Читать книгу Ғаройиб қишлоқнинг ажойиб одамлари - - Страница 3

Шундай қилиб, бобомнинг тарбиясига ўтдим. У киши ўта талабчан, ички интизомга қатъий амал қиладиган одамлар сирасига кирарди. Набираларининг орасида фақат мен эркароқ эдим. Урмасдан, сўкмасдан, фақат тагдор гаплар билан интизомга чақирарди. Масжиддаги юмушлардан бўшаган кезларида беш-ўн яшик асаларига қарар, чорбоғдаги меваларни парвариш қиларди. Шанба ва якшанба кунлари Подшоота, Саноч тарафлардан келган қирғиз оғайниларига калимаи шаҳодатни ўргатарди. Кунларнинг бирида бобомнинг дўсти Қутмон оқсоқолнинг қизи, Асқар Қутмоновнинг синглиси Халича чертмак – қўбизда “Ҳой булбул” куйини ижро этганди. 1946 йилнинг қиш кунлари бобом бозиллаган сандал атрофида бизга Алиф Лайло ҳақидаги эртакни ўқиб бераётган пайтларида кимдир ташқаридан чақириб қолди. Бобомнинг қара-чи, деган ишорасига биноан, ташқарига чиқсам, хўжалигимиз раиси Абдуллажон Шайитов, “Бувангиз борми?” деди. Дарҳол ичкарига кириб, бувамга раис йўқлаб келганлигини айтдим. Ярим соатлар орасида бобом уйга қайтиб кириб, “Меҳмонхонага сандал қурамиз”, деб қолдилар. Шолча ва кигизларни қорга олиб чиқиб қоқдик. Авазхон тоғам бобом белги қўйган ерни, меҳмонхонанинг ўртасини кетмонда ўйди, биз қумғон ва челакдаги иссиқ сувни пешма-пеш ташидик. Бобом ганжинадаги китобларини икки қаватдан иборат учхонали токчаларнинг тепадаги қисмига яхшилаб териб чиқди ва токчаларни бўғишга ишлатиладиган махсус нафис ғиштларни суюқ лой билан қиррасидан ўрнатиб, уларнинг оғзини ёпди. Бироз нафас ростлагач, тоғам тайёрлаган лойларни андава билан шу қадар силлиқладики, ҳатто ғиштларнинг чоклари ҳам кўринмай қолди. Биз набиралар нима учун сандал қуриш зарур бўлиб қолганлигини тушунмай ҳайрон эдик. Кейин сандал учун қазилган жой тозаланиб, чор тарафи сувалди. Ташқарига гулхан ёқилиб, ўрик ўтинларнинг чўғини меҳмонхонадаги сандал учун ҳозирланган ерга пайдар-пай ташиб алмаштириб турдик. Тоғам қайдандир бироз оҳак топиб келди. Қолган юмушни бобом поёнига етказди. Туни билан хандақдан чўғни узмадик. Кейин эл ётган маҳалда шолчага ўралган китобларни тоғам орқалаб, тошфонар кўтарган бувамнинг ортидан қабристонга йўл олдик. Менинг қўлимда курак. Бубулоннинг ортидаги очиқ мозорга китобларни тушириб, устига хашакларни суриб қўйдик. Ўша куни тонгга қадар қор ёғиб, излар босилди. Эртасига пешиндан сўнг меҳмонхонага эски сандални ўрнатиб, кигиз ва якандозларни солиб жиҳозладик. Китоб яширилган токчалар ҳам деворлар билан бир тусга кирган эди.

Орадан уч кун ўтгач, Абдуллажон раис билан бирга икки киши келиб, меҳмонхонада кўпга қадар гурунглашди. Ўша даврга хос бўлган тансиқ овқатлардан бири атала билан меҳмонларни кузатдик. Бобомнинг гапига қараганда, чақирилмаган меҳмонлар НКВДнинг вакиллари экан…

1947 йилнинг кўкламида мактабдан қайтсам, бобом қабристонга кўмилган китобларнинг баҳорги намгарчиликда ҳилвираб кетган варақларини ажратиб ўтирган эканлар. Уларни биргалашиб болахонанинг кўздан четроқ офтобшувоқ тарафига эски кигизни ёзиб, кўкариб, муқовалари ажралиб кетган варақларни алоҳида-алоҳида териб чиқдик. Тушлик чоғида мактабимизда бўлган янгиликни айтмоқчи бўлиб турганимда: – Эшитдим, қироатни пухтароқ қилинг, Тўхтахон айтди, – деб қолдилар.

Биз биринчи синфга ўқишга борган пайтда лотин ёзувидаги имло истеъмолдан чиқиб кирилл алифбосига ўтилган бўлишига қарамай, асосий дарсликлар лотин имлосида эди. Дафтар танқис, газетанинг четларига “Лола, ош, ол” каби сўзларни ёзиб машқ қилардик. Авлиёхўжа тоғамлар дафтарнинг биринчи саҳифасига ҳар икки алифбодаги бош ҳарфларни дона-дона, ёнма-ён ёзиб берганлари учун тезда ўзлаштириб, китобларни шариллатиб ўқирдим. Ўша бобом қабристонга кўмган хазиналарини очган кунлари мактабимиз директори Қосимбой Назиров “Сенга яраша хизмат бор” деб мени хўжалигимиз раиси Абдуллажон Шайитовнинг идорасига бошлаб борди. Хонада достон ўқиш борасида овулдошларимизнинг эътиборини қозонган оғаларим Эрмамат Ваҳобов билан Давронбой Шобдоновлар ўтирган экан.

Раис сариқ муқовали менга таниш китобни варақлаб, орасига хат чўп қистириб: – Сизни имтиҳон қилгани тўпландик. Равшанхоннинг қалпоқ бозоридаги ҳангомаларидан ўқиб беринг, – деб қолдилар. Ҳаётимда биринчи марта бундай синовга дуч келишим. Бироз эсанкираб достондан парчани ўқий бошладим. Тўрт саҳифадан иборат қалпоқ бозорига дахлдор қисмини бир нави ўқиб бердим.

– Дуруст! Шошилмай қироат билан ўқишни машқ қилинг. Давронбой акангиздан ибрат олинг. Бу китобни эҳтиёт қилиб, Шарифхон улоқчига бериб қўярсиз.

Абдуллажон тоға берган “Равшанхон” достони Шарифхон Ворисовга тегишли бўлиб, ундан айрим парчаларни поччамнинг меҳмонхонасида улоқчи дўстларига ўқиб берардим. Шундай қилиб, бобом ва қишлоғимиз раиси сабаб бўлиб китоблар оламига шўнғиб кетдим. Урушдан кейинги ўта оғир дамлар. Бошоқ теришга ҳам, ўсмирликка хос шўхликларга ҳам улгурардик. Бобомларнинг чорбоғидаги шафтолилар авжи пишган кунларда бир нечта дўстларим билан девордан ошиб қўйин-қўнжимизни тўлдирдик. Бироқ, бу ножўя ишимиз бурнимиздан чиқди. Шафтолининг туклари баданимизни шу қадар қичиштирдики, асло иложи йўқ. Барча воқеаларни билиб, кузатиб юрган бобом: – Ҳа, ўғлим қўтирга йўлиқдингизми?.. Маккажўхорининг мардаги билан қашланг, – деб тагдор сўзларни айтиб, зимдан кулиб қўйдилар. Дастлабки шеърларимдан бири “Шафтоли” ана шу саргузаштларнинг илк ҳосили бўлган. Авжи саратон пайтида бобом Абдуллажон раиснинг илтимоси билан Обиджон укаларини ёнларига олиб, сушилка қуришни бошлаб юборишди. Сабаби, у кезларда буғдойдан ташқари асосий экин пахта ҳисобланарди. Қиш эрта тушарди, иккинчи терим тугамай ғўзаларни қор босарди. Шу сабабдан қиш ичи кўсак чувиш урфга айланиб кетганди. Кўмир қаёқда дейсиз? Пахталарни сушилкада қуритгани ўтин керак. Бунинг учун қишлоғимиздаги ошиқча боғ-роғларни ўтинликка ишлатишга тўғри келарди. Бу ҳукуматнинг топшириғи, бажармасликнинг иложи йўқ.

Шўх-шан ёшликнинг қувонч ва изтиробларга тўлган ёз ойини бошоқ териш, куз ва қишда кўсак чувиш каби юмушлар билан ўтказардик. Икки мавсум давомида Давронбой оғам билан биргаликда қишлоғимизнинг клуб ҳамда чойхонасида овулдошларимизга “Гўрўғли” туркумига кирган халқ достонларини, кейинроқ “Кунтуғмиш”ни ўқиб бердик. 1950 йилнинг май ойида ҳамқишлоқ дўстим, урушдан кейинги қийинчилик туфайли Наманганга кўчиб кетишган Эркин Жабборов икки қоп китобни Валижон тоға Холматовнинг аравасида келтириб берди. Унинг тенг ярми рус тилидаги асарлар экан. Бу мен учун қиёси йўқ бойлик эди. “Бошсиз чавандоз”, “Том тоғанинг кулбаси” сингари китобларни бир неча мартадан ҳижжалаб ўқиб чиқишимга тўғри келди. Шундай қилиб адабий китобларни ўқиш асосий машғулотимга айланди. Абдуллажон Шайитов раислик қилган кезларда қўшни қишлоқларга қараганда бизнинг овулдошларимиз анча яхши яшади. Тўғри, уруш даврида ва ундан кейин ҳам озиқ-овқат масаласи тахчил бўлган. Қоратариқ, сули, бурчоқ, ҳатто сиранчни истеъмол қилишимизга тўғри келган. Айрим хонадонларда ўрик қоқини еб, данагини тегирмонда тортиб, унидан кўмоч қилишган. Қуйма резина калишларга, дермантиндан тайёрланган пойабзалларга патак ўрнида буғдой похоллар ишлатилган.

Тенгдошларим қатори ана шу даврнинг қийинчиликларини бошимдан кечирдим. Қишлоғимиздаги кўплаб хонадонларда мардикорлик қилганман. Бошоқ теришда Жамол, Камол Шамшиев ва Меҳмонали Акбаров, Ҳасанхон Тўхтабоевлар, мардикорликда эса марҳум Жаъфарали Акбаров, дўстим Раҳимжон Бозорбоев, Ғани Косоновлар билан ҳамкор бўлганмиз. Арчамозор тоғининг бағридаги Силлиқтош маҳалламиздаги тенгдошларим Турсунбой Бўрибоев, Иминхўжа Тўрахўжаев, Турсунбой Икромов каминага ўхшаган етимлар учун асосий пакка ҳисобланган. Зоғорами, ўрик қоқими неки бўлса, ўша ерга чиқиб баҳам кўриб, қишлоғимизни томоша қилиш баҳонасида дардимизни, ҳасратимизни Силлиқтошга айтиб, тангрига илтижолар қилганмиз. Шунинг учун ҳар гал қишлоққа борганимда Силлиқтошдан, худо раҳмат қилгур дарвеш оғам Мўксимбой Исмонов юрган сўқмоқлардан дўстларимнинг изларини, болалигимни қидираман…

Айниқса, 1945 йилдан буёғида юз берган воқеа ва ҳодисалар хотирамга михланиб қолган. Масалан, муаззин Муллавой буванинг заркентликларни ҳам уйғотган бомдод тонгидаги жарангдор товуши, подачи Сатторов Қирғизвой отанинг “Ҳай-да-аа” деган дўрилдоқ товуши ўзларига хос эди. Подачи бобонинг овозидан келиб чиқиб, Қирғизвой “Йўғон” дейишган. Алпомиш келбатли бўлгани учун оёғига пойабзал тўғри келмай, ҳўкизнинг бошлиғидан ўзига чориқ тиктирган. Қўлида йўғон дўлана гаврон, елкада ўн олтита тўғоч солинган саноч. Маҳалламизда қайсарлиги ва ўз сўзига собит туришда тенги йўқ Қаюм тоғанинг чақноқ кўзлари, Жўравой буванинг етимларга нисбатан меҳрибонлиги, Ҳамрохўжа амакининг ҳазил-мутойибаси, Убайдулла қори буванинг ширин сўзлари, Мусахон, Эргашвой тоғаларнинг ялангтўшлиги, шоир табиат Мирзаакбар бобонинг қочиримлари, Шарифхон улоқчининг валломатлиги ҳамон кўз ўнгимда. Исроил қорининг қувликларини, Дадажон ва Баҳром буваларнинг ўзларига хос юриш-туришларини, Абдужалил ота билан нонвойчилик касбини бир муддат қовун экишга сарфлаган Абдураззоқ тоғанинг ўжарликларини унутиб бўлармиди?..

Қаттол уруш туфайли Парпихўжа, Мадаминхўжа, Марайимхўжа каби учта ўғлидан жудо бўлган Қурвонби хола дарду аламини ичига ютиб, қишлоғимиздаги хотин-қизлар шўъбасини бошқаргани, Ачақиз амманинг каминага ўхшаб шўхлик туфайли қўл ва оёғи шикастланган болаларнинг дардларига малҳам бўлгани, Азиби ача, Тўтиби амма, Кўкиби ва Иқлим холаларнинг дала шароитида мавсумий болалар боғчасини бошқаргани алоҳида таърифга лойиқ. Айни кунларда ёшлари тўқсонга яқинлашган Эшонхон бобо айтиб берган ўтмиш тарихимиз билан боғлиқ ғаройиб ҳикояларни тинглаб, дилинг равшан тортади. Сабаби, Сафед Булоннинг табаррук инсонларидан бири Зокир халфанинг қишлоғимизга қарашли экин ерларни қўшни овуллардан ажратиб олиш ва чегараларга аниқлик киритиш масаласида Қўқон хонлигига бориб, масалани ҳал қилиб, ёрлиқ олиб келишининг ўзи таҳсинга лойиқдир.

Абдуллажон Шайитов ўта тадбиркор киши эди. Кичик ҳайит 1948 йилнинг қаҳратон кунларига тўғри келди. Арафа куни ярим кечаси ер даҳшатли даражада қимирлади. Қор тиззадан. Онам раҳматли ачамларникига тунагани чиққандилар. Мен тоғам билан биргайдим. Дарҳол кигиз ва шолчаларни ташқарига, олмурутнинг остига ташиб бир нави чайла тикиб тонгни оттирдик. Тонгда қўни-қўшнилар ҳолимиздан хабар олишди. Кейинроқ Каравон, Кетмонтепа ва Афлотун томонлар зилзиладан катта талофат кўрганлиги маълум бўлди. Тангрига шукрким, қишлоғимизда ўлим-етим бўлмади. Уйлари, молхоналари бузилган хонадонларга кўмак кўрсатилди. Ҳайит намозидан сўнг қишлоғимиз раиси Абдуллажон тоға бир неча оқсоқоллар етагида уйма-уй кириб, ҳар бир хонадон эгаларидан ҳол-аҳвол сўраб чиқишди. Ўшанда раис ҳукумат томонидан бериладиган кредитни олмасликларини жиддий уқтирган бўлишига қарамай, иложи йўқлигидан давлатдан қарз олишга мажбур бўлган айрим кишилар қарзини вақтида тўлай олмай Арқит ва Итоқар томонларга кўчиб кетишга мажбур бўлган. Ўша йили баҳорга қадар чодирларда яшадик. Урушдан, меҳнат фронтидан омон қайтганлардан ертўла қуришни ўргандик. Жиққа ҳўл дов-дарахтлар худди керосин қуйгандек ёнарди. Қаҳратон қишнинг шашти пасайса ҳам кигиз ва шолчаларимиз остидаги оппоқ қорлар негадир эримасди. Бир нави март ойини қаршиладик. Далага қўш чиқди. Толиббой тоға, Мирзолим амакилар бошқарган ХТЗ тракторлари Тўдатошга, Қоронқўлга йўл олди. Икки кундан кейин Туманбой ака уйимизга бир арава почадаранг билан бурганни ўтинликка ташлаб кетди. Онам сулидан тракторчиларга нон ёпиш ҳаракатига тушди. Тандирга ўт ёқиш менга юкланди. Бир ҳафталик хизматимиз учун олтита нон бизга қоларди. Онам бечора отларнинг еми ҳисобланган сули унини бир неча марта элакдан ўтказган бўлишига қарамай, нозик қипиқ ва қилтириқлар ўтиб кетарди. Уни еган пайтимизда қиличдай кескир қилтириқларнинг оғриғидан беихтиёр бўйнимизни чўзиб ютунишга мажбур бўлардик… Минг қатла шукрким, қаттиққўл, уддабурон раҳбарларнинг ишчанлиги туфайли тут пишиғига етдик, арпа ва буғдойлар думбул бўлди.