Читать книгу ГАПХОНА - - Страница 2

Одам баъзан абсурд – бетайин аҳволга тушиб, фақат ўзи эмас, ақли ҳам анграйиб қолади, яъни фикрлай олмайди, ҳеч нарсани тушунмаяпман, бу дунё ўзгариб кетган, менга унга бегонаман деб ўзидан шубҳага боради.

Нашриётдан китобимга қалам ҳақи ёзилган экан, кам бўлса ҳам, ниҳоят, гонорар деган оти бор-ку; шуни пластик карточкага ўтказиш шарт, ўзимда бунинг бир эмас, учтаси бор эди, булар ўтмас экан, иккитаси ишхонаники, ойлик учун, олганимдан бери ишлатганим йўқ, яна биттаси уюшманики, онда-сонда тегиб қоладиган моддий ёрдамга, учаласини ҳам ўзлари берган, мен банк остонасини ҳатламаганман. Энди боришимга тўғри келди. Шанба куни бор кучимни жамлаб, инқиллаб-синқиллаб ўн бешта кам бирда эскидан ўзимизники бўлиб, кейин номи ўзгарган синашта банк, шу ўн беш дақиқада ишимни ҳал қилиб беради деб, бордим. Борсам, банкда ўн иккидан биргача тушлик экан, кўчадаги эшик олдида мижоз тўплана бошлаган, очиқ эшикдан ичкарида бир мелиса йигит турибди, табиий, ҳеч кимни киритмаяпти. Мен ҳам турдим, оёқ панд бера бошлади, эшикдан мелисага илтимос қилдим, мана шу ёнингиздаги курсига ўтириб турсам майлими, оёқларим яхши ушламайди деб. Мумкин эмас, деди у қатъият билан. Бошқа сўрашнинг фойдаси йўқ эди, яна пойдевор рахига суяниб туравердим. Бир аёлга кўзим тушди, қўлида чақалоқ, бу қўлидан тўрт яшарлар боласи ушлаб олган, қийналган – жуда тўла экан, икки бола билан тик туриши азоб, терга ботган. Ташқарида эса биронта ўриндиқ йўқ, бу ҳам табиий, банк олдида ҳар хил одам танда қуриб олиши мумкин. Яна мелисанинг олдига бордим, оғайни, шу аёл мана шу бир чеккада ўтириб турсин, жуда қийналиб кетди икки бола билан, дедим. Мелиса яна катталарнинг буйруғини, юқорининг қонунини пеш қилди, йўқ, деди.. Ахир, оғайни (ука ё ўғлим дейишга жеркиб бермасин деб ҳайиқдим, сиёсати ёмон эди), бу аёл банкни ўмарадиган талончи ё террористга ўхшамайди-ку, беш дақиқа ўтириб боласини эмизиб олса, нима қилибди, дедим. Яна тартибдан қурилган деворга гапирдим!

Хўш, яна кутдик, ниҳоят ходимлари тушликдан қайтган банк очилди, ичкари киришга рухсат берилди. Пластик карточка олишга ариза ёзиш керак экан, шу аризани оладиган бўлмага биринчи бўлиб борсам, бир кампир усталнинг у томонидаги йигит билан бемалол гаплашиб ўтирибди. Бу хола ҳам мижоз экан-да, қачон кирган экан, майли, деб ундан кейинга навбат олиб, кутдим, мендан кейин яна бешта одам тизилди, йигирма дақиқа пойладим. Кампирнинг иши битадиганга ўхшамайди, гаплари ҳам тугамайди. Тоқатим тоқ бўлиб. усталнинг у томонида бамайлихотир гапираётган ўша банк ходими йигитдан бу онахоннинг ишни битириб берасизми, йўқми, деб сўрадим. Шунда йигит нима деди денг? Бувим гаплашиб ўтирибман-ку, ока, кўрмаяпсизми! Кўрдим, бувилар гаплашиш керак, лекин банкнинг иш вақтида… бошқа мўътабарроқ жой қуриб кетганми бувининг кўнглини олишга? Ярим соатдан бери кутяпмиз, сиз бувингиз билан гурунг қуряпсиз, аризани қачон оласиз, дедим. Буни қарангки, у ўтирган устал уники эмас экан, мен бу ерда ўтирмайман, деди, усталнинг эгаси Фалончихон энди келар экан! Ана холос деб кутишдан бошқа чора йўқ. Бу ердаги тартиб жуда ғалати экан.

Шу ердан ақлим анграя бошлади. Йўқ, Фалончихон пайдо бўлиб қолди, ҳеч нарса бўлмагандек, узр ўрнига расмий табассум ҳадя қилиб, амакижон, карточка оласизми, мана бланка, ариза ёзинг, паспортингиздан нусха беринг.... гапиргани ҳам қўймай, бирпасда ишни битирди. Бўлар экан-ку, бекорга бўғилибман, деб енгил тортиб, энди қачон оламан карточкани десам, йўқ, энди … келинг, ўшасининг ҳам отини айтмай, Ҳашаротхон дейлик, шу Ҳашаротхон опамладан шартнома оласиз, ҳув анув ёқдаги хонада ўтирадила, тушунтирадила, деди. Хай, иш силжиди-ку, деб ўша анув хонага Ҳашаротхон опамизни йўқлаб бош суқдим. Еттита устал, олтитасида олти ходим ўтирибди, Ҳашаротхоннинг устали қуйида экан, бўш, ҳали тушликдан келмабдилар! Мана, ҳозир келар эканлар! Тушлик вақти тугаганига анча бўлди, энди қайтар эканми, деб ажабландим, лекин сўрамадим. Айтишди-ку жавобини. Коридорга чиқиб кутиб туринг, дейишди, тўғри-да, ишлик одамларнинг олдида қаққайиб турсам ҳам яхши эмас. Ярим соатлар ўтирдим. Мен билан бирга кирган иккита ёши улуғ одам бор эди, шулар ҳам худди юз йилдан ўтиргандек бемалол гурунглашяпти. Шуларга қараб туриб, бу ердаги ҳаёт шунақа шекилли, кўникиш керак деган ўйларга бордим. Лекин тушлик қилмаганман, билдириб бошлади, сабрим чидамай яна ўша хонага бош суқдим: Ҳашаротхон опа ҳозир келар эканлар, телефон қилибдилар, озгина ушландим, деб. Яна у ёқда кутинг, дейишди, чиқиб кутиб ўтирдим, қаттиқ ўриндиқ белга оғриқ берди, ҳам бояги икки болали аёл ёнимга келиб ўтириб, меҳрибон кўриндимми, чақалоғининг, катта иш қилган экан, таглигини алмаштирди. Нимага шунча вақтдан бери ишингиз битмайди, деб сўрасам, бошлиқни кутяпман, болаларимга нафақа олишим керак, етмиш минг, нақд пул учун бошлиқ қўл қўйиб бериши керак, деди. Анча ўтиргандан кейин яна ўша хонага бош суқдим, Ҳашаротхон опаларинг келадиганми, келмайдиганми, дедим. Таксига чиқиб шошилиб келяптилар, озгина қараб туринг, деди биттаси, сизнинг ишингизни битириш учун ёнидан кирага пул сарфлаб келяпти опам деган унсиз таъна билан. Яна озгина ўтириб, қайтиб кирдим, э-э, илтимос, шу шартномани бировларинг қилиб бера қолинглар, мен чарчаб қолдим, деб сўрадим. Йў-ў, йў-ў, нима деяпсиз, Ҳашарот опанинг ишларига биза аралашолмаймиз, экан! Кутишдан бошқа чора йўқ, яна кутдим, кейин яна кирдим ўша хонага. Ҳашаротхон ҳали ҳам таксида эканла, йўлда пробка бўлган шекилли ва ҳоказо гаплар. Сизлар қилиб беролмасангиз, унда Ҳашаротхондан катталаринг бордир, чақиринг шуни дедим. Мен шартномани тўлдириш, муҳрлаш керак деб ўйлабман. Ўзим ҳам бошлиқ бўлганим эсимга тушиб, сал овозимни баландлатдим. Лекин мен фалончиман, фалон жойда ишлайман деганим йўқ, чунки буларга мартабангни пеш қилиб тепадан келиш ўзингни ерга уришдан бошқа нарса эмаслиги билиниб турарди. Шунақа пайтда ғурурга ҳам қўл силтар экансиз. Эгам ҳам баттар бўлинглар, деб қўл силтаб қўядими, ишқилиб, қўлингиздан бўғилишдан бошқа чора қолмайди Хуллас, униси бунисига қаради, буниси унисига, қайгадир телефон қилишди, ишқилиб, Ҳашаротнинг каттасими, тенгими, бир хотин келди, Ҳашаротнинг усталига ўтириб, менга қараб нима гап деб чимирилди, илтимосимни айтсам, чўчиб кетди: йў-ў, йў-ў, Ҳашаротхон опамнинг қоғозларига тегинишдан қўрқаман! Кетиб қолди! Э-э, бу қанақа гап, бошлиққа кирсам ишим битар, икки оғиз аччиқ гапимни ҳам айтаман, деб қабулхонага кирсам, капалакдай котиба расмий истеҳзо табассум билан бошлиқланинг ҳали тушлик қайтмаганларини маълум қилди. Капалакнинг юзига қараб, қачон қайтади деб сўраш мутлақо бефойдалигини тушундим. Осмон узоқ, ер қаттиқ, яна одамга бегона бўлиб кетган бир банкнинг ичида юрибман. Ё ўзим одам эмасманми деган гаплар келади хаёлимга.

Ҳали ҳам суҳбатлашиб ўтирган ҳалиги икки акахон пенсионернинг олдига бориб ўтирдим. Гурунглари ўша-ўша бир зайлда. Улар ҳам бошлиқни кутяпти экан. Бошлиқни кутяпти эканлар. Пенсиясини нақд олиши фақат бошлиқнинг имзоси билан экан. Кутяпсизми, десам, бошқа нима иложимиз бор, мана, шунча одам кутяпти-ку, дейишди. Кутишнинг машқини роса олган кўринадилар. Оббо, дедим, битта чидамаётган ўзим эканман-да.

Кўзим ҳалиги икки болали аёлда, чақалоғи ингиллайди, терга пишиб кетган она тебратади, силкитади, қани овуна қолса, каттаси онанинг қўлидан тортади, кетайлик деб.

Мижоз камайгани йўқ, бирови усталда ўтирганларнинг олдида, бировлари ўриндиқларда, ҳаммаси ниманидир кутяпти, жим. Бирон одамдан садо чиқмайди. Битта мен олабўжи бўлиб кириб-чиқиб, асабим ўйнаб юрибман.

Яна икки марта Ҳашаротхонни йўқлаб кирдим, хонадагиларга балодай кўриниб қолдим. Сўкиб беришлари ҳам мумкин эди-ю, лекин ёшим, кейин, “протокольний” кийинганим сури босди. Айтиб бўладими, галстук таққан одамдан ҳар бало кутиш мумкин. Қўлидан бало ҳам келмайди-ю, лекин кайфиятни бузади. Ҳа, Ҳашаротхон азада экан, нимага тушунмайман! Таксида келаётган эдт-ку, шунақаси азага ўтиб кетибдими, деб сўрай дедим-у, тилимни тийдим.

Шанба куни бўлгани учун банкнинг иш вақти учда тугар экан, уч ҳам бўлди. Мен ҳам ҳолдан тойиб тамом бўлдим. Э-э бор-э, пластик карточкасининг ҳам падарига лаънат, деб чиқиб кетаётган эдим, мелиса йигит тўхтатди. Ана, Ҳашарот опа келдилар, деб шивирлади. (У ёқ-бу ёққа юравериб бунинг ҳам кўзига қадалиб қолган эдим-да. Кейин чиқаётганда жилмайиб хайрлашганидан англадим, бошдан тусмол таниган, айтмаган.) Толиққанимни ҳам унутиб, долонда икки ҳатлаб Ҳашаротхонга етдим. Менга қаранг, Ҳашаротхон сизми, дедим. Ҳа, мен, деди Ҳашаротхон, менга савол беришга ҳадди сиққан бу ким бўлди экан деб синовчан тикилди. Азадан келаётган аёлга ҳеч ўхшамади, юриши саллона, ясан-тусани ёшига яраша, рисоладагидек. Қаерда юрибсиз, дедим. Аёл қошини кериб, таажжубланди, мен сўраб кетганман, деди. Кимдан, дедим, мендан сўрамадингиз-ку. Ҳашаротхон ким эканини ўзи айтар деб, сукут қилди. Қўрқманг, мен юқоридан эмасман, текширишга келганим йўқ, лекин қаерга кетганингизни мен билишим керак, чунки мижозман, дедим. Сизни икки соатдан бери пойлаяпман, азада, дейишди, ҳеч қанақа азага бормагансиз, зиёфатдан келяпсиз ё дўкон айлангансиз, дедим. Сизни деб шу икки соатлик умрим куйиб кетди. Майли, одамнинг иши чиқади. Мен фалон вақти келаман ёки менга келганларнинг ишини тўғрилаб туринглар, деб бировга тайинлаб кетмайдими? Банк ходими икки соат ишда бўлмай, мижозларни куттирса, қуюшқонга сиғадими шу, деб маъруза ўқиб кетдим. Раҳбарлик пайтларимда бу ишнинг ҳадисини олганман. Вой, майли, ўша икки соат умрингизни мен бера қолай, менинг умримдан олинг, деди Ҳашаротхон. Менга қаранг, сизнинг бетайин умрингизни бошимга ураманми! Мана, ҳаммаларинг бетайинсизлар, хонама хона юрибсизлар ликиллаб, бирон мижознинг иши битгани йўқ. Сиз ўзи ниманинг ҳисобидан ойлик оласиз? Биласизми шуни! Банкингиз қайси маблағ ҳисобига яшайди? Шунақа ҳам бетайин ходимлар, шунақа ҳам бетайин ташкилот бўладими!

Роса гапириб ташладим. Албатта, буниси жинси бошқа тошдеворга! Қани, беринг ўша сиздан бошқа ҳеч ким бериши мумкин эмас шартномани, десам, Ҳашаротхон шундоқ усталининг устида қатлам-қатлам тахланиб ётган, ҳа, очиқ тахланиб турган тахламнинг устидан битта уч бетлик шартнома матнини олиб қўлимга берди. Неча кирган бўлсам, бу тахлам шундай турган эди. Стандарт матн! Шунинг обориб нашриятга тўлдиртириб келасиз, тушган пулнинг олти фоизини ўзимизга олиб, қолганини пластик карточкангизга тушириб берамиз, деди.

Арзанда қоғозни қўлимга олдим. Стандарт шартлар, имзо-пимзо, муҳр-пуҳр йўқ, қуруқ матн, туширилган пулнинг олти фоизи олиниши ўрнига _____ деб кўрсатилган, фоиз ёзилмаган. Буни банкнинг истаган ходими олиб бериши, ёки ана, устал устида турибди, биттасини олиб кетаверинг, деса ҳам бўлар эди.

Э-э, елкамнинг чуқури кўрсин бунақа банкни деб чиқиб кетдим. Чунки шикоятдан фойда йўқ, дарвоқе, бошлиқ бари бир келмади. Иши битмаган бошлиққа мунтазирлар индамай менга эргашди. Иш вақти тугаган эди.

Бу воқеанинг оврупо алабиётидаги, хусусан Камю кўп гапирган абсурдга алоқаси йўқ, Кафкага ҳам, бу ўзимиз яратган қўлбола, хонаки кўниккан абсурдимиз. Ҳашаротхонда айб йўқ, у ўзига ўхшаганларнинг мингдан бир тутқич бермаси, балки, балки… Ақл шунақа қилиб анграяди-да.

Эртаси куни “Ахборот”даги бир укамга телефон қилдим, кеча шунақа сарсон бўлдим, десам, ака соддалигингиз қолмабди-да, шу бардакка ҳам борадими одам, деди. Ўн дақиқаларда телефон қилиб, фалон банкка боринг, мен суриштирдим, у ерда фоиз-моиз деган гаплар йўқ, ишни ҳам тез битирасиз, деди. Эртаси куни ишонқирамай бордим, ҳовлисига кириш жойида фуқаро кийимидаги қўриқчи, ҳужжатни кўриб ўтказиб юборди, ичкаридаги турникет олдида мелиса, у ҳам ҳужжат кўрди, марҳамат деб ўтказиб юборди. Расмий муомала, лекин кўнгилга оғир ботмайди. Бу ерда ҳам ариза ёз, паспортдан нусха топшир. Лекин… чарчадим, ҳам кўзойнагим қолиб кетибди, десам, аҳволимга қараб, ноилождан бўлса-да, қоидани бузиб, ўзлари тўлдириб берди фариштага ўҳшаган, банки номига яраша ипакдей мулойим қизлар, мен фақат имзо қўйдим. Ўн беш дақиқага бормай иш битди. Мен унгача юмшоқ диванда дам олиб ўтирдим. Яна ўзлари чақириб, амакижон, эртага карточкангиз тайёр бўлади, дейишди, мен бугун иложи йўқми, эртага келишга чарчаб қоламан, дедим. Амакижон, унда ярим соатлар кутишингизга тўғри келади, ўтириб турасиз, майлими, дейишди. Албатта, ўтириб тураман, дедим. Ярим соат эмас, йигирма дақиқаларда яна чақириб, қўлимга пластик карточкани беришди. Карточка билан бирга шартноманинг аслини бир нечта нусха ҳам қилиб беришди, бир нусхани нашриётга топширсам, олам гулистон, гонорарим карточкага тушаверар экан.

Ўзимни одам ҳис қилиб, катта одамга ўхшаб чиқдим банкдан. Ҳа, дарвоқе, “Ахборот”даги укам бу ердаги бировга мени тайинлагани йўқ, тайинлаш шарт ҳам эмас, ҳеч ким мени танигани ҳам йўқ, таниган бўлса ҳам билдирмагандир, чунки илтимоссиз, таниш-билишсиз ҳам битадиган майда иш экан.

Бу воқеа ҳикоя бўлмайди, лекин ҳаётда ўзи бўлади, бўляпти ҳам. Ҳар биримизнинг ўзимизга инсоф берсин экан!