Читать книгу Мейрхан Абдильдин: Өнегелі өмір. Вып. 22 - Коллектив авторов - Страница 4

Біздің атамекеніміз – Павлодар облысының Май ауданы. 1928 жылғы ұлы конфискацияның және одан кейінгі 1932 жылғы аштық кезінде біздің отбасы Ресейді паналаған. Ресейдің Алтай өлкесі, Троицк ауданы Загайново деген селосында 1938 жылы 16 наурызда мен дүниеге келіппін.

Әкемнің айтуына қарағанда менің атам Әбілдә біздің тұқымдағы ең белгілі адам болған деседі, алғырлық, тілге бейімділік осы атамыздан тараған болуы керек. Бұл кісі 1933 жылы 56 жасында дүние салған екен. Атамызды көрмесек те, әкемнің әкесіне деген айрықша сүйіспеншілігін көріп, естіп өстік. Ол кісіні жақсы көріп, мақтаныш тұтатынбыз.

Атамыздың өмірінен бір жәйт айтайын. Атамыз он үшке келгенде үйленемін дегенді шығарады. Оған біздің арғы атамыз Аралбай, яғни әкесі: «шырағым, біраз толастай тұр, шаруашылықты аз да болса жөндейік», – дейді. Соған атамыз өкпелеп, үйден кетіп, Ресейден бірақ шығады. Әуелде темір жол салып жатқан жұмысшыларға қосылады, содан кейін Емельянов деген орыс көпесінің атқосшысы болады, сөйтіп жүргенде көпеске ұнайды. Ұнағаны соншалықты, көпес бұл балаға орысша хат тануына, тіпті ептеп білім алуына көмектеседі. Ешкімі жоқ жетім баладан өзіне берілген көмекші дайындамақ екен. Не керек, біздің тұқымдағы кейбір батылдық, өзінше жол іздеу қасиеті осы атамыздан болуы керек.

1944 жылы, алты жасымда, мені мектепке берді. Ол кезде мектепке негізі 8 жастан алушы еді. Бұл жағдайдың өзінше сыры бар. Ол менің тентектігім. Расында, бұл кез соғыс жылдары еді. Мен бес-алты жасар бала екенмін, ішім пысып, үйде асық ойнап, үйдің терезелерін сындырып қояды екенмін. Соғыс кезінде, әсіресе, қыс кезінде терезенің шынысын табу бұл бір қиын жағдай болатын. Сондықтан, не керек, әке-шешем (Мүбарак, Бағытай) мені мектепке беріп құтылады. Соның арқасында бірінші және екінші кластарды қалай оқығаным туралы еш нәрсе есімде қалмады. Менің есімде Май ауданының Қазақстан орта мектебінің үшінші класының оқушысы болғаным ғана. Сондықтан да Кеңес өкіметінде баланы бірінші класқа 8 жастан алғаны дұрыс па деп ойлаймын.

Осы мектепте 3-кластан 8-класқа дейін оқыдым, ең үздік оқушы болмасам да, әр уақытта үздік үш оқушының ішіне енетінмін. Бұл жағдайдың өзінше сыры болушы еді. Әкеміздің бар арманы: балаларым жақсы оқыса дейтін. Өзі – Май ауданының қырдағы малының мал дәрігері. Айына үйге екі-үш күнге ғана келуге уақыты болатын. Сондағы бірінші сұрайтыны біздің оқуымыз. Ал біз өз кезегінде әкемізді ренжітпейік деп жақсы оқуға тырысатынбыз. Анамыз да әкеміздің беделін жоғары ұстауға тырысатын еді. Әкеміз анамызға: «оқу деген – балаларға үлкен сын, үлкен жұмыс. Бұлар жақсы оқиды. Сол себептен, сен балаларды анау-мынау үйдің жұмыстарына жұмсай берме. Үй жұмысы, мал жағдайы екеуміздің ісіміз. Балалар дем алсын», – дейтін. Осы сөзді жақсы ұғып алған мен, сабақты жақсы оқуға тырысып, қалған жағдайларда үй шаруашылығымен айналыспай, көп бос жүргенді ұнататынмын. Біздің ауылдың алды өзен мен тоғай болатын, сондықтан мен үшін бос уақыт ауадай қажет болатын.

Анамыз – оқымаған адам еді. Сол себепті де біздің оқуымызға мүлде басқаша қарайтын. Бұл кісінің ойынша, миды шірітіп кітап оқығанша, үйге пайдасын тигізгер жұмыс істеген дұрыс дейтін. Бірақ мен шіркін, әжемнің бауырында тәрбиеленген еркесі едім, әкемнің айтқаны есімде болғандықтан, анамызды онша тыңдамайтын едім. Біздің анамыз жақсы әнші болатын. Қыс кешіне, маздап жанған пештің алдында отырып ән салушы еді. Мен бұлардың әніне киіп кетіп, кейде бұзып, сөгіс еститінмін.

Қазір жас ұлғайып, 63-ке келгенде, кеш те болса, қайран анамның маған сыйлаған дауысы мен әніне рахмет айтқым келеді.

Анамыздың тағы да бір қасиетін айтайын. Бұл кісіде көре алмаушылық жоқ еді, біреудің қуанышына қуана білетін. Осы қасиеттерін де ағамыз екеумізге берген сияқты. Ғылымда жарыс, бақ сынау кездесіп тұрады. Осы жағдайда адам жеңіске ие болу үшін көре алмаушылықтан аулақ болуы керек. Әке-шешеміз қиындыққа төзе де, жеңе де білетін адамдар еді. Екі баласын да осы жолда тәрбиелеуге тырысты.

1952 жылы Май ауданы Қазақстан орта мектебінің 8 класын бітірдім. Жазда ауылға С.М. Киров атындағы ҚазМУ-дың философия факультетінің 3 курс студенті ағам Жабайхан демалысқа келді. Келе сала ол менен: «Кім болғың келеді?», – деп сұрады. Мен оқуды жақсы оқушы едім, сондықтан, әжептеуір болып маңғазданып: «Мен ақын немесе тарихшы болғым келеді» – деп, өзімнің жазған кейбір өлеңдерімді көрсеттім. Бір мезгілде ойламаған жерден: «Ой, боқмұрын, сенің мына жазған өлеңдерің түкке тұрмайды. Ақын боламын, тарихшы боламын деу сандырақ. Біле білсең: ғылымның тұзы – физика, қалғандары – нөл», – деп, менің быт-шытымды шығарды. Әкем болса үлкен ұлын жақтап, «Мейірхан, бос сөзді қойып, физик болу керек» деп ағам екеуі шешім қабылдады. Бұл бұл ма, мені өзімнің үйреншікті мектебімнен айырып, мұғалімдері жақсы деп, Ертістің арғы жағындағы басқа аудандағы он жылдық мектепке жіберетін болды.

Мен үшін бұл бір үлкен пәле болды. Себебі, мен оқу озаты болсам да, менің ең жек көретін қорқақтау соғатын сабақтарым осы физика мен математика болатын да, ал жақсы көретін сабақтарым әдебиет, тарих және география болатын. Амал не, ағамыздың жасаған зорлығына көнуге тура келді. Үйде Жабайханның беделі өте жоғары болатын. Бұған кейбір негіздер болушы еді: Бірінші – бұл жігіт, мен ес білгелі бастық болып жүретін: оқу комитетінің бастығы және т.б., ал мен жазғанды класс бастығы етіп те сайламайтын. Екінші – менің ағам асықты жақсы ойнайтын мерген еді. Ауыл балалары өте сыйлайтын. Үшінші – бұл жігіт біздің колхоздағы, аудандағы, тіпті облыстағы ең жүйрік деген аттарға мініп, бәйгелерге шауып еді. Осы жағдайларға ауылдағы балалар қызығатын. Не керек, осының бәрі менің ағамды ерекше қылып көрсететін. Керісінше, мен болсам балық аулағанды, ит асырағанды, карта ойнағанды, тіпті ауыл балаларының арасындағы көпшілік шатақтарға араласатын жан едім. Сөйтіп мен 1952 жылдың күзінде Павлодар облысының Лебяжі ауданындағы Қызыл әскер онжылдық мектебінің 9 класс оқушысы болып шыға келдім. Әкемнің қарындасы апам Балшекердің қолында тұрдым. Бұл үйде жиырма шақты жан тұратын. Оқу оқуға мүмкіншілік аз болатын еді. Сондықтан мен ауызша сабақтарды дайындау үшін кітаптарымды алып мал қораға баратынмын. Барлық сабақтарымды оқып, оны шөп жеп тұрған сиырларға дауыстап айтып беретінмін. Менің бұл әдісімнің баяғы кезде, көне ғасырларда Демосфеннің ашқанын мен ол кезде білмеуші едім. Физика мен математиканың есептерін түнде дайындайтынмын және шығармасам ұйықтамаймын деп, өзімді-өзім жігерлендіретінмін. Осының арқасында мен бірте-бірте класстың ең үздік оқушыларының бірі болдым. Шынымды толық айтсам, физика мен математикадағы жетістіктерімнің тағы да бір себепшісі бар еді: ол менің физика мен математика сабақтарының мұғалімі Нұрмағамбетов Зүпар. Бұл кісі өте дарынды, жаңалықшыл және өте қатты талап ететін мұғалім еді. Ағайдың басшылығымен «Евклидті емес геометрия» деген қабырға газетін шығаратынбыз. Қазір қарасам оқушылар да, мұғалімнің өзі де ол кезде евклидті емес геометрияны қайдан білсін, бірақ та балалар- ды осындай жоғары ұғымға итермелеу дұрыс та екен. Бір қызығы – менің бүкіл болашақ өмірім осы евклидтік емес геометрияның бір түрі – риман геометриясымен байланысты болды. Қазір менің осы оқытушым Көкшетауда тұрады.

Оныншы класта балалардың алды болып, ең қызығы әлгі физика мен математика ұнайтын болды, тіпті ММУ не ҚазМУ-дың физика не математика факультетіне түссем деген ой да келетін болды.

Арада уақыт өтіп 1954 жылдың 1 қыркүйегінде ҚазМУ-дың физика-математика факультетінің физика бөліміне түстім. Мен 16 жаста болатынмын. Мектептің физикасы мен математикасын толық білгендіктен бірден курстастарымның алды болып кеттім.

Өзімнің алғашқы курстық жұмысымды 3 курста өз тақырыбыма жазған едім. Жұмыстың аты «Дербес туындылы дифференциалдық теңдеуді канондық түрге келтіру». Бұл жұмысты оқытушыларым ҚазКСР ҒА академигі К.П. Персидскийге көрсету керек деп ұйғарды. Менің жұмысымды көріп шыққан академиктің маған айтқаны: «Бала жақсы есептейді екенсің, бірақ сенің жұмысың, есебің тіпті сонау 30 жылдардың басында, сен тумай тұрып КСРО ҒА академигі Г.И. Петровскиймен жасалған, шешілген. Ол кісі ММУ-дың ректоры. Ренжіме, мұндай жағдайлар болып тұрады. Сен физика бөлімін тастап математика бөліміне ауыс. Н.Н. Лобочевскийден қалған бірнеше интеграл бар, соның бірімен шұғылдан». Теориялық физика кафедрасының меңгерушісі доцент Н.М. Петрова керісінше кеңес берді. «Ешқайда ауыспа, болашақ теориялық физика маманына математика өте қажет» дегені. Сонымен, осы теориялық физика кафедрасында қала бердім.

5 курстағы дипломдық жұмыстың тақырыбын осы Н.М. Петровадан алдым. Бұл кісі КСРО ҒА академигі В.А. Фоктың оқушысы болатын. Тақырыптың аты: «Орталық симметриялы өз өсінен айналып тұрған дененің гравитациялық өрісіндегі қозғалыс». Бұл тақырыптың шығуының өзінше бір тарихы бар. 1954 жылы «Доклады АН СССР» деген орталық журналда Г.В. Скроцкийдің «Өз өсінен айналып тұрған дененің ауырлық күші өрісінің жарықтың таралуына әсері» деген мақаласы шықты. Бұл мақаланы шығару үшін редакцияға жолдама берген академик В.А. Фок. Н.М. Петрова маған ең әуелі, осы жұмыспен танысыңыз деді. Кейін осы таныстықтан жоғарыда айтылған дипломдық жұмыстың тақырыбы шықты. Біздің есебімізде жарықтың орнына массасы бар материалдық нүктенің қозғалысын зерттеу керек болды. Мен бұл есепті төтенше, өте қысқа жолмен – Гамельтон-Якоби теңдеуін пайдаланып шешпек болдым. Бізден бұрын осы теңдеу Шварцшильдің «Материялық нүктенің орталық дененің гравитациялық өрісіндегі қозғалысы» деген есебінде пайдаланылған. Біздің есебімізде осы орталық дене өз өсімен айналады. Бұндай есеп жаңа және қызық та еді. Жолымыз болып осы есепті шештік. Гамильтон-Якоби теңдеуіне айнымалыларды ажырату әдісін пайдаландық. Осы кезде қуанғаным-ай! Менің қуанышымды ғылыми жетекшім Н.М. Петрова және дипломдық жұмсымның рецензенті ҚазКСР ҒА астрофизикалық институт директорының орынбасары профессор Г.М. Идлис те бөлісті. Не керек, дипломдық жұмысты беске қорғадым. Оның үстіне ҚазКСР ҒА астрофизикалық институт директоры, КСРО ҒА академигі В.Г. Фесенковқа аспирантураға түсуге жолдама алдым. Алда физикадан мемлекеттік емтихан қалған. Бұл 1959 жылдың мамыр айы еді. Осы кезде кенеттен бір пәлеге ұшырадым. Мені ұлтшыл деп айыпқа тартты. Істің мән жайы былай. 1958 жылы күзде менімен жатақханада бірге жатқан қазақ баласы жасы үлкен, бірақ менімен бірге оқитын орыс баласымен айтысып қалады. Айтыстың басы орыс баласының: «Қазақтардың физикаға таланты жоқ» деген сөзінен шығады. Айтыс қызады, басқа студентер де жиналады. «Жел тұрмаса, шөптің басы қимылдамайды» дегендей, орыс баласының солай айтып отырғаны, бізде, физика бөлімінде, жоғарғы курстарда қазақ балаларының саны өте аз болатын. Бірінші курсқа қабылдайтын барлық баланың саны 75 болса, оның ішінде тек оны ғана қазақ еді.

Меніңше, бұның себебі мынада болуы керек. Ол кезде физика-математика факультетінің физика бөлімі тек орысша болатын, қазақ бөлімі болмайтын. Оқуға түсерде біз сегіз емтихан тапсыратынбыз. Оның үшеуі орыс тілі – әдебиет, тіл, шығарма. Орыс, қазақ деп бөлінбейтін. Сондықтан, қазақ ауылдарынан, қазақша мектеп бітіріп келген біз сияқты балаларға орыс тілінен үш емтихан тапсырып, орыс балаларымен конкурсқа түсу өте ауыр да, әділетсіз де жағдай болатын. Оны ойламайтын орыс баласы жазған қазақтарды физикаға таланттары жоқ деп айыптайды. Айтыс қызады. Бір мезгілде қазақ баласы өз бөлмемде тып-тыныш ұйықтап жатқан мені оятып, қоярдан қоймай, дедектетіп айтыс болып жатқан жерге алып келсін. Мен де бұл айтысқа белсене кірістім, бір мезгілде, қызып алғаным ғой, біздегі оқуға түсер алдындағы алатын емтихандар тәртібі дұрыс емес, әділ емес, бұндай бостандық – буржуазиялы бостандық деппін. Тағы да біраз нәрселер айтқаным болуы керек, әйтеуір осы әңгімені мемлекеттік қауіпсіздік комитетіне жеткізеді. Бұлар менің сыртымнан тоғыз айдай бақылау жасаған көрінеді. Әйтеуір, құдай сақтап, басқа мұндай әңгіме болмағанға ұқсайды. Екінші бір жақсы болғаны, бұдан біраз жылдар бұрын КОКП-ның 20-шы съезінен кейін, 19-ға дейінгі жастарды саяси мәселелерге байланысты түрмеге жабуға болмайды деген өкіметтің қаулысы бар екен. Сөйтіп, не керек, менің жеке мәселем курстың кеңейтілген комсомол жиналысында қаралатын болды. Бұл жиналысқа қауіпсіздік комитетінің адамдары да қатынасты. Үлкен жиналыс болды, студенттер қыза-қыза сөйледі, соңында не керек, тамаша орыс достарым – С.П. Пивоваровтың, Э.Я. Вильковискийдің, Е.М. Якушевтің, т.б. студенттердің арқасында бұл жиналыс мен үшін дұрыс бітті.

Бірақ, жиналыстан кейінгі жағдайда мен біраз опық жедім. Бірінші – маған: «Жолдас Абдильдиннен 5-курста оқыған кезінде ұлтшылдық байқалды. Бұл жағдай 5-курстың комсомол жиналысында қаралды» деп мінездеме берілді. Екінші – қызыл дипломнан айырылдым. Жоғарыда айттым ғой дипломдық жұмысты беске қорғап, алда физикадан мемлекеттік емтихан ғана қалған деп. Дәл осы екі арада әлгі ұлтшыл деген пәле басталды, қайта-қайта қауіпсіздік комитетіне шақырады, «байтал түгіл бас қайғы» – дегендей, емтиханға дайындалуға мүмкіншілік болмады. Басқа топпен тапсырайын деп рұқсат сұрап көріп едім, ешкім тыңдамады, не керек, дайындалмай физикадан болатын мемлекеттік емтиханға баруға тура келді. Емтихан билеттерінде үш сұрақ бар: біреуі – теориялық физикадан, екіншісі – атомдық физикадан, ал үшіншісі – ядролық физикадан. Жауап бердім. Теориялық физикадан (кафедра меңгерушісі доцент Н.М. Петрова) – бес, атомдық физикадан (кафедра меңгерушісі, доцент П.П. Полатбеков) – бес, ал ядролық физикадан (кафедра меңгеруші профессор Чердынцев В.В.) – үш. Бұл профессор мен жауап берген кезде: «Саған орыстар не істеді» – деп, маған тап берді. Ақыры не керек жалпы баға төрт болып, менің бес жылғы оқуым далаға кетті де, мен қызыл дипломсыз қалдым. Үшінші – жоғарыда айтқандай мені аспирантураға қалдырған, енді осының бәрін жойып, мен Краснояр өлкесіне үш жылға бір мектепке мұғалім болып баратын болдым. Көнбеуге шама жоқ, бұның бәрінің осылай тыныш біткеніне шүкіршілік қылып жүрмін.

Бір күні, ҚазКСР ҒА академигі, біздің ҚазМУ-дың ректоры Т.Д. Дарқанбаевқа кірдім. Керемет жақсы адам екен: «Айналайын, бұл саяси нәрседен арылып шықпасаң, ертең алдыңнан шығады да тұрады» – деп, маған қалалық партия комитетіне, тіпті болмаса облыстық партия комитетіне бар деп, өзі сол жақтарға телефон соға бастады. Әйтеуір не керек, біраз уақыттан кейін, Т.Д. Дарқанбаевтың арқасында ҚазКСР ҒА ядролық институтына кіші ғылыми қызметкер болып баратын болдым. Бұл жерде, тағы да бір қол ұшын берген адам бар – ол ядролық институт директорының орынбасары, кейін ҚазКСР ҒА корреспондент-мүшесі болған, тамаша ғалым, жақсы адам Д.К. Каипов. Осы ағай радиоактивтік сәуле шығару лабораториясының меңгерушісі еді. Лабораторияға ең алғаш жұмысқа келдім. Бір-екі айдан кейін мені Д.К. Каипов Ленинградтағы КСРО ҒА А.Ф. Иоффе атындағы физика-техника институтына ұзақ командировкаға жіберді. Бұл институт Кеңес Одағыың ҒА ең бір таңдаулы институты еді. Мұнда заманында В.А. Фок, Л.Д. Ландау, П.Л. Капица, Н.Н. Семенов т.б. данышпан ғалымдар жұмыс істеген. Менің келген бөлімім – ядро теориясы бөлімі болатын, оның бастығы профессор Л.А. Слив еді. Ол өзі бір жуас, адамға жаны ашитын тәуір адам. Келе сала физиктерге тән «Ландау минимумы» дегенді тапсыра бастады. Бірте-бірте Ландаудың барлық томдарын тапсырып, 1961 жылдың 1 қыркүйегінен аспирантураға түстім де, ғылыми жетекшім профессор Л.А. Слив болып тағайындалды. Менің диссертациялық жұмысымның тақырыбы «Ядродағы нуклондардың арасыдағы қалдық күштердің маңызын зерттеу» болып бекітілді. Бұл кезде 23 жастамын. Құрдастарым әлі институт бітіріп жатқан, мен болсам Ленинградта, атақты физтехте екі жыл жұмыс жасап үлгердім. Жағдайым сондай жақсы сияқты еді. Аяқ астынан тағы бір пәлеге ұшырадым. Істің мәні былай. Мен айттым ғой: Ленинградта екі жыл жұмыс істеп үлгердім деп. Осы кезде, бос уақыт көп болған соң, мен өзімнің дипломдық жұмысымды ары қарай жалғастырайын. Осы жалғастыру кезінде менің басыма екі идея келсін. Бұл екі идея менің бүкіл ғылыми өмірімнің арқауы болды. Бірінші идея – Эйнштейннің жалпы салыстырмалы теориясын (ЖСТ) Күн системасынаның космогониясына қолдану. Менің ойымша, Күн системасындағы Кеплердің үш заңы Ньютонның гравитациялық теориясымен түсіндіріледі, ал Күн системасындағы күрделі заңдылықтарды Эйнштейннің гравитациялық теориясымен, басқа сөзбен айтқанда ЖСТ-мен түсіндіру керек деген идея. Екінші идея – бұл гравимагнетизм. Белгілі ғалымдар Блэкет пен Вильсонның аспан денелерінің магнетизмі туралы айтқан гипотезаларын қарастыра отырып және осы мәселе туралы айтқан Эйнштейннің кейбір пікірлерін еске түсіре отырып маған мынандай ой келді. Эйнштейннің ЖСТ бойынша: егер гравитациялық өріс уақыт бойынша өзгеретін болса, онда құйынды гравитациялық өріс пайда болады. Менің ойымша бұл олай емес. Егер гравитациялық өріс уақыт бойынша өзгеретін болса, онда магниттік өріс пайда болу керек. Расында, біз электродинамикадан көреміз: электр өрісі уақыт бойынша өзгерсе, онда құйынды магниттік өріс пайда болады. Кванттық механикада да осындай болу керек. Меніңше, магниттік өріс ерекше қасиеті бар өріс. Электр өрісінің, ядролық өрістің, гравитациялық өрістің өзінше жекеленген зарядтары бар, ал магнит өрісінің жекешеленген магнит өрісі жоқ. Магнит өрісі басқа өрістердің уақыт бойынша өзгергенінде туатын ерекше қосымша өріс. Осы идеяға сүйене отырып, мен айдың магнит өрісі болу керек және оның шамасын 10-5 эрстед болады деген болжау айтқанмын. Менің «К единой теории магнитного поля вращающихся тел» деген мақалама академик В.Г. Феснков жолдама беріп, «Доклады АН СССР» деген журналға жіберілді. Мақала журналдың редакциясына 13.10.1962 жылы келіп түсті. Біраздан кейін космостық ракета айда магнит өрісі жоқ деген хабар әкелді де, менің мақаламды кері қайтарды. Арада бірнеше жылдар өткен соң американдық ракеталардың магнит өрісін өлшегіштері айда магнит өрісі барлығын дәлелдеді және ол біз болжағандай 10-5 эрстед екен. Сөйтсе, Кеңес Одағының 2-ші ракетасындағы магнит өрісін өлшегіштер тым дөрекі екен де, 10-5 эрстед магнит өрісін анықтай алмайды екен. Өкініші сол, менің мақалам далада қалды.

Менің осылайша ЖСТ мәселелерімен қызыға-қызыға шұғылданып жүргенімде, аспирантураның бірінші курсының қалай өтіп кеткенін де байқамай қалыппын.

Жылдың аяғында институтта аспиранттарды аттестациялау комиссясының жұмысы басталды. Комиссияның бастығы УССР ҒА академигі А.П. Комар деген шал мынадай екі шешім қабылдау керек деді. Бірінші – Абдильдинді физтехтың аспирантурасынан шығару керек. Себебі, бұл аспирант бір жыл бойы ғылыми жетекшісінің берген тақырыбымен шұғылданбай, басқа, ЖСТ мәселелерімен шұғылданған. Екінші – Абдильдиннің болашақта өзіне ұнайтын ЖСТ мәселелерімен шұғылданғаны дұрыс болар.

Менің алдыма қиын Гамлет сұрағы пайда болды: бүк не шік?

Осы қиын кезде менің ғылыми жетекшім профессор Л.А.Слив үлкен адамгершілік жасады: «Сенің ЖСТ-дағы жасаған жұмыстарыңды, ойларыңды университеттегі академик Фокқа көрсетейік, айтайық» – дегені. Сөйтсе профессор Л.А.Слив кезінде кандидаттық диссертацияны осы Фоктан қорғаған екен. Ал, Фокпен дұрыстап танысайық. Атақты Капица Сталинге жазған хатында: «Фок және Ландау Кеңес Одағының ең ірі физиктері» – дейді. Кезінде Геттингенде – математиканың Меккесінде – Фокты «Орыстың математикалық зеңбірегі» – деген. Мәскеудің мемлекеттік университеттерінің студенттеріне арналған «Квантовая механика» деген оқулығына УССР ҒА-ның академигі А.С. Давыдов былай дейді: «Атомдық және ядролық құбылыстарды түсіндіретін ғылымды кванттық механика дейді. Осы ғылымның негізін салғандар: Бор, Шредингер, Гейзенберг, Дирак, Фок және Паули» – делінген. 1937 жылы 18 ақпанда Ленинградта талантты жас ғалым Фок тұтқынға алынады. Келесі күні Капица Сталинге мынадай хат жазады: «Фокты осылай қорлау біздің елдің және шет елдердің ғалымдарының арасында үлкен наразылық тудырады. Осы жағдайды Эйнштейнді Германиядан қуумен ғана салыстыруға болады». Осындай хаттан кейін, бір ғажабы, Сталин Фокты қолма-қол босаттырып жібереді.

Ал ЖСТ-ға келсек Кеңес Одағында бұл салада Ленинградтық Фок пен Фридманнан асқан оқымыстылар болған жоқ.

Сонымен не керек, бір күні біз профессор Л.А. Слив екеуміз данышпан Фокқа келдік. Мен жүрегім лүпілдеп, қысылып, сасып әзер дегенде ойымды Фокқа айтып шықтым. Мәссаған ғажап, бір мезгілде ұлы ғалым өзімен-өзі күбірлеп: «Менің де жас кезімде осыған ұқсас ойларым болып еді. Бірақ оларды зерттеуге қолым тимеп еді. Мынау жас жолдас аспирантураны менде өтсін. Мен ғылыми жетекші болуға келісім беремін» – дегені. Менің де, Сливтің де ауыздарымыз ашылып қапты. Әп-сәтте, аяқ астынан мен Фоктың оқушысы болып шыға келдім. Ғажайып! Фантастика!

Бір жақсы жері математиканы тәп-тәуір білуші едім. Бұған себеп ҚазМУ-да жүргенімізде бізге жоғары математиканы Б.Т. Төлегенов деген доцент, өте талантты педагог берген еді, екінші – өз бетіммен ізденудің арқасы.

1966 жылы 14 сәуірде Ленинград университетінің физика факультетінің ғылыми кеңесінде «Эйнштейннің гравитациялық теориясынан космогония үшін шығатын кейбір салдар» – деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғадым. Өзінің 2 желтоқсан 1965 жылы, ғылыми жетекші ретінде менің диссертацияма берген бағасында Фок былай деп жазады: «Абдильдиннің жұмысы бүкіл Одақтық Тбилисидегі (сәуір, 1965 жылы) болған гравитациялық конференцияда баяндалды және менің дүние- жүзілік Лондонда болған гравитациялық конференциядағы (шілде, 1965) баяндамам бойынша талқыланды. Барлық жағдайларда бұл жұмысқа жоғары баға берілді. Абдильдин диссертациялық жұмысын басынан аяғына дейін (мәселені қоюдан соңғы нәтижені алғанға дейін) бір өзі жасады. Шындап айтқанда, бұл жұмыс деңгейі қатардағы кандидаттық жұмыстардан әлдеқайда жоғары».

1966 жылы шілде айында Алматыға қайтып, Астрофизикалық институттағы қызметімді жалғастырдым. 1967 жылы, қазан революциясының 50 жылдығына байланысты ҚазКСР ҒА-да бірінші рет жас ғылымдардың ғылыми конференциясы және конкурс болды. Мен де қатыстым. Жұмыстың аты: «Жалпы салыстырмалық теориясының тағы бір интерпретациясы». Конкурс нәтижесінде бірінші орынды биолог М. Айтхожин (кейін академик, ҒА-ның президенті) алды, екінші орынды физик мен (кейін ҒА мүше- корреспонденті, ҚазМУ-дың ректоры) алдым, үшінші орынды химик Е.Е. Ерғожин (кейін академик, ҚазМУ-дың ректоры) алды.

1970 жылы ҚазМУ-дың физика факультетінің деканы С.И. Исатаевтың шақыруымен теориялық физика кафедрасының менгерушісі болып КдзМУ-ге ауыстым. Үзіліс кезінде, 1981-1986 жылдары, кафедраны профессор Л.А.Сливтің шәкірті, бертін келе Кеңес үкіметінің атақты физиктерінің бірі академик А.Б. Мигдалдың оқушысы болған, жас талантты физик Т.А. Қожамқұлов басқарды. Қазір осы жігіт КдзҰУ-дың ректоры.

Ғылым жағына келгенде мен кафедраның бұрыннан келе жатқан тақырыбы «Жалпы салыстырмалық теориясындағы денелер қозғалысының мәселелері» – деген бағытқа ғылыми жетекшілік еттім. Бұл мәселе ЖСТ-ның өзекті мәселелерінің бірі, онымен Эйнштейн және Фок шұғылданған. Біраздан кейін КСРО-ның Жоғарғы Оқу Министрлігінің жанындағы ке- ңестің гравитациялық секциясының мүшесі болып сайландым. Теориялық физика кафедрасы «ЖСТ-дағы денелер қозғалысының күрделі мәселелері» деген тақырыпты зерттеуде одақ бойынша басшылық жасайтын болды (КСРО Жоғарғы Оқу Министрлігінің № 1278, 21.12.1982 жылғы бұйрығы).

1985 жылдың 12 маусымында БССР-дың ҒА физика институтының Д.006.001.002 – арнаулы кеңесінде «ЖСТ-дағы денелер қозғалысының күрделі мәселелерін Фок әдісімен зерттеу» деген тақырыпта 01.04.02 – «Теориялық және математикалық физика» мамандығы бойынша докторлық дисертация қорғадым. Осы кезде Белоруссияда салыстырмалық теориясы және гравитациядан үлкен ғылыми мектеп бар еді. Оның басында академик В.А. Фоктың оқушысы, үлкен ғалым, жақсы адам – БСССР-дың акдемигі Ф.И. Федоров болатын. Сөйтіп жүргенде мен теориялық физикадан Қазақстанда бірінші доктор, бірінші профессор (1987), бірінші ҚазКСР-ның ҒА мүше-корреспонденті, қазақтан бірінші ҚазМУ-дың теориялық физика кафедрасының меңгерушісі болыппын.

Тағы бір жәйт. 1988 жылы жазда мен қазіргі белгілі хирург – академик М.А. Алиевпен Кисловодскіде дем алып, енді Алматыға келсем, қалада ҚазМУ-дың ректорын сайлау өтіп жатыр екен. Мұндай демократиялық сайлауға дүмпу болған М.С. Горбачевтың демократия және жариялылық деген саясаты себеп болса керек. Үміткерлердің (кандидаттардың) ішіне мені де қосып қойыпты. Ол кезде ректордың, проректордың және деканның орнына резерв дайындайтын тәртіп болатын. Мен сол ректордың қызметіне бірінші болып резервте тұрғанмын. Демократияны сақтау үшін мені кіргізбесе болмайды екен. Сонымен не керек ректордың орнына 10 үміткер жиналдық. Біраз сынақтардан өттік. Ақыры ҚазМУ-дың кеңейтілген үлкен ғылыми кеңесіне төрт адам түстік. Ойламаған жерде, тіпті бірінші турда, үлкен басымдылықпен ҚазМУ-дың ректоры болып сайландым. Халықтың көзқарасы осылай болды, ал бастықтардың өкілдері (Орталық комитеттің, обкомның және жоғары білім беру министрлігінің) бірі де мені құттықтамады. Мұның себебі, олардың өздерінің өткіземіз деп жүрген адамдары болған екен.

Менің негізгі ғылыми еңбектерім, жоғарыда айтылғандай, ЖСТ-дағы денелер қозғалысының күрделі мәселелері. Біз осы теориядағы денелердің ілгерілемелі және айналмалы қозғалыстарының релятивтік теңдеулерін негіздедік. Эйнштейннің гравитациялық теориясының механикасының мәселелерін зерттеудің жаңа әдістерін бердік. Жалпы салыстырмалық теориясындағы денелер қозғалысының адиабаттық теориясын құрдық. Дененің өз өсінен айналысы жөніндегі мәселені зерттеуде гидродинамикалық аналогияны пайдалануға болатынын көрсеттік. Эйнштейннің жалпы салыстырмалық теориясының негізгі күрделі мәселелерінің бірі: өз өсінен айналатын екі денеден тұратын жүйенің қозғалысы туралы есепті шештік. Бұл жолда белгілі асимптоталық жуықтау теориясын кеңінен пайдаландық. Гравимагнетизм гипотезасын кіргізіп, жалпы салыстырмалы теориясындағы Эйнштейннің белгілі теңдеуінің интерпретациясын өзгерттік «On Interpretation of the Einstein Equations in General Relativity» (Gravitation & Cosmology6 Vol.5 (1999), No.3 (19). Pp. 219-221).

160-тан астам ғылыми мақалалар және үш монография жаздым. «Эйнштейннің гравитациялық теориясының механикасы» деген алғаш монография (Ғылым баспасы, 1988) ЖСТ-дағы қозғалыстың күрделі мәселесіне арналған Қазақстандағы бірінші кітап.

Республикамыз үшін приоритетті «Теориялық физика» деген фундаменталды ғылыми-зерттеу бағытын ұйымдастырдық. «Гравитациялық, электромагниттік, күшті және әлсіз әсерлесулерді теориялық зерттеу» деген ғылыми бағдарламаға ғылыми жетекші болдым. Алынған ғылыми нәтижелер біздің (авторлар: М.М. Әбділдин, Ф.Б. Баимбетов, М.А. Жүсіпов, Т.А. Қожамқұлов, Т.С. Рамазанов, М.С. Омаров) «Теориялық физикадағы фундаменталды әсерлесулерді зерттеудің күрделі мәселелері» деген монографиямызда келтірілген (Қазақ университеті баспасы, 1997). 2006 жылы «Жалпы салыстырмалық теориясындағы денелердің қозғалыс мәселесі» атты монография жарық көрді («Қазақ университеті», 2006 ж.).

Қазақстандағы «Теориялық физика және жылу физика- сы» мамандықтары бойынша докторлық диссертация қорғайтын арнаулы ғылыми кеңестің бірінші төрағасы болдым. ҚазМУ-дың жанындағы біріншілер қатарында ашылған «Эксперименттік және теориялық физика ғылыми-зерттеу институтын» құрастырғандардың бірімін. Ресейдің гравитациялық ассоциациясының мүшесімін. Ресейдің 9-шы (Новогород, 1996), 10-шы (Владимир, 1999) гравитациялық конференцияларының ұйымдастыру комитетінің мүшесімін және 2-ші халықаралық «Өрістің кванттық теорияы және гравитация» (Томск, 1997) деген конференцияларының, салыстырмалық теориясы мен гравитацияға арналған (Иерусалим, 1997; Рим, 2000; Рио-де-Жанейро, 2003; Берлин, 2006) халықаралық конференциялардың координациялық комитеттерінің мүшесі болдым.

Біздің ғылымда жеткен жетістіктеріміз жайлы америка ғалымы А.Траутманның (Успехи физических наук, АН СССР, 89 том, 1 шығарылым, 1966 май, 30 бет) жалпы салыстырмалық теориясының 50 жылдығына байланысты айтқан пікірі бар. Біз туралы А. Эйнштейннің 100-жылдығына байланысты Берлинде болған конференцияда да айтылған (Проблемы физики, М.: Мир, 1982, 150 бет). Біздің ғылым жолында алған нәтижелеріміз жалпы салыстырмалық теорияға арналған 15-ші халықаралық конференциясының материалдарында бар (Пуна, Индия, 1997).

Теориялық физикадан 10 ғылым кандидатын дайындадым. Соның біреуі (Чечин Л.М.) кейін докторлық диссертация қорғады.

Сөз соңында, маған өмірімде қол ұшын берген, қызметте бірге болып, сыйласқан, пікірлес болған асыл азаматтары ҚазҰУ-дың А.З. Закарин және Ө.А. Жолдасбеков деген екі ректорын еске түсіріп отырмын. Осы жерде менің ескі досым Г.Г. Гладышевтың, қызым Әсияның, әйелім Р.З. Бурнашеваның маған өмір жолында, ғылым жолында тірек болғандарын айта кетуім керек.

Қазір Халықаралық Творчество Академиясының акаде- мигімін (Мәскеу, 1992), Халықаралық Жоғары мектеп Ғылым Академиясының құрметті академигімін (Мәскеу, 1992) және Халықаралық Ғылым Академиясының академигімін (Ресей секциясы, 1998).

Фраңцуз ағартушысы Вольтер: «Мемлекет ақшаның жоқтығынан емес, ғылым мен дарынды адамдардың жоқтығынан әлсіз болады» деген екен. Менің Отанымда ғылым да, дарынды адамдар да болса екен деймін.