Читать книгу Jezioro Pejpus 1242 - Jerzy Pluta - Страница 5

Bitwa, o której mowa w niniejszej publikacji, odbyła się na zamarzniętym jeziorze Pejpus (po rosyjsku zwanym też Jeziorem Czudzkim) 5 kwietnia 1242 roku. Starły się w niej armia republiki nowogrodzkiej z wojskiem konfederacji inflanckiej.

Od końca XII wieku centra władzy politycznej na terytoriach Skandynawii i północnych Niemiec zaczęły anektować tereny określone historycznie jako Liwonia, w polskiej tradycji historycznej nazywane Inflantami. Zajmowały one w przybliżeniu terytorium obecnej Łotwy, Estonii i zachodniej Litwy. Akcje te skutkowały wzmożonym kontaktem i wywoływały konflikty z Rusią, która sama chciała ustanowić nad nim kontrolę i szybko ją rozwinąć.

Większość historyków uznaje, że w późnym średniowieczu zaczął narastać ideologiczny antagonizm między Zachodem i Wschodem. Niezależnie od tego, czy zajmujące nas w tej książce wydarzenia z XIII wieku w regionie nadbałtyckim należy traktować jako przyczynę, czy jako skutek tego antagonizmu, ich percepcja do dziś mocno kształtuje wzajemny obraz narodów tego obszaru, co ma istotny wpływ na ideologie polityczne.

W XIII wieku przez środek jeziora Pejpus przebiegała – mówiąc w pewnym uproszczeniu – granica między obszarem władzy politycznej katolickiego Zachodu Europy a obszarem władzy politycznej prawosławnego Wschodu. Ta pierwsza była reprezentowana przez konfederację inflancką (w terminologii niemieckiej – liwońską), ta druga – przez republikę (i zarazem księstwo) Pana Nowogrodu Wielkiego, podobnie jak niemal wszystkie księstwa ruskie świeżo zwasalizowanego przez mongolsko-tatarską Ordę. Interesującym aspektem dla współczesnej interpretacji bitwy jest to, że również obecnie – w XXI wieku, czyli ponad siedem i pół stulecia później – przez środek jeziora Pejpus przebiega granica o niemal tym samym co w XIII wieku znaczeniu geopolitycznym, a mianowicie między Estonią – członkiem Unii Europejskiej i NATO – a stawiającą się w pewnej opozycji do wspólnoty euroatlantyckiej Federacją Rosyjską.

O świcie mroźnego 5 kwietnia 1242 roku na lodach jeziora Pejpus stanęły naprzeciw siebie dwie armie. Z jednej strony połączone siły trzech podmiotów politycznych regionu Inflant: rycerze zakonu krzyżackiego (dokładniej bracia świeżo wcielonego do Krzyżaków zakonu Kawalerów Mieczowych) z Liwonii, pospolite ruszenie niemieckich kolonistów miasta Dorpatu, zwołane przez dorpackiego biskupa Hermanna i, poddani króla Danii, władającego wówczas terenami zbliżonymi do dzisiejszej Łotwy – zarówno nordyccy rycerze, jak i zbrojni ludzie wystawieni przez podporządkowane Duńczykom łotewsko-estońskie plemiona. Z drugiej strony do walki stanęły: pospolite ruszenie wystawione przez Pana Wielkiego Nowogrodu, drużyna księcia nowogrodzkiego Aleksandra Jarosławowicza (później obdarzonego przydomkiem „Newski”), drużyna Andrzeja Jarosławowicza (brata Aleksandra), piastującego wówczas godność księcia włodzimiersko-suzdalskiego, oraz – z wielkim prawdopodobieństwem – oddział jazdy stepowotureckich Połowców (względnie Kipczaków), bądź będących na żołdzie i w drużynie Aleksandra, bądź w składzie drużyny księcia suzdalskiego Andrzeja, bądź był to autonomiczny i przysłany przez sprzymierzoną już wtedy z dynastią książęcą suzdalskich Wsiewołodowiczów mongolsko-tatarską Ordę.

Bitwa na jeziorze Pejpus stanowiła ogniwo w łańcuchu zdarzeń w regionie zamykających się latami 1240–1242, okresie o szczególnej dynamice geopolitycznej. Był to czas, gdy drugi – tzw. połowiecki – mongolsko-tatarski najazd w kierunku zachodnim uśmiercił wareskie elity władzy na Rusi i podporządkował politycznie ordzie niemal wszystkie księstwa ruskie. Był to czas, gdy armia ordy w pogoni za Połowcami osiadłymi na Węgrzech, w celu zabezpieczenia swojej prawej flanki, wdarła się do środkowej Europy, i między innymi zadała druzgoczącą klęskę wojskom polsko-niemieckim pod Legnicą w 1241 roku. Był to czas zaognienia stosunków między Świętym Cesarstwem Rzymskim Narodu Niemieckiego a papiestwem, osłabionym klęską ostatniej krucjaty do Ziemi Świętej. Był to czas, gdy kupiecka i misyjna działalność katolickiego Zachodu na terenie Prus i Inflant musiała w wyniku powstań Prusów i innych niedawno podbitych plemion bałtyckich zamienić się z ekspansji w walkę o utrzymanie i konsolidację stanu posiadania (wbrew stereotypowej tezie wielu historyków, lubiących mówić o nowogrodzkiej krucjacie 1240–1242). Był to wreszcie czas, gdy ta część elity władzy w księstwach ruskich, która przejęła inicjatywę dynastyczną, podjęła geopolityczną decyzję o zmianie orientacji na euroazjatycki model państwowości ruskiej (i potem rosyjskiej) – „Wschodowi tarczę, a Zachodowi miecz” – w ramach której otworzyła się droga do politycznej instrumentalizacji schizmy religijnej w łonie chrześcijaństwa.

Zwycięska dla strony nowogrodzkiej bitwa na jeziorze Pejpus w 1242 roku była i pozostaje do dziś przedmiotem różnorodnych interpretacji i intensywnych dyskusji. Gdyby w rozmaitych kontrowersjach chodziło wyłącznie o aspekt naukowo-historyczny, to obraz zdarzenia zapewne dziś by już ustalono – jako jeden z licznych typowych konfliktów granicznych, w które obfitowało feudalne średniowiecze, przy tym ani nie największy pod względem skali, ani nieinspirujący pod względem szczególnego bohaterstwa uczestników, ani też nie najbardziej przełomowy w ewolucji sztuki wojennej. Jednak w świadomości historycznej wieków późniejszych, zwłaszcza w Rosji, bitwa uzyskała rangę zdarzenia o wręcz monumentalnym znaczeniu; oto od XV wieku obraz bitwy i postać Aleksandra Newskiego stały się narzędziem intensywnej agitacji politycznej w Rosji, a nawet istotnym elementem ideologii czy wręcz mitologii państwotwórczej imperium rosyjskiego; zwłaszcza wtedy, gdy trzeba było legitymizować na wielu płaszczyznach politykę wrogości wobec europejskiego Zachodu.

W 1995 roku w Federacji Rosyjskiej przyjęto, a w 2014 roku znowelizowano, ustawę o dniach wojennej sławy i pamiętnych datach Rosji, która ustanawiała listę rocznic mających upamiętniać zwycięstwa rosyjskich wojsk i decydującą historyczną rolę Rosji. Wśród osiemnastu najważniejszych dla rosyjskiego oręża i państwowości dat figuruje 18 kwietnia (odpowiada to dniu 5 kwietnia według kalendarza juliańskiego) – data bitwy na jeziorze Pejpus.

Nie bez związku z tym już w samym sposobie nazywania bitwy widać znamienne różnice między Zachodem a Wschodem Europy. W nazwach angielskiej i niemieckiej wyraża się stosunek neutralny: odpowiednio: Peipus Lake Battle, Schlacht auf dem Peipussee. Rosjanie używają trzech nazw tej bitwy: srażenije na ozerie Pejpus, bitwa na Ozierie Czudzkom (nazwa Jeziora Czudzkiego pochodzi od nazwy plemienia Czudów, protoplastów współczesnych Estończyków, przy czym czud’ zawiera rdzeń „cudzy” i „dziwaczni”, „dziwni”) i liedowoje poboiszcze, czyli „masakra na lodzie” czy „pogrom na lodzie” (podkreśla się dobitność zwycięstwa i liczebność ofiar).

Bitwa na jeziorze Pejpus w 1242 roku może dziś intrygować zarówno pod względem interpretacji faktów (Co się właściwie zdarzyło 5 kwietnia 1242 roku na jeziorze Pejpus?), jak i w sferze historii percepcji bitwy. Jak i dlaczego przedstawiano tę bitwę przez następne wieki? Nie same fakty, lecz ich interpretacje kierują wszak nami wszystkimi jako podmiotami historii. Być może, tak jak już od ponad siedmiu i pół wieku, na jeziorze Pejpus przetrwała granica pewnych stref geopolitycznych, tak podobną trwałość ma niejako sama morfologia sytuacji, z której wynikła bitwa na jeziorze Pejpus w 1242 roku. Jeśli tak jest, to przyglądanie się tej historii sprzed ponad siedmiu wieków może być pouczające również dziś.

W niniejszym opracowaniu stawiamy sobie dwa cele: rekonstrukcyjny i dekonstrukcyjny. Pierwszy stanowi próbę plastycznej rekonstrukcji bitwy na jeziorze Pejpus opartej na obecnym stanie badań historycznych. Drugim celem jest szkicowa dekonstrukcja mitologiczno-ideologicznych nawarstwień, które narosły na historycznych danych tej bitwy przez stulecia. Książka ma charakter popularny, więc uzasadnienie dla wielu twierdzeń w niej zawartych jest z braku miejsca podane jedynie szkicowo; uzasadnienia te są jednak dostępne we współczesnej, dość bogatej literaturze przedmiotu.