Читать книгу «Кэпсиэ» кэннэ аһаҕастык - - Страница 7

«Хайа, толкуйдаабыт рубрикалара үксэ аара суолга көөрөттөн түһэн испит холоон да биэрии эбит», – дии саныаххыт, баҕар. Ол эрээри «Кэпсиэ» дьону тардыбыт сүрүн ньымата – кэпсэтэр тиэмэни, биэрии тосхолун таба тайанан булуута эбит. Холобур, ити «мурун туһунан биэрии» диэтим дии. Ити тиэмэ биһиэхэ лор-быраас сүрүн ыалдьыт буола кэлэриттэн сылтаан толкуйдаммыта. Төһө да хаптаҕай буоллар, бу тыыннаран-тыбыырдан сылдьар муннубут барахсан туһунан, түөрэ хаһан кэпсээн бардахха, бараммат сэһэн буолуох курдуга…

Олохпут эгэлгэ көстүүлэригэр, айылҕаҕа, киһи киһиэхэ сыһыаныгар, дьоҕурга-талааҥҥа, тэрилтэлэр үлэлэригэр, тылга-өскө, хамныыр-харамайга, философия өйдөбүллэригэр, айымньыларга… туохха-туохха анаабатахпытый, биһиги биэриибит ис хоһоонун?!

Ол эрээри саха дьонун саамай долгутар, кинилэр сүрэхтэрин ыппытынан киирэр тиэмэлэр бааллар эбит этэ.

Устуудьуйаҕа олорон, мэктиэтигэр, көрөөччүлэртэн дирдиргэс сүүрээн субу тиийэн кэлэрин билэргэ дылы этим. Оннук буолбута, биһиги аІаардас сылдьар, олох устун бииргэ хаамсар доҕордорун булбатах дьон кыһалҕаларын туһунан кэпсэтиини тэрийбиппитигэр. Оннук буолбута, түөрт устуруока күпүлүөтү суруйууга бүнүікүл бириистээх сааскы кус булдун туһунан биэриибитигэр; оннук буолбута, Дьокуускай куоракка саха тыллаах оҕо саада, оскуола элбиирин туруорсар төрөппүттэр бөлөхтөрүн таһаарар биэриибитигэр; оннук буолбута, бастакы Бэрэсидьиэн Михаил Ефимович Николаевка анаммыт таһаарыыбытыгар; венгр уола Чоба кыттыылаах омуктар сахалыы саҥаралларын көрдөрөр биэриибитигэр; эбэтэр дьикти дьоҕурдаах, ойуун таттарыылаах ураты киһи соһуччу этиилэрин истэрбитигэр, маҥнайгы таптал туһунан долгуйа ахтарбытыгар… онтон да атын түгэннэргэ.

«Аналлааҕым ханнаҕыный?». Бу биэрии итинник эрэ ситиһиилэниэ дии санаабатаҕым. Саатар Дьокуускайга үлэлээн эрэр суорумньу кулуубун салайааччыта кэлиэх буолан баран, бэйэтин оннугар олох да атын, бастаан ыйыталастахха иилэн тугу да кыайан хоруйдаабат дьахтары ыыппыт этэ. Онтон санаам түһэн, эрэлим эрэ эрдэттэн оҥорбут сюжеттарбар хаалбыта. Онно өйдүүрбүнэн, опрос табыллан таҥыллыбыта уонна биир суорумньу нөҥүө холбоспут киһини күүстээх ирдиир (сыскной) агентствоттан итэҕэһэ суох үлэлээн буламмыт, ылбыт интервьюбут баара. Ол киһибит «сирэйбин көрдөрбөт буоллаххытына» диэн ирдэбиллээх уһуллубута. Онон кинини бэйэбит кэбиниэппит түннүгэр туруорбуппут, уоту умулларбыппытыгар кини сирэйэ күлүгүрбүтэ, ол оннугар түннүгүнэн көстөр кырыаны бүрүммүт хатыҥнар ордук сырдаабыттара, хайдах эрэ таайтарыылаах баҕайы көстүү тахсан кэлбитэ. Ол туран бу отутуттан тахсыбыт эр киһи:

– Таптыыр кыыһым атын уолга кэргэн тахсыбыта. Ол иһин кыргыттар диэки көрбөт да этим, ону билэр дьонум суорумньулаан, билиҥҥи кэргэмминиин билиһиннэрбиттэрэ. Олоробут үчүгэй. Оҕолоннубут. Холку баҕайы олох, туохтан да улаханнык долгуйбаккын эҥин, – диир.

– Арай ол урукку кыыһыҥ «кэл миэхэ, алҕас эйигиттэн барбыппын» диэтин? – диибин.

Киһибит чочумча саҥата суох турар, онтон:

– Ким билэр… Арааһа, суох буолуо… Эрээри, баҕар…

Көр, таптал син биир тарда турар эбит этэ.

Дьэ, ити курдук бэлэмнээх биэриибин саҕалаатым. Кэпсэтиини дьон син сэҥээриэ, тута да буолбатар, биирдиилээн даҕаны эрийэн кэлиэхтэрэ диэн санаалааҕым. Төлөпүөммүт атын хоско турар, саҥа администраторынан үлэлээн эрэр кыыска «сюжет кэмигэр ыйытыылары киллэрэн биэрээр» диэн сорудахтаатым. Ол саҕана пейджердэнэ илик кэммит эбит.

Арай кэпсэтэ олоробут, үгэс курдук күрэхпин биллэрдим, опроһум ааста, сюжетым ааста, арай көрөөччүлэрбиттэн ыйытыы суох. Хайыахпыный, били кэлбит дьахтарбын кытта олох туһунан уһатан-кэҥэтэн кэпсэтэрбэр тиийдим. «Зал иһин толорор музыка…» диэн ырыанан эҥин эргийэн, эҥсилгэннээх кэпсэтии буолар хабааннанна. Хата, киһим айаҕа син аһылынна. Өссө биир тойуксуттаах этим, кэргэн тахсыбатах кыыс суланар ырыатын (тылын бэйэм суруйан биэрбитим) толоруохтааҕа. Дьиҥэ, бастаан оннук ис хоһоонноох тойугу толоруон баҕарбатаҕа, онтон үөрэтэн, эрчиллэн көрөн баран: «Толорор эбиппин, кырдьык, кэргэн тахсыбатах элбэх кыргыттар ааттарыттан ыллыыбын, норуодунай театрга оруол толоро турар курдук. Уобарас буолабын. Бэйэм иккис кэргэммэр олоробун», – диэн, күлэ-күлэ, сөбүлэспитэ. Эрчиллэрбитигэр олус үчүгэй этэ. Арай доҕоор, онтум быһа эфир кэмигэр бастаан саҕалаан иһэн тылын таһы-быһа умнан кэбистэ. «Туох ааттаах табыллыбат киэһэбит буоллаҕай?!» – диэн испэр ыксыы саныы-саныыбын, тойуксуппун быыһаан ыллаҕым дии. Кини кэнники Туймаада ыһыаҕар үҥкүү тылын этэн массыына бириис сүүйэн турар. Көрүстэхпитинэ, ол биэриини саныы-саныы, күлсээччибит.

Һуу, дьэ, биир чааспыт кэмниэ-кэнэҕэс бүттэ. Күһэллэммин, оннооҕор «көрөөччүлэр ыйытыылара» диэн бэйэм эрдэ бэлэмнээбит биир-икки ыйытыыбын биэрэргэ кытта тиийдим. Тэлэбиидэнньэ үлэтигэр итинник эрдэ бэлэмнэммит ыйытыыны биэрэр албас, ньыма баар, дьиҥэ, ону мин туттубат буола сатааччыбын. «Көрөөччүлэр ыйытыы алҕаска да биэрбэтилэр, тоҕо бэрдэй?» – диэн санаалаах устуудьуйаттан тахсан төлөпүөннээх хоско бардым. Арай администраторым көтөх муҥунан кумааҕыны суруйбут, дэлби тиритэн, кытаран хаалан баран өссө да кимниин эрэ кэпсэтэ, ыйытыы ыла олорор!

– Хайа, ыйытыы бөҕө киирбит эбит дии, тоҕо киллэрэн биэрбэтиҥ?

– Оттон эрий да эрий буолаллар батта, киһи туруупканы уурар да кыаҕа суох…

Чахчы, көрөөччүлэрим барахсаттар хаһааҥҥытааҕар да көхтөөхтүк, аналы булбакка соҕотох сылдьыыны саха омук биир уһугулаан турар улахан кыһалҕатын быһыытынан көрөн эгэлгэ да этиилэри эппиттэр, ыйыппыттар, туруорсубуттар этэ! Саҥа үлэлээн эрэр администратор кыыс төлөпүөнтэн хайдах да арахсар кыаҕа суох биир чаас устата быыстала суох ону суруйа олорбут!

Бу биэриигэ олус уйаҕастык Мииринэй, Нерюнгри куоракка олорооччу саха эдэрчи дьонуттан: дьахталлартан да, эр да дьонтон киирбит этиилэри мэлдьи саныыбын. Кинилэр өрөспүүбүлүкэҕэ олорор, 25-тэн үөһэ саастаах, соҕотох сылдьар саха дьонун туһунан кииннэммит биир бааны оҥоруохха, суорумньуну судаарыстыба суолталаах үлэ чэрчитигэр киллэриэххэ эҥин диэн туруорсубуттар этэ. Уонна биһиги биэриибит, чуолаан мин, соҕотох дьону түмэр хамсааһыны саҕалаабытым курдук ылыммыттар, өйдөөбүттэр эбит этэ: олох хойукка диэри онтон-мантан төлөпүөммүн булан «били суорумньу үлэлиир дуо?» диэн ыйытааччылар… Ону таһынан, салалтабытыгар эмиэ тиийэллэр эбит. Биирдэ дириэктэрбит Николай Иннокентьевич: «Тоҕо уонна ким мин төлөпүөммүн суорумньуһут нүөмэрэ диэн биэрдэ? Сүгүн үлэлэтэллэрин аастылар…» – диэн күлүү аҥардаах эппитин истибиппит.

Төһө да «күлүү аҥардаах» диэбитим иһин, ити биэрии дьон сүрэҕэр тиийбитэ кэргэннэнэр саастаах дьон сулумах сылдьыылара аҕыйах ахсааннаах омукка улахан кыһалҕа эрэ буолбатах, иэдээн эбитин көрдөрөр. Ол да иһин дьон-сэргэ өр кэмҥэ кэтэспит кэпсэтиилэрэ аһаҕастык тахсыбытыттан долгуйбуттар уонна туох эрэ хамсааһын буолан эрэр диэн эрэҥкэдийиэхтэрин баҕарбыттар…

«Саас кэллэ – кус кэллэ!» «Чэ, сахаҕа сааскы кустан ордук кэрэхсэтэр туох да суох», – диэбитэ саас кэлэн эрдэҕинэ биир киһи. Кырдьык даҕаны! Ол гынан баран, биһиги режиссербунаан иккиэн дьахталларбыт, булт диэн дьарыкка дьөрү чугаһаан көрбөтөх дьоммут. Аны чуолаан булт туһунан кэпсиир атын биэриилэртэн холобур ылыахпытын, ол саҕана булка аналлаах биэрии суох этэ. Аркадий Алексеев айан туһунан биэриилэригэр куһу-куобаҕы биирдэ эмит кыбытарын аахпатахха. Ол да буоллар, биһиги туруммуппут. Кэмэ-кэрдиитэ да тоҕоостооҕо: саас тыына биллэн уонна соҕуруу ханна эрэ көтөр ыарыыта туран, кус көҥүллэнэрэ – көҥүллэммэтэ, хаһыстан саҕаланара уостан түспэт таайбараҥ кэриэтэ буолбут кэмэ этэ.

Үөрүүнү кытта ыҥырыыбытын ылынан Айылҕа харыстабылын министиэристибэтин үлэһиттэрэ уонна охотовед идэлээх эр дьон биэриибит ыалдьыттарынан буолбуттара. Көрөөччүлэри кычыгылатар «туох эрэ» биэриибитигэр баар буолуохтааҕа. Онуоха биһиги «булт маҕаһыыннарыгар тахсан, бириис көрдөөтөхпүтүнэ хайдаҕый?» диэн санаанан умайдыбыт. Ким эрэ билэр киһитэ «Царская охота» маҕаһыыҥҥа үлэлиир буолан биэрдэ, кини биһигини маҕаһыын салалтатын кытта ситимнээтэ. Онно дии, бирииспитигэр бүнүікүл туран, бүтүн Саха сирэ биир киэһэни быһа сааскы кус туһунан түөрт устуруокалаах күпүлүөт суруйаары өрүкүйэн ылбыта!

Маҕаһыын ирдэбилин быһыытынан, кинилэргэ баар табаардары рекламалыахтаахпыт. Мин оператордаах режиссерум баран устан кэлбиттэрин көрөбүн: кус кэмэ чугаһаан, кырдьык, маҕаһыыҥҥа киһи аалыҥнас. Дьахталлар кытта бааллар. Ордук биир, дириҥ толкуйга түспүт курдук көрүҥнээх атыылаһааччы дьахтар киһи болҕомтотун тардар. Оператор кинини чугаһата-чугаһата устубут. Ол саҕана бултуурга кэтэр анал таҥастар саҥа кэлэн, киэҥник тарҕанан эрэр кэмнэрэ этэ. Мин саныыбын: арай маҕаһыын рекламатын эмиэ «сахатытан», оонньотон биэрдэххэ? Ити камера объективыгар бэйэтэ да билбэтинэн хабыллан хаалбыт дьахтар сирэйэ олус да элбэҕи кэпсиир… Эмискэ мин билэр-билбэт дьахталларым эрдэрэ кустуу бараары тэринэллэрин, ону кинилэр хайдах атааралларын туһунан эмиэ да кыһыйар, эмиэ да таптыыр арыттаах саҥаралларын иститэлээбитим кулгаахпар кутуллан киирэр: «кини ол куска барар ороскуотун оннугар хас да киилэ окорочок атыылаһан баран күөстэммитим ордук этэ», «аны куһаҕан ол-бу таҥаһынан ойуурга барбат буолбуттар ээ, булка сылдьар толору көстүүм киниэхэ наада», «айуу-айа… сымыйанан үөрбүтэ буолабын, биир чыркымайдаах кэллэҕинэ…» о.д. а…Ити өйбөр киирэн кэлбит этиилэртэн, маҕаһыын табаардарыттан уонна дьахтар дириҥи толкуйдаабыт харахтарыттан таҥыллыбыт кылгас сюжет-кэпсээн тахсан кэлбитэ: дьахтар эрин кустуу барарыгар тэрийэрин туһунан. Дьон ордук: «Баччааҥҥа диэри туох да үөтэлээҕи толкуйдаабатах төбөтүгэр саҥа бэргэһэ өссө ылабын дуо? Ханньайбыт эргэтинэн да сырыттын!.. Ол эрээри… кини эрэ эргэ бэргэһэлээх сылдьыа дуо…» – диэнтэн күлбүттэр этэ. Дьахтар барахсан эрин син биир саҥа таҥастаан-саптаан ыытарын курдук ис хоһооннообуппут. Реклама да оҥоһуллубута, көрөөччүлэрбит сүргэлэрин да көтөхпүппүт. Мин ол сюжеты биир таба тайаныым, айар булумньум курдук саныыбын.

Хоһооммут күрэҕигэр кыайыылааҕы быһаарар олус уустук этэ: ол курдук элбэх күпүлүөт киирбитэ. Биэрии кэнниттэн нэдиэлэни быһа ыыппыттара. Оннооҕор аймахтарым, миигиттэн кытаанах бобуу баарын үрдүнэн, тулуйбакка кыттыбыттар этэ. Хойукка диэри: «Кус туһунан биэриигэр хоһоон суруйан ыыппытым, саатар ааҕан иһитиннэрбэтэҕиҥ», – диэччи дьону көрсөбүн. Хайдах да барытын ааҕар кыах суоҕа. Биһирэбил бириистэрбитигэр ол саҕана саҥа тахсан эрэр «Байанай» сурунаалы түҥэппиппит. Биир көрөөччүм наһаа үчүгэй тыллардаах күпүлүөтү ыыппытын өйдүүбүн: «Сыттык түүтэ… Таптал түүнэ…» диэн курдук.

Билигин көрдөхпүнэ, биир биэрии иһигэр бэйэбитигэр гонорара уонна тэрилтэбитигэр туһата суох элбэх босхо рекламаны ыытар эбиппит: «Царская охота» төһө да бүнүікүл туруорбутун иһин, кырата суох харчыны төлүөхтээҕэ буолуо, «саа тыаһа баар буоллун» диэн өссө спортинг туһунан сюжет устубуппут – эмиэ тустаах федерацияҕа өҥөнү оҥоруу эбит, аны булт этинэн бүлүүдэлэри бэлэмниир рестораны кэпсээбиппит уонна «Байанай» сурунаалы күүскэ билиһиннэрбиппит олох да быһаччы рекламаҕа киирсэр буолуохтаах. Билиҥҥи эбитэ буоллар, бастаан былааннаабыт тыыннаах биэриибит санаата хампаанньа салайааччытын көҥүллүүр – көҥүллээбэт быһаарыытын, онтон реклама-коммерция салаата ол табаардаах тэрилтэбитин кытта торгуйдаһар унньуктаах сэриилэрин нөҥүө ааһан, кылаана кыларыйан, уоҕа-күүрээнэ уостан, муоһа-туйаҕа тостон, бобуллара бобуллан, сотуллара сотуллан сыккырыыр тыына эрэ хаалан экраҥҥа тахсыа эбитэ буолуо. Эбэтэр олох да тахсыа суох этэ. Ол да иһин айар үлэһиттэр бүрүкүрээтийэни тулуйбаппыт быһыылаах. Тыыннаах кыым сөҕүрүйэрин, үлэлиэх баҕабыт ханнан хааларын аһыйабыт.

«Сөрүүн сүөгэй курдук…» Күндэ эппитинии, «сөрүүн сүөгэй курдук…» төрөөбүт төрүт тылым туругуруон, саргыта салаллыан, дьылҕата сырдыан баҕарабын. Мин эрэ буолуо дуо, ордук суверенитет, национальнай оскуола концепцията өйбүтүн-сүрэхпитин өрүкүппүт сүһүөх дьоно омук быһыытынан уратыбыт – ийэ тылбыт туһугар иэспитин сытыытык өйдүүр туруктаахпыт. Ол да иһин Дьокуускай куоракка олорор төрөппүттэр (аІаардас тыаттан көһөн кэлбиттэр эрэ буолбатах) 2000 сыллар саҕаланыыларыгар өрөспүүбүлүкэбит киин куоратыгар сахалыы үөрэтэр оскуолалар, оҕо саадтара элбиэхтэрин баҕаран, бөлөх тэриммиттэрэ. Сорохтор оҕолоро ол саҕана соҕотох саха гимназията баарыгар үрдүк үөрэххэ киирии курдук улахан тургутуу моһолун кыайан ааспакка, нууччалыы тыллаах оскуолаларга үөрэнэн саҕалаан эрэллэрэ, сорохтор оҕолоро оскуолаҕа киирэр саастара сотору туолаары сылдьар этэ. Бу дьону «Кэпсиэҕэ» таһаарбыт биэриим уратылаах этэ. Ол иһин өйдүү сылдьабын.

Биллэн турар, бу саханы барытын таарыйар улуу кыһалҕа туһунан кэпсэтии күүрээннээх буолбута. Көрөөччүлэр бэйэлэрин ыйытыыларынан, этиилэринэн ыалдьыт быһыытынан кэлбит үөрэҕирии министиэристибэтин, Дьокуускай куорат үөрэҕириигэ салаатын үлэһиттэрин отой «көмөн» кэбиспиттэрэ. Мин буоллаҕына биэриим бүтэр болдьоҕо бу кэлэн иһэр, кэпсэтиини хайа да түгэҥҥэ астыктык тохтотон, түмүктүүр кыаҕа суох буолуох курдукпун. АСК диэн устуудьуйабыт үөһэ өттүгэр өстүөкүлэ түннүк нөҥүө олорон биэриилэри эфиргэ таһаарары сүрүннүүр салаа баар. Онно «выпускающий режиссер» диэн эппиэттээх киһилээхпит. Сюжет көстө турар кэмигэр: «Уон чааска түмүктүүр кыахпыттан таҕыстым», – диэн илдьит ыыттым. Ол күн мин биэриилэрбин мэлдьи сөбүлээн, хайҕаан көрөр идэлээх, эмиэ төрөөбүт тылын, култууратын туһугар ууга-уокка киирэргэ бэлэм үтүөкэн киһи, Таатта Баайаҕатын кыыһа Моника Попова «выпускающайдыыр» этэ. Сотору буолан баран, «бырагыраамаҕа баар биир биэриини тохтоттубут, өссө чаас аҥаара кэпсэтэр үһүгүн» диэн илдьит кэллэ. Моникам барахсан туох эмит буолар түгэнигэр уоту бэйэтигэр ылынар курдук, хорсуннук быһаарыммыт этэ. Итинник, быһа эфири үлэһит бэйэтэ быһаарыы ылынан чаас аҥаардыы уһаппыт түгэнэ урукку өттүгэр баара эбитэ дуу? Бука, суоҕа буолуо. Дьиҥэ, тэлэбиидэнньэ үлэтигэр бырагыраама сокуон буоллаҕа дии. Болдьоххор бүппэтэххинэ саҥаран эрэр тылыҥ аҥаарыттан да АСК быһа баттаан кэбиһэр бырааптаах. Оннук буолуохтаах да буоллаҕа. Ол эрээри бу сырыыга сахабыт тылын туһугар бары ол сокуону кэспиппит. Сарсыныгар дириэктэрбит Николай Иннокентьевич да, салайааччыбыт Харлампий Назарович да сэмэлиир биир тылы эппэтэхтэрэ.

«Бастакы Бэрэсидьиэн». Ардыгар киһи хайдах да тумнан ааспат түгэннэрэ баар буолаллар. Холобур, 2007 сыллаахха сэтинньи 13 күнэ оптуорунньукка түбэспитэ, «Кэпсиэ» тахсар күнэ этэ. Кыбаарталлааҕы былааммын оҥоро олорон өйдөөбүтүм, бу күн Михаил Ефимович Николаев 70 сааһын томточчу туолар эбит. Дьиҥэ, улахан дьон үбүлүөйдэригэр Правительство сакааһынан киинэлэр да, биэриилэр да уһуллааччылар. Оннук үлэҕэ салалтаҕа чугас, кини итэҕэлин талаанынан буолбатаҕына, толоругаһынан ылбыт суруналыыс тардыллар.

Михаил Ефимовичка сыһыаннаах мин тугу эмит оҥоруохпун баҕарар этим. Сэтинньи 13 күнүгэр тахсар биэриибэр ытыктыыр киһим туһунан тугу да этэн хаалбатым эмиэ сатаммат курдук этэ. Онон, ити күннээҕи биэриибин Бастакы Бэрэсидьиэммитигэр аныырга санаммытым. Былааммын бигэргэтэллэригэр салалтабыттан (ол саҕана Руслан Васильев кэлбитэ) ким да, тугу да саҥарбатаҕа: бобуохтарын туттуммуттара буолуо, сэргиэхтэрин – итини кинилэр сорудахтаабатах түгэннэрэ этэ.

Биллэн турар, ол күн Бастакы Бэрэсидьиэн олоҕун, үлэтин кэпсиир, аналлаах бөлөх үлэлээбит документальнай киинэтэ экраҥҥа тахсыбыта. Мин биэриим ол киинэни кытта «Сонуннарынан» быысаґан тахсыахтааҕа. Биэриибит үгэс курдук, уулуссаҕа түбэһиэх дьон этиилэриттэн саҕаламмыта. Онно: «Улахан, былыргы устуоруйалаах судаарыстыбалар бэрэсидьиэннэрэ 70-тан үөһэ саастаах дьон буолааччылар. Кыах биэрэллэрэ буоллар, мин Өрөспүүбүлүкэ салайааччытынан билигин да Михаил Ефимовиһы талыам этэ…» – диэн этиилэр кытта дуорайбыттара. Манна диэн эттэххэ, Россияҕа бу кэмҥэ киин былаас регионнар салайааччыларын олохтоохтор бэйэлэрэ быыбардаан талар бырааптарын быһан, баарын туһунан тыйыстык биллэрбит, тыыны-быары ыкпыт кэмэ этэ. Ол киэһэ дьон-сэргэ бэйэтин Бастакы Бэрэсидьиэнин, суверенитет саха олоҕор суолтатын туґунан аһаҕастык уонна истиҥник кэпсэтэллэригэр кыах биэрэ сатаабытым.

«Саха сирэ омуктар харахтарынан». Билигин Дьокуускайга үөрэнэ, үлэлии кэлбит омуктары экраҥҥа таһаарыы сонун буолбатах, ол да үрдүнэн, кинилэр тахсыыларын көрөр мэлдьи сэргэх буолар. Оттон биһиги венгр уола Чоба Месароһы, кытай киһитэ, «Золотой дракон» рестораны бастаан үлэлэппит Федоры, ФЭИ-гэ преподавателлии сылдьар японканы, СГУ устудьуоҥката буолбут кореянканы, канадканы, саха тылын үөрэтэр элбэх оҕолоох немец эр дьонун оҕолорунаан көрдөртөөн барбыппыт бастакы буолан, төһөлөөх кэрэхсэбили үөскэппитин, күлүүнү-үөрүүнү күөдьүппүтүн ійдүүбүн. Чоба самолету – «көтөр аал», биэдэрэни – «солуур», ньуосканы – «хамыйах» диирэ уонна «сахалар бэйэҕит тыллаах эрээри тоҕо ону ситэри туттубаккытый» диэн сэмэлиир этэ. Омуктарбытыттан төттөрү үөрэнэр түгэннэрбит бааллара киһини сөхтөрөр.

Оттон Федор биһиги дойдубут Кытайы кытта «тымныы сэриитин» кэмигэр эдэркээн сылдьан кыраныыссаны туораабыт, Ньурба Маалыкайыгар өр кэмҥэ сыылкаҕа олорбут, онно ыал буолбут, оҕо төрөппүт киһи этэ. Кытайдары тылы сүрдээх ылынымтыа омук диибит да, кини төһө эмит саха тыатыгар, саха дьонун ортотугар саха кэргэннээх олорбут да буоллар, сахалыы да, нууччалыы да олус мөлтөхтүк саҥарара. Ыллыыр уонна хоһоон суруйар дьоҕурдааҕын иһин мин кинини «дойдутун олус суохтууруттан атын тылы ылынан быстыбатах айар талааннаах киһи эбит» дии санаабытым.

Федор икки кыыс оҕолоох. Улахана фортепианоҕа олус үчүгэйдик оонньуур, аҕатынаан кытайдыы ырыаны толорон иһитиннэрбиттэрэ. Кыра кыыс «Виртуозы Якутии» скрипачката этэ, устар кэммитигэр ханна эрэ кэнсиэртии сылдьар буолан кыайан кэлбэтэҕэ, аҕата онтон сүрдээҕин хомойбута. Мин ол киһини өйдөөн хаалбытым өссө биир түгэнтэн: кини Ленин төрөөбүт күнүгэр төрөөбүт күннээх, оттон саха кэргэнэ Мао Цзедун төрөөбүт күнүгэр сааһын бэлиэтиир. Дьэ дьикти дии. Кэргэнэ биэриигэ уһуллубатаҕа.

Саас сезоммутун түмүктүүрбүтүгэр бу дьылга көрдөрбүт ыалдьыттарбытын илдьэ тыаҕа сынньана барааччыбыт, онно Федор ас бөҕөтүн дэлэччи тардан, сыал ытар саатын илдьэ кэлэн биһигини чэччитэргэ үтүөкэн көмө буолан турардаах. Билигин кини Дьокуускайга көстүбэт, быһыыта, тапталлаах уонна ахтылҕаннаах дойдутугар төннүбүт.

Чобаны кэлин экраҥҥа таһааралларын түбэһэн көрдөхпүнэ, бииргэ төрөөбүт суруспун көрбүт тэҥэ буолабын. Миигин кытта аан бастаан билсэригэр кини: «Сунтаарга бара сылдьыахпын баҕарабын. Онно дьиҥнээх сахалар олороллор», – диэбитэ. Хайыай, сахалар тустарынан тахсыбыт бары литэрэтиирэни билсибит киһи буоллаҕа: Серошевскай «Якуты» диэн үлэтигэр дьиҥнээх сахалар ханна хаалбыттарын ыйбыт этэ дии.

Кини биһиэхэ киэһэ хойут уһулла кэлэригэр олус аччыктаабыт этэ, манна аһыыр сир баар дуо диэн ыйыппыта. Киэһэ хантан кэлиэй, буфеппыт хатаммыта ырааттаҕа дии. Быһа эфиргэ кэпсэтэ туран мин истэрбэр наһаа иэйиилээхтик: «Сакалыы ас үчүгээй наһаа. Арыылаах алаадьи үчүгээй. Чөчөгөйдөөх чэй үчүгээй», – диэхтээбитэ. Кини илин эҥээр ханнык эрэ улууһугар ыалга олорон саха тылын үөрэппит этэ, онно ити астары сібүлээбит быһыылаах. Биһиги сарсыныгар дуу, өйүүнүгэр дуу киниэхэ Тарбахов астаабыт алаадьытын кэһии ыыппыппыт. 2015 сыллаахха Санкт-Петербурга сылдьан кинини көрсүбүтүм. Эмиэ кэпсэтэн «Саха санаата» диэн биэриибэр устубутум. Саха тылын олох умнубатах этэ уонна, үөрүөм иһин, ол кэһии алаадьыны өйдүү сылдьар эбит этэ.

«Ураты дьоҕурдаах дьон». Биирдэ Бааһынай ырыынагар сылдьаммын сахалыы харысхал бэлиэлэрин уонна туох эрэ оттору эҥин буруолатан-тараалатан атыылыы турар уһун баттахтаах хара бараан киһини көрбүтүм.

Бу атыыһытым кини остуолугар чугаһаабыт, тугу эрэ саҥарбыт дьону улахан баҕайытык мөҕөр эбит: «Тоҕо баһыыба диигин?! Махтал диэ!» «Тоҕо дорообо диигин?! Ити нууччалыы саҥардыҥ!» Мин испэр күлэ да, сөҕө да санаатым: «Эчии, оттон атыыластыннар эрэ этэ, тоҕо да кинилэр хайдах саҥаралларыгар кыһалынна?» Чугаһаан көрбүтүм, сахалыы сөптөөхтүк саҥарарга (кини санаатыгар) таблицалары оҥортообут, онтун үөрэх пособиетын курдук быаҕа ыйаталаабыт уонна, кырдьык, атыытыгар буолбакка, ордук кинилиин кэпсэтэр дьон тылларыгар иҥнэ, болҕомтотун уура турар эбит. Мин чочумча ону кэтээн көрөн бараммын, хайдах эрэ бу киһини ытыктыах санаам кэллэ: «Көр, саха тылын туһугар көлөһүн-балаһын алла бу кыһалла турдаҕын! Киниэхэ маны гын диэн ким да сорудахтаабатах, бэйэтэ ис санаатыттан ытык иэһин курдук саха тылын соҕотоҕун да буоллар, туругурдарга туруммут!» Аны сир шарын уруһуйдаабыт, онно материктар үүт-үкчү киһи турарын курдук көрдөрүллүбүттэр. Төбөтө – хотугу полюс. Иһигэр – Кытай түбэһэр. Эр киһи ууһатар уоргана – Индия акыйааҥҥа үтэн киирбит тумус арыыта. Илиилээх, атахтаах. Саха сирэ буоллаҕына – бу сир киһи сүрэҕэ эбит!

– Киһи илиитэ-атаҕа суох олоруон сөп. Оттон сүрэҕэ тохтоото да – бүтэр! Онон аан дойду барыта биһиги Сахабыт сирэ чөл буоларыгар кыһаныахтаах. Биһиги Өлүөнэ өрүспүт – сүрэх хорук тымыра. Кини киртийэрэ, сүһүрэрэ, бохсуллара сүрэххэ хаан эргиирин бохсубукка тэҥнээх! – Харатаала ким эрэ кинини утары мөккүһэрин курдук, кыйыттан кэлэ-кэлэ, дорҕоонноохтук саҥарар.

– Бу этэ-саҥара тураргын тэлэбииһэргэ тахсан кэпсиэҥ этэ дуу? – мин өр соҕус тугу эрэ көрдөҕө буолан туран иһиллээн бараммын, атыыһыттан ыйытабын.

– Ээ… Ону ханна?

– Оттон мин ыҥырыахпын сөп ээ, тэлэбииһэргэ.

Итинник Харатааланы кытта билсэн турабын. Кини, Нам Хамаҕаттатыттан кэлэн атыылыыр, ырыынактарга көһө сылдьан турааччыбын, хаһан баҕарар булуоххутун сөп диэбитэ.

Мин хас да ый кини тахсыан сөптөөх биэриитигэр дьүөрэлэһэр кэпсээннэри хомуйдум. Кэбээйиттэн этитиилээх батас туһунан дьикти номохтоох дьон кэлэ сырыттылар, ол батас хаартыскатын аҕалбыттар. Кинилэри (учуутал уонна үөрэнээччилэр этэ) сюжекка уһуллубут. Батас туһунан суруйан, үөрэнээччилэр ханнык эрэ конференцияҕа кыттыбыттар. Бу батас туһуттан элбэх киһи суорума суолламмыт эбит. Аны батаһы батары анньыллан турар тиититтэн сыҕарытан, атын сиргэ уурдахтарына, ол турбут сиригэр төннөн хаалбыт буолар үһү. Дьэ, киһи эрэ итэҕэйиэ суоҕун курдук. Ол эрээри бүтүн дэриэбинэ дьоно ол батаһы дьиэтигэр аҕалбыт күөгэйэр күнүгэр сылдьар учуутал уол тібітүнэн моґуогурбутун, о.д.а. батаһы кытта ситимнээх дьикти түгэннэри мэктиэлиир эбиттэр.

Өссө биир «туохтаахпын эрэ» диир киһи көһүннэ. Санаабар, Харатаалабын сүрүн ыалдьыт гынан ыҥырар, таһаарар кэмим тоҕоосто. Устудьуоннарбын ырыынакка кинини көрдөтө ыыттым. Оҕолор куорат бары ырыынагын кэрийбиттэр, ханна да суох үһү. Дьонтон ыйыппыттарын:

«Оннук киһи баара да, көстүбэтэҕэ ыраатта», – диэбиттэр. Мин киһим олорор сирин эппитин арыычча өйдөөммүн, Нам Хамаҕаттатын дьаһалтатыгар эрийдим. «Оннук киһи баар» диэн буолла. Болдьоммут күҥҥэ Харатаала кэллэ. Ыалдьыппыт өссө бэйэтин кэмигэр Нам училищетын бүтэрбит идэлээх ойууһут эбит. Хас да этитиилээх ойууларын аҕалбыт, таҥаһын-сабын ойуун киэнигэр чугаһатан, оҥостубут. Ити Харатаала бар дьон иннигэр бастакы киэҥник тахсыыта этэ.

Оо, ол кини ойууларын, көрдөрө-көрдөрө, кэпсээбитин кэнниттэн ыҥырыа уйатын тоҕо таппыт курдук буолбата дуо? Билиҥҥи дьон, ыал ис туруктарыгар илдьэ сылдьар, улаханнык саҥарбат кыһалҕалара хантан-туохтан төрүттэммиттэрин, Айыылар, Өбүгэлэр онно туох ыйыыны биэрэллэрин туһунан тус көрүүлэрин ыалдьытым дьиэк киллэрбэттии олус итэҕэтиилээхтик этитэлээн кэбистэ.

Туох кистэлэ кэлиэй, ордук араллааннаах тоҕус уонус сылларга, ийэлэр үөскээбит оҕо олоҕун ис иһигэр эрдэҕинэ быспыт аньыылара элбэх буоллаҕа. Харатаала этэринэн, бу оҕолор хоргуппут куттара үөһэ да, аллара да барбакка, ийэлэрин буолбакка, айбыттарын булан, аҕаларын иһигэр киирэн, кини кутун-сүрүн үрэйээччи буолар эбиттэр. «Өйдөөҥ эрэ, эһиги эрдэргит хаһан, ханнык түгэнтэн иһэр-аһыыр буолбуттарай, куһаҕан дьаллыкка ылларан тосту-туора быһыыланан барбыттарай?!» – ыалдьытым экран нөҥүө сүрэхтэригэр астара түспүт дьахталлары тобулута көрөргө дылы гынар.

– Оттон ол оҥоһуллан хаалбыт аньыы иэстэбилэ хайдах эмит сымнатыллар, көннөрүллэр кыахтаах дуо? – мин өй булан, ыйытабын.

– Мас олордуохтаахтар. Син биир кэрдиллиэхтээх сиртэн – ордук тэлэгирээп ситимин анныгар үүммүт мастартан биэстээх оҕоттон уһуна суох маһы түөрэн аҕалан, түһэттэриллибит оҕо ахсаанынан олордуохтаахтар…

Өскө ол биэрии кэнниттэн Саха сирин үрдүнэн мас олордуута элбээбит буоллаҕына – махталлаах. Ол эрээри… Ол эрээри дииргэ тиийэбин, итинник хайысхаҕа киһи олус сэрэхтээхтик сыһыаннаһыахтаах эбит. Мин ураты дьоҕурдаах дьону кинилэр хас биирдии этиилэрин, көрүүлэрин кытта сөбүлэһэр буоламмын таһаартыыр буолбатах этим. «Бу курдук санаалаах, дьоҕурдаах дьон эмиэ баар. Кинилэр санааларын биһиги истэр, оттон кинилэр бэйэлэрин көрүүлэрин кэпсиир бырааптаахтар», – диэн этэрим. Онтум баара, суруналыыс бэйэтэ да билбэтинэн, киэҥник иһитиннэрии тэрилин нөҥүө өйдөрө-санаалара бөҕөргүү илик дьон кутугар-сүрүгэр сыыһа өйдөбүл олохсуйарыгар күүскэ көмөлөһөн кэбиһиэн сөп эбит. Итэҕэлбит биир сүрүҥҥэ киирэ илик кэмэ буолан, Харатаала да, атын да итинник дьарыктаах дьон, айылҕалара хайдах этэринэн дьайаллар. Ону дьон олус кэбэҕэстик ылынар, эмиэ итэҕэлин сүнньүн билбэт буолан. Холобур, мин ити ыҥырыылаах ыалдьытым кэнники өссө сайдан, «соргу» диэн саха дьоллоох тылын, өйдөбүлүн туттуллууттан таһаара сыста. Аны били батас туһунан кэпсээни биһиэхэ аҕаларга сыһыаннаах киһи кыс-хаар ортото дьиэтэ умайан, күл-көмөр үрдүгэр туран хаалбытын туһунан сурах кэлбитэ (төһө дьиҥнээҕин билбэтим).

Ол иһин мин итэҕэлбит биир сүрүҥҥэ киириэн, халбаҥнаабат тирэҕин булуон баҕарабын. Ол туһуттан айылҕалаах дьоммут иллээх түһүлгэни төрүттээн, сүбэлэрин холбоон, норуоттарын туһугар дьоллоох-соргулаах суолу арыйар ытык үөрэҕи айыахтарын, сиэри-туому бигэргэтиэхтэрин баҕарабын.

«Саха үлэһит омук дуо?». Урут, сэбиэскэй саҕана, хаһыакка, араадьыйаҕа, тэлэбииһэргэ инники күөҥҥэ үлэһит киһи тутуллара. Ол суруналыыстартан буолбатах, ордук үөһэттэн ирдэбил, хайысха баарыттан тутулуктаах эбит. Сэбиэскэй кэм, хайдаҕын да иһин, «үлэһит киһи былааһа» диэн этэ, онтун да быһыытынан чэрдээх илиилээх киһини уруйдууру-айхаллыыры ирдиирэ. 90-с сылларга, мин суруналыыстыка аартыгар саҥа үктэнэр кэммэр, үлэһит киһи мэтириэтин айар олус уустук буолбута. Тоҕо диэтэххэ, дойду олоҕо айгыраан, үлүскэннээх үлэ-хамнас мэлийбитэ, үлэһит киһи ханна эрэ ситиһиилэнэрэ, ол туһунан кэпсиэн-көрдөрүөн баҕарар санаата үөдүйэрэ отой суох буолбут кэмэ этэ. Онон, кэпсиир-көрдөрөр тэрилтэлэр үлэлэрин сүрүн ис хоһоонугар төрүт култуура, спорт, искусство, социальнай кыһалҕалар тоҕо анньан киирбиттэрэ уонна хойукка диэри иһитиннэрии кураанахсыйбыт салгынын аІаардастыы толорбуттара.

Мин итини суруналыыстыка итэҕэһин курдук саныырым уонна Сунтаарга да үлэлии сылдьан, Дьокуускайга даҕаны, үлэһит киһини дьоруой гынан таһаарар түгэн тосхойдоҕуна, олус үөрэрим. Ол эрээри оннук түгэн биирдэ эмит тосхойоро. Дьэ ити мин испэр иитийэхтии сылдьыбыт санаабын уот харахха этэр киһи көстүбүтэ! Арай мобильникпар билбэт нүөмэрбиттэн эрийдилэр. Тоҕо эрэ ыллым. Сунтаардыы «ыллыыр» саҥа иһиллэр:

– Ити суруналыыстар эһиги мэлдьи ырыаны-тойугу, ыһыаҕы, ол-бу күрэхтэһиини көрдөрөн тахсаҕыт дии. Оттон саха үлэлии турарын тоҕо биирдэ да көрдөрбөккүтүй?

– Оттон ыйан биэр ээ, ханна баалларый, үлэлии турар сахалар? – кистээбэккэ эттэххэ, «дьэ эмиэ биир куолуһут көһүннэ» дии санаабытым.

– Ону этээрибин эрийэбин дии. Нүөмэргин нэһиилэ буллум. Мин саха эдэр уолаттарын тутууга үлэлэтэбин. Биһиги ыччаппыт ханнык да омуктан итэҕэһэ суох, өссө ордук үлэлиир кыахтаах…

Ити тутааччы-предприниматель Уйбаан Александров этэ. Мин биэриим былааныгар сотору кэминэн иллэҥ миэстэ суох.

– Чэ, ый курдугынан эрийээриҥ эрэ, иккис кыбаартал былааныгар туруоруоҕум, – диэтим.

Ол курдук сайын саҕаланыыта саха тутааччыларын эйгэлэригэр киирэн, кинилэр кырата суох кыһалҕаларын, ону тэҥэ кырата суох ситиһиилэрин туһунан «Кэпсиэҕэ» кэпсиир, көрдөрөр кыахтаммытым. Таас тутууларга кэлии дьон үлэлииллэрин бары көрө-истэ сылдьабыт. Буолуохтааҕын да курдук ылынабыт. Ол гынан баран, саха тутааччылара даҕаны бу эйгэҕэ төһө баҕарар үлэлиир кыахтаммыттарыгар мин итэҕэйбитим. Арай кинилэри түбүгэ элбэх эрээри харчыта аҕыйах үлэлэргэ үтүрүйбэттэрэ, «түҥнэри аукционнар» түмүктэринэн, үптээх-харчылаах тутуулартан матарбаттара эбитэ буоллар…

Быһа эфиргэ тахсарбытыгар тутуу министерствотыттан киһи кэлэрин туруорса сатаабытым. Сахалыы сатаан саҥарар киһи суоҕунан элбэхтик «футболлаһан» баран, Ильин диэн киһини сорудахтаабыттара кэлиэх буолан баран, тоҕо эрэ кэлбэтэҕэ. Сюжеттарым олус үчүгэйдик оҥоһуллубуттара: эдэркээн саха уолаттара, дьээбэлээхтик кэпсэтэ-кэпсэтэ, көхтөөх баҕайытык мас дьиэни тута сылдьаллар. «Сирдээхпит буоллар, наһаа үчүгэй коттедж туттан бараммыт кэргэн ылыа этибит», – диэн сырдык ыралаахтар.

Иккис сюжетым «Сахалар – таас тутууга» диэн этэ. Куорат тутууларын кэрийэ сылдьан устубуппут, хас да саха тутааччыларын биригээдэлэригэр түбэспиппит. Тутааччылар, быһыыта, сынньалаҥҥа олоро түһэр кэмнэригэр ону-маны кэпсэтэр буолан, тыллара сытыыламмыт, сөптөөхтүк ыйаммыт соҕус дьон эбит дии санаабытым. Ханнык баҕарар ыйытыыга саҥата суох хаалбаттар, дьээбэлээх-хооболоох да эбиттэр этэ. «Ленскэй ууга барбытыгар саҥа дьиэ бөҕөтүн туппуппут дии, быйыл Ытык Күөл ууга барбытыгар тоҕо ким да айдаарбатый, тоҕо элбэх тутуу онно ыытыллыбатый?» – диэн бэйэбин доппуруостаан ыксаппыттара. «Таас тутууга киһи ылбычча сатаабат, мындыр буолууну эрэйэр үлэ тоҕо эрэ бүтэһигэр биһиэхэ эргийэн кэлбит буолар дии. Холобур, остуолбалары туруору ууран таһаарар үлэ. Оттон тэлгэтии эҥин курдук судургу үлэ кэлиилэргэ тиксэр дии. Тоҕо?» Мин ити ыйытыыларга кыайан хоруйдаабаппын билэллэр уонна соруйан итинник ыйытан тургутан көрөн баран, бэйэлэрэ быһааран киирэн бараллар.

Ити кэмҥэ мин саҥа дьиэбэр көһөн олорор этим. Биир сарсыарда эрдэ баҕайы тастан кэлэн балкоммун оҥорон тиҥийэн-таҥыйан барбыттарыттан уһуктан кэллим. Балкоммуттан сахалыы саҥа иһиллэр, туттуу-хаптыы, тыас-уус бөҕө. Салгыы төрдүс этээскэ тахсыбыттарын көрбүтүм уонна Александров «балконнары оҥорууга саха уолаттара ылсан сылдьаллар» диэбитин өйдөөн кэлбитим. Тутууга үлэ итинник үллэһиллэр эбитин урут хантан билиэмий?

Мин итини тоҕо кэпсиибиний? Ханнык баҕарар суруналыыс түбэһэ түһэн суруйбут, көрдөрбүт дьоруойдардаах. Ханнык эрэ тэрилтэ кыһалҕаларын сырдаппыт, ис иһигэр киирэн кинилэр үлэлэрин ымпыгын-чымпыгын да үөрэппитэ элбэх буолар.

Мин итини «Кэпсиэ» кэнниттэн дьоруойум олоҕо саҥа таһымҥа тахсыбытын иһин суруйабын. Арай Уйбаан: «Мин олоҕум, дьиҥэ, олус ураты ээ. Толору кэпсиир, суруйар буоллар, элбэх ыччакка үөрэх да буолуо этэ. Оҕо сылдьан үчүгэй үөрэнээччи буолбатах этим. Атаҕа суох аҕабар көмөлөһөн тыа киһитин хара үлэтигэр күүскэ эриллэн улааппытым. Ол кэммин ат сүүрдээччи оҕо буола сылдьыбытым сүрдээҕин киэргэппитэ. Саха атыгар тапталбын хайдах этиэхпин, кэпсиэхпин билбэппин. Саҥа киһи-хара буолан иһэммин, биир түгэнтэн тэһииркээн дьэллик баран бырадьаагалыы да сылдьыбытым. Тоҕо эрэ култуурунай-сырдатар училищеҕа киирэн, кэтэхтэн үөрэнэн бүтэрбитим. Арыгыны да амсайбытым. Онтон сылгыга өр умсугуйан үлэлээбитим. «Элгээйи» сопхуос ыһыллан, үллэстии буолбутугар санаам түспүтэ аҕай. Онтон хас да буолан күүспүтүн түмэн, коммерция суолунан дөбөҥнүк барбыт, Москваҕа кытта маҕаһыыннана сылдьыбыт кэмнээх этибит. Массыына сүүрдэн аҕалыынан эмиэ дьарыктана сылдьыбытым. Ол тухары барыта мүччүргэннээх сырыы, биир уол оҕо ханна төрөөн өлбөтөҕөй, биир сымыыт ханна сытыйбатаҕай, диэх курдук. Кэнники бу куоракка кэлиэхпиттэн мас тутуунан дьарыктанан бардым, санаам наһаа сытар үлэтэ буолан, дьоллоох курдук сананабын… Эн итини кэпсээтэхпинэ суруйуоҥ суоҕа дуо?» – диэн олох миэхэ эриллэн хаалла.

– Айыкка! Бэйэм да санааларбын, иэйиилэрбин тиһэр солом суох. Ол эн хаста милииссийэҕэ түбэспиккин суруйарбар кинилэр погоннарыттан саҕалаан хаайыы иһэ хайдах буоларыгар тиийэ билиэхтээхпин. Оччоҕо эрэ итэҕэтиилээх айымньы тахсар. Үлэтэ бэрт дии!

– Оттон мин барытын кэпсиэм ээ…

– Ээ, оттон ону бэйэҥ суруйдаххына хайдаҕый?

Киһиэхэ «кыра да наада» диэн этии дириҥ ис хоһоонноох. Ардыгар биир этиинэн өй-санаа уган биэрии, киһи бэйэтигэр эрэлин уһугуннарыы олох саҥа долгуна түллэн сайдарыгар олугу уурар. Сотору буолбатаҕа, Уйбаан Александров «Дьолгун туораттан көрдөөмө» диэн сэһэн дуу, арамаан дуу саҕаланыытын суруйбут тэтэрээтин туппутунан миэхэ кэлбитэ. Хайдах да кылгас кэпсээн буолбатах, 50-с сыллардаахха төрөөн, саҥа үйэҕэ үктэнэригэр олох бары кэрдиистэрин ааспыт саха эр киһитин олоҕо түөрэ ойууланыахтаах улахан жанрга ылсыы киэбэ бэлиэтэммит этэ. Биллэн турар, грамматикатыгар да, тылы туттууга да улахан эрэдээксийэни эрэйэр үлэ этэ эрээри, кэпсээн ис хоһооно уонна санааны этэр истиилэ кэрэхсэбиллээхтэринэн, киһини умсугутар айымньы тахсыах кэриҥнээҕэ.

– Бу эн илиигинэн суруйбуккун ким эрэдээксийэлээн ньаҕайдыы олоруой. Суруйуом диэн санааҕын уурбут буоллаххына, компьютерга бэчээттииргэ үөрэннэххинэ табыллар… – диэбитим.

Суруйааччым олох сотору ноутбук кыбынан кэллэ, хайыы-үйэҕэ бэчээттииргэ үөрэммит. Ол ноутбугун үрдүгэр айымньы хас да баһын эрэдээксийэлээн биэрдим. «Мантым кинигэ буолан тахсыан баҕарабын. Өссө мас тутуу туһунан эмиэ кинигэ бэлэмниэхпин баҕарабын…» «Сурунаалларга илдьэн көрдөрүөххүн, баҕар, бэчээттиэхтэрэ», – диибин. Салгыы дьоруойум бэйэтэ суолун солонон, хаһыаттарга, сурунаалларга ыстатыйалары уонна айымньытыттан эмиэ бэчээттэтэн барда. Айымньыта бастаан тахсарыгар мин киирии тыл суруйбутум.

Ыстатыйаларыгар тутуу эйгэтигэр баар быһыыны-майгыны сымната сатаабакка, хайдах баарынан суруйар, ол иһин бастаан сонурҕаан бэчээттээн иһэн, сахалыы судаарыстыбаннай биир хаһыаттаахпыт кинини таһаарбат буолбута. «Ким эрэ бэчээттиирин – бэчээттээбэтин кэтиир эрэйэ бэрт эбит. Кырдьык, ити санааларбынан кинигэ таһаарыыһыбын», – диэн этиилээх аны кэллэ. «Кинигэ бэлэмниир унньуктаах үлэ уонна ол биир таһаарыынан бүтэр. Санааларыҥ сырыы ахсын эбиллэн иһэллэрин быһыытынан, сурунаал ордук буолуо», – диэтим. Ити саҕана ылсыбытын хайаан да толороругар эрэнэр буолбут кэмим.

Мин Сунтаарга компьютерга таҥыллар бастакы хаһыаты кылаабынай редактордаан таһаара сылдьыбытым. Онно саҕалыырбытыгар хаһыат үлэһиттэрэ: «Бэчээт суруналыыстыката диэн тэлэбииһэргэ саҥара олорор буолбатах», – диэн мин кыайыа суохпун быһа этэр бадахтаан элбэхтик саҥарбыттара. Ол эрээри «Сунтаар сулуһа» хаһыаппыт олус тахсыылаах буолбута, бар дьоҥҥо бэркэ сэргэппитэ, оттон миэхэ үлэ сүҥкэн үөрүйэҕин уонна үөрүүтүн бэлэхтээбитэ. Билигин да хаһыат, бэчээт үлэтин санаам кыайа-хото тутар. Онон Уйбаан Александровка «Тиэргэн» диэн сурунаала тахсарыгар күүс-көмө буолбутум. Сирэйигэр «Дьиэлээх киһи – дьоллоох киһи» диэн этиини кынаттыыр тыл – девиз курдук суруйбуппут. Тутуу үлэтигэр сыһыаннаах рубрикалары толкуйдаспытым.

Ханнык баҕарар сурунаалы хаартыска тыыннаах оҥорор. Үлэ-хамнас туһунан сурунаал – килэбэчигэс тастаах сурунааллартан уратыта биллэр. Манна уотунан-күөһүнэн киэргэтэн устар, кэрэ көстүүнү айар аналлаах фотограф буолбакка (кыах баар буоллаҕына, оннук киһи баара үчүгэй бөҕө этэ), үлэ ис хоһоонун билэр, ону ымпыктаан-чымпыктаан сатаан түһэрэр фотограф үлэлиэхтээх. Александров сурунаалыгар бэйэтэ фотографтыырыгар тиийбитэ. Кэнники үчүгэй хаартыскалары таһаарар буолбут.

Бу сурунаал тахсыыта мин базальт собуотун дириэктэрэ, Ил Түмэн дьокутаата, тыйыс тымныылаах дойдуга сылаас дьиэ тутуутун туругурда сылдьыбыт Егор Петрович Жирковка үлэни-хамнаһы сырдатар сурунаалланыаххытын сөп диэн этии киллэрэрбэр төрүөт буолбута. «Сылаас дьиэ» сурунаалы бэйэм редактордаан таһаарбытым, баҕам хоту саха үлэһит омук буоларын бигэргэтэр үтүө дьыалаҕа кыттыспытым. «Тиэргэн» даҕаны, «Сылаас дьиэ» даҕаны тутуу эйгэтигэр биллэр, бар дьоҥҥо туһалаахтарынан биһирэнэр, ситими быспакка бэчээт ырыынагар тахса турар сурунааллар буола сылдьыбыттара. «Тиэргэн» тохтуу-тохтуу билигин да тахсар.

2013 сыллаах сайын Ил Түмэн дьокутааттарын быыбарыгар Уйбаан Александров Сунтаардааҕы биир мандааттаах уокуруктан дьокутаакка хандьыдаат быһыытынан туран, миигин өссө төгүл соһуппута. Итинник дьон бэлиитикэҕэ чугаһыыллара сөп, хайаан да бэйэлэрэ дьокутаат эбэтэр чунуобунньук буолан барбаталлар, ол дьон эйгэлэригэр киирэн, санааларын, толкуйдарын тиэрдэр кыахтаналлара биһиги олохпут салаллыытыгар үчүгэйтэн атыны аҕалбатыгар эрэнэбин. Билигин кини күтүөт буолан олорор Намыгар уонна төрөөбүт-үөскээбит Элгээйитигэр оҕуруот аһын үүннэрэр бөдөҥ хаһаайыстыбалары салайар, үлэ холобурун, үлэ умсулҕанын үүнэр ыччакка иҥэрэр, сатабылын тиэрдэр сурунаалы, кинигэни бэйэтэ көрөн-истэн таһаарар. Кини онтон да атын былаана элбэх: ат сүүрдээччи уол туһунан киинэ уһуллуута, саха сылгытын туһунан сокуону байытыы, «Дьолгун туораттан көрдөөмө» арамааны бүтэрии…

«Күлүк өҥө». «Дьолу туораттан көрдүүр» дьон бааллар ээ. Биһиги бастакы биэриилэрбититтэн биирдэстэрэ дьол туһунан өйдөбүлгэ анаммыта. Дьон үксэ дьол туһунан туох санаалааҕа биллэр. Ол иһин дьон санаатын ыйыталаһа (опрос) барар эдэр доҕотторбор (ол күн миэхэ Марианна Тарасова көмөлөспүтүн чопчу өйдүүбүн): «Туймаада» маҕаһыын таһыгар наһаа элбэх саха буомжалара сылдьаллар. Олортон кытаатан ыйыта сатааҥ эрэ. Бука, дьол туһунан атыны ол дьон этиэхтэрэ…» – диэбитим. Дьэ доҕоор, сирэйэ-хараҕа буорайбыт биир киһи эдэр кыыс ыйытыытыгар: «Биэс солкуобайда аҕал эрэ. Оччоҕо мин дьоллонуом…» – диэбит. Ол киһибитин туох да киэргэтиитэ суох хайдах баарынан биэриибитигэр киллэрбиппит.

Ити кэнниттэн мин хаста да ол олох күлүк өттүгэр сылдьааччылары биэриим далыгар киллэрэн, көрдөрбүтүм. Кинилэр бэйэлэрин тустарынан эрэйдээх-буруйдаах кэпсээннэрэ, олохторугар билбит бары иэдээннэрэ дириҥник «бэчээттэнэн» хаалбыт сирэйдэрэ мин өйбөр-санаабар билигин да дөрүн-дөрүн күөрэйэн кэлэллэр. Биир «оҕобун ыраахтан уоран көрөөччүбүн, киниэхэ ийэҥ өлбүтэ диэн эппиттэрэ», – диир дьахтар баара; биир английскай тыл учуутала, кыбартыыраны кытта ситимнээх аферистарга түбэһэн үс хостоох таас дьиэтиттэн уулуссаҕа үүрүллүбүт дьахтар баара; биир сахата да – омуга да, тыллааҕа да – тыла суоҕа да, өйдөөҕө да – өйө суоҕа да биллибэт, саҥа таһааран иһитиннэрбэккэ ньимийэн баран сылдьар эмээхсин баара…

Биир эдэрчи киһи мин кэпсээбэтэхпинэ ким кэпсиэй диэбиттии оҥостон олорон «тыаҕа үлэ суох, үлэ баара буоллар, бачча элбэх киһи маннык сылдьыа суох этэ» диэн ис хоһоонноон чобуо баҕайытык тыл эппитэ, ыйытыыларбытыгар хоруйдаабыта. Арай ол интервьюну көрдөрбүппүт сарсыныгар дьэллик сылдьааччылар быстах хонон ааһар дьиэлэрин дириэктэрэ эрийэр:

– Көр, били эһиэхэ кэпсээбит киһибитин милииссийэлэр кэлэн тутан бардылар. Икки сыл көрдөбүлгэ сылдьыбыт киһи эбит. Улахан уорууга кыттыгастаах үһү…

– Оо, – диибин, – милииссийэлэр эмиэ тэлэбииһэр көрөллөр эбит дуу? Оттон ол уорбутуттан тугу да иҥэриммитэ көстүбэт этэ дии…

– Оннук ээ. Киһи буруйу оҥорбутугар хоруйдуохтаах эрээри, хайдах эрэ бэйэм хоноһом буолан дуу, аһына санаатым ээ, – дириэктэр, үкчү мин ол түгэҥҥэ тугу саныы турарбын бигэргэппиттии, этэр.

Оннук буолар ээ. Хайдах эрэ эн биэриигэр ыалдьыттаан ааспыт киһи хайаан да үчүгэй буолуон баҕараҕын. Туохха эмэ түбэспит сураҕа иһилиннэҕинэ, курутуйа саныыгын…

«Ньургуһун ыһыаҕа». Тэлэбиидэнньэ уонна араадьыйа дьиэтэ урут төһө да үс эрэ этээстэннэр, быттыга-хонноҕо ордук элбэх, ылбычча киһи муммакка, мунаарбакка санаабыт сиригэр тиийбэт дьиэтэ этэ. Биһигини, «кэпсиэлэри», араадьыйа дьиэтигэр туоруур холлоҕоһу, «кыһыҥҥы саады» ааһа баран, уһуннук түһэн-тахсан тиийэр ыраах баҕайы түгэх хоско олохтообуттара. Омос санаатахха, «атах-бытах» үлэһит оннук хоспоххо тиксиэхтээх курдук. «Куһаҕаннык санаабат инигит? Бу урукку телерадиокомитет эрдэхпитинэ муҥутуур тойоммут-хотуммут олорон ааспыт кэбиниэттэрэ этэ. Улаханнык толлон, бэйэ бодобутун тардынан киирэр хоспут этэ», – диэбитэ Николай Иннокентьевич. Ол эрээри ити кэбиниэппит миэхэ олус табыгастаах хос буолбутун бэлиэтиэхтээхпин.

«Кэпсиэ» экраҥҥа тахсан, көрөөччүгэ биһирэтэн истэҕин аайы, миигин кытта билсиэхтэрин, тугу эмэ кэпсиэхтэрин баҕалаахтар олус элбээн барбыттара. Хас биирдиилэрин кытта кэпсэттэхпинэ, миэхэ үлэлиирбэр чаас да хаалыа суох курдук этэ. Ити, бастакы көрүүгэ, оннук улахан моһуок буолбатах курдук эрээри, үлэһит киһиэхэ син биир иһэ истээх кыһалҕа буолар. Ол кыһалҕаттан биһиги хоспутугар тиийэр суол мунааҕа быыһаабыт эбит. Дьон ыйдара-ыйдара кэлэн иһэн син биир булбакка, төннөн хаалбыт түгэннэрэ элбэҕин кэнники хас да оннук кэпсээннээх дьоҥҥо «тутулламмын» билэбин. Кэбиниэппит оннук чиэски сиргэ турарынан туһанан, ардыгар мин онно хоно хаалааччыбын… Ол саҕана дьиэм диэн «Холбос» уопсайын биир хоһо, онно кыргыттарбын кытта үһүөн олоробут, утуйарбытыгар кыараҕаспыт. Мин «Күөх ньургуһун» сэһэммин оннук, үлэбэр утуйа сылдьан суруйан бүтэрбитим. Олус солото суох буолан, дьиэм суоҕуттан улаханнык санаарҕаабакка да ол кэми аһарбыт эбиппин. Хайдах эрэ күлүүлээх-оонньуулаах, мүччүргэннээх түгэҥҥэ түбэһэн сылдьардыы, күүрээннээхтик уонна үөрэ-көтө олорбутум.

Саас этэ. Ньургуһун туһунан биэрии бэлэмниибин. Ырыаһыт, хоһоонньут ыалдьыттардаахпын, «Хара сир устун…» ырыа ааптардарын кытта мырааҥҥа уһуллубут сюжеттаахпын, устуудьуйаҕа остуолбар биир иһиккэ араҕас ньургуһун дьөрбөтө, биир иһиккэ Сунтаартан сөмөлүөтүнэн кэлиэхтээх күөх ньургуһун дьөрбөтө туруохтаахтар. Барыта бэлэм курдук да, туох эрэ сиппэтэҕин сүрэҕим таайар: ньургуһун туһунан өссө туох эрэ дьикти, ураты кэпсээн баар буолуохтаах… Дьэ оннук сиппэтэх санаалаах олордохпуна, ааны тоҥсуйдулар. Тыый, ким булан кэллэҕэй? Арай биир эдэр дьахтар киирэн кэллэ: «Уо, дьэ буллум ээ! Эрэйинэн киһи булан кэлэр сиригэр олорор эбиккит… Көр, быйыл мырааҥҥа хаһааҥҥытааҕар да элбэх ньургуһун үүммүт. Дьонум Хатыҥ Үрэххэ олороллор: ийэм сааһыран баран холбоспут кэргэниниин. Ол кэргэнэ уус идэлээх. Ньургуһун маннык хойуутук үүммүтүн бэлиэтээн ыалларын ыҥыран «Ньургуһун ыһыаҕа» диэни тэрийэн ыыттылар…»

– Эн эрэ миэхэ итэҕэс этиҥ…

– ???

– Эн курдук киһини кэтэһэн олорбутум ээ, – күлэбин.

Итини тоҕо суруйарым буолла? Хайдах эрэ өйбөр хаа-

лан хаалбыт: хоспут, ньургуһун, соһуччу киирэн кэлбит эдэр дьахтар уонна Хатыҥ Үрэх мыраанын бүрүйэ үүммүт араҕас ньургуһун тыалтан долгуҥнаан ылар намчы көбүөрэ, сааһыран иһэн дьоллорун булбут эр киһилээх дьахтар олоҕу уруйдаан ыспыт ураты ыһыахтара…

«Күһүҥҥү киһи күлбүтүнэн». Айар талаан диэн айымньыны эрэ айар күүс буолбатах. Олоххо көрсөр атын да түгэннэргэ ол ис кыаххар угуллубут күүскүн уһугуннарарга, туттарга тиийэр түгэннэриҥ баар буолаллар.

Биирдэ миэхэ тиис оҥорооччулар кэллилэр. Кинилэр тыа улууһуттан куоракка саҥардыы кэлбиттэр, ол да буоллар син кэбиниэт тэринэн, үлэлээн эрэр эбиттэр. Тиис оҥорорго саҥа, Америкаҕа оҥоһуллубут матырыйаалы туттар буолан эрэллэрин, ону дьоҥҥо кэпсээн көрдөрүөхтэрин баҕаралларын эттилэр. Мин тоҕо эрэ бу дьоҥҥо көмөлөһүөхпүн баҕардым. Быһаччы стоматология туһунан кэпсээтэхпитинэ, биллэн турар, «реклама» диэн бохсуллабыт. Саҥа атаҕар тура сатыыр тэрилтэ кырата суох харчыны төлүүрүгэр тиийэр. Мин буоллаҕына көмөлөһүөхпүн баҕарбытым диэтим дии.

Толкуйдуубун. Тиис. Тиис быһаччы толорор туһатыттан ураты, киһи сэбэрэтин киэргэтэр аналлаах. Үчүгэй тиистээх киһи мичээрдээн сандаарыс гынарыттан ордук кэрэ көстүү туох баар үһү, бу олоххо? Оччоҕо тиис мичээри кытта биир ситим өйдөбүл буолар. Аны мичээри, стоматологияны уонна биһиги биэриибитин ситимниир тугу эрэ булан, айан таһаарбыт киһи… Сахаҕа мичээр туһунан киэҥник биллэр туох эмит этии дуу, ырыа-хоһоон дуу баар буолуохтаах. Кэбиниэппит түннүгүнэн өҥөйөн турар хатыҥнар саһарбыт сэбирдэхтэрэ мэник тыал таарыйбытыгар күн уотугар оонньоон күлүмүрдэһэн ыллылар… Күһүҥҥү киһи күлбүтүнэн! Бу сырыыга уулуссаҕа ыйытыыларбытыгар дьону доппуруостаабат эбиппит: бу сырыыга мин устудьуоннарым кинилэри мичээрдээн көрдөрөллөрүгэр көрдөһөр эбиттэр! Биэрии саҕаланыытыгар «Күһүҥҥү киһи күлбүтүнэн!» диэн күрэх оҥорор эбиппит. Ол күрэххэ уһуллубут дьоммутун биэрии ортотугар өссө биирдэ хатылаан көрдөрөбүт уонна түмүккэ саамай истиҥ, кэрэ мичээрдээх киһини быһаарабыт уонна бирииһин – тииһи эмтэтэргэ толуон бэлэхтиибит.

Итинник мичээр күрэҕин идиэйэтэ үөскээн, стоматологиябытын ол быыһыгар «кистээн» олус табыллыбыт биэриини бэлэмнээн турабыт. «Кэпсиэҕэ» ыалдьыттаабыт дьоммун эбэтэр ханнык эрэ биэрии үөскээбит төрүөтүн ардыгар итинник биир-биир ис сүрэхпиттэн истиҥник ахтан-санаан кэлэбин… Ардыгар, кырдьык да, «Когда б вы знали, из какого сора Растут стихи, не ведая стыда…» диэн тыллардаах Анна Ахматова хоһоонун бигэргэтэр курдук буоларбыт. Арай «стихи» оннугар «передачи» диэхпит эбитэ буолуо.

«Кэпсиэ» сырдаппыт элбиих-элбэх хайысхаларыттан ахтылҕан курдук кылгастык санатан аһардахха, итинник.