienniki polityczne 1958–1990, t. 1–10 Warszawa 1998–2005; idem, Jak to się stało, Warszawa 1991; J. Rolicki, Edward Gierek: przerwana dekada, Warszawa 1990; idem, Edward Gierek; replika, Warszawa 1990; T. Torańska, Oni (rozmowa z Edwardem Ochabem), Warszawa 1997; eadem, Byli (rozmowa z Wojciechem Jaruzelskim), Warszawa 2006; D. Wilczak, Mucha za szybą. Nie dokończona rewolucja (rozmowa z Mieczysławem Rakowskim), Warszawa 1997; Zanim stanę przed Trybunałem Stanu. Z Mieczysławem Rakowskim rozmawia Dariusz Szymczycha, Warszawa 1992; Zatrzymać konfrontację. Stanisław Kania w rozmowie z Andrzejem Urbańczykiem, Warszawa 1991.

[24] Szerzej piszę na ten temat we wspomnianym już artykule Zmiany kierownictw partyjnych w PRL..., s. 63–78.

[25] Nigdy nie używam również wyrażenia „postkomuniści”, ponieważ nie tylko nie spotkałem nikogo, kto sam określałby się w ten sposób, ale nawet nie natrafiłem na choćby jedną osobę, która spotkałaby kogoś, kto tak mówiłby o sobie. Pojęcie to jest silnie nacechowane negatywnymi emocjami i dość często używane (może nawet nadużywane) w języku politycznego dyskursu w Polsce.

[26] Relacja Stanisława Kani z czerwca 1994 r.

[27] Przede wszystkim trzeba tutaj wskazać na „trylogię” Andrzeja Skrzypka, ukazującą zmiany w tym zakresie – A. Skrzypek, Mechanizmy uzależnienia: stosunki polsko-radzieckie 1944–1965, Pułtusk 2002; idem, Mechanizmy autonomii: stosunki polsko-radzieckie 1956–1965, Pułtusk 2005; idem, Mechanizmy klientelizmu: stosunki polsko-radzieckie 1965–1989, Pułtusk–Warszawa 2008. Zob. też Historia dyplomacji polskiej, t. 6: 1944/1945–1989, red. W. Majerski, W. Michowicz, Warszawa 2010; A. Werblan, Polska w strefie dominacji radzieckiej [w:] Polska pod rządami PZPR, red. M.F. Rakowski, Warszawa 2000, s. 273–291.

[28] Podobnie było w innych państwach bloku radzieckiego, gdzie tytuł ten należał do lokalnych liderów partyjnych. W Czechosłowacji „najlepszym uczniem towarzysza Stalina” był Klement Gottwald, a na Węgrzech – Matyás Rákosi.

[29] Szerzej na ten temat zob. R. Kupiecki, „Natchnienie milionów”. Kult Józefa Stalina w Polsce 1944–1956, Warszawa 1993.