Читать книгу Си Цзиньпин: классикалык цитаталар жана сюжеттер. Экинчи китеп - - Страница 4

9,6 миллион чарчы километрден ашык эбегейсиз зор территорияда бир калыпта эмес өнүгүү айрым аймактардын өнүгүү деңгээлинин ортосундагы «бир кылымдык ажырымды» билдирет. 1,3 миллиарддык калкы АКШ, Япония, Германия, Франция жана Улуу Британиянын калкынан эки эсе көп. Мына ушул факторлордун өзү эле Кытай сыяктуу гиганттык жана татаал өлкөнү башкарууну эбегейсиз зор милдет кылат.

«Чжоу – байыркы мамлекет, бирок анын милдети өзүн жаңылоо». Партиянын XVIII съездинден бери Си Цзиньпиндин кытайлык өзгөчөлүктөргө ээ социализм жөнүндөгү идеялары Кытайдын тарыхый кайра курууларынын жана жетишкендиктеринин түз идеологиялык кыймылдаткыч күчү болуп калды. Өнүгүү багытын кайра баалоо, өнүгүү жолун кайра карап чыгуу, өнүгүү максаттарын башка жакка жылдыруу болду. ……Өзүнүн мазмуну боюнча кеңири масштабдуу көз караштардын бул системасы кытайлык өзгөчөлүктөргө ээ кандай социализмди куруу жана өнүктүрүү, ошондой эле кытайлык өзгөчөлүктөр менен социализмди кантип куруу жана өнүктүрүү керек деген суроолорго системалуу жооп берет.

«Кытай кыялы» улуттук кайра жаралуу максатына жетүү жолу катары, «Мамлекеттик ишмердүүлүктүн беш чөйрөсүндө бирдиктүү курулуш» өлкөнүн реформалардын жалпы түзүмүн ишке ашыруу катары, «Төрт багытта интенсивдүү аракеттер» реформалардын өнүгүү стратегиясын конкреттештирүү катары, «Эки кылым» өлкөнүн туруктуу өнүгүү жолунун узак мөөнөттүү горизонт катары.

«Жаңы реалдуулук» – экономикалык өнүгүүнүн аныктоочу логикасы, «Өнүгүүнүн жаңы идеологиясы» – интенсивдештирүү багытындагы жалпы радикалдуу өзгөрүүлөр, «Бир алкак, бир жол» – адамзаттын келечегинин келечегин ачып берүүчү. ……Бул жаңы концепциялар мезгилге жана кырдаалга ыңгайлашкан улуу максаттарды жана идеалдарды чагылдырган мамлекеттик башкаруунун жаңы структурасынын пайдубалын түзөт.

Стратегиялык ой жүгүртүүгө негизделген мамлекеттин жаңы макроструктурасын пландаштыруу, карама-каршылыктарды диалектикалык ой жүгүртүүгө негиздеп чечүү, мыйзамды сактоонун негизинде элдин кызыкчылыгына багытталган мамлекеттик башкарууну пландаштыруу, системалуу ой жүгүртүүгө негизделген күч-аракеттерди бириктирүү, жаңы чектерди белгилөө, өнүгүүнүн белгилүү индикаторлоруна кепилденген жетишүүнү эсепке алуу менен иш алып баруу, инновациялык ой жүгүртүүгө негизделген жаңы мүмкүнчүлүктөрдү ачуу, ачык-айрым ой жүгүртүүгө негизделген көз карашын кеңейтүү… Бул жаңы идеялар терең идеялык мазмунга жана кеңири акылмандыкка негизделген ойлонулган стратегияны чагылдырган мамлекет куруунун пайдубалын түптөө үчүн иштелип чыккан.

Пекин – Тяньцзинь – Хэбэй агломерациясын бирдиктүү өнүктүрүү демилгеси менен башталган региондук өнүгүү стратегиясы ишке ашырылууда. Эркин соода аймактарын түзүү аркылуу тышкы дүйнөгө ачыктык стратегиясы ишке ашырылууда. Армия жеке курамды жогорку деңгээлде интеграциялоо аркылуу куралдуу күчтөрдү чыңдоо боюнча реформаларды ишке ашыруу стратегиясын кабыл алды. Маалыматтык технологиялар тармагында «Интернет+» демилгесин ишке ашыруу аркылуу Кытайды интернет державасына айландыруу стратегиясы бекитилди. Социалдык чөйрөдө мамлекет тарабынан тандалып алынган чаралардын негизинде муктаж болгондорго даректүү материалдык жардам көрсөтүү стратегиясы өзгөчө орунду ээлейт. Илимий-техникалык чөйрөдөгү реформаларды тереңдетүү аркылуу инновацияларды өнүктүрүү стратегиясы, социализмдин негизги баалуулуктар системасын куруу аркылуу маданий державага айлануу стратегиясы, өлкөдө биринчиликтин аң-сезимин кеңири жайылтуу аркылуу улуттук коопсуздук стратегиясы, коопсуз жашоо ишке ашырылууда.… Бул жаңы стратегиялар мамлекеттик башкаруу процессине бай мазмун кошуп, мамлекеттик башкаруунун мазмунуна жана мүмкүнчүлүктөрүнүн бай формасына жол ачат, процесстерди жалпы башкарууга жана бүтүндөй кырдаалды башкарууга кеңири мүмкүнчүлүктөрдү берет.

К.Маркс: «Ар бир философия – өз доорунун рухий квинтэссенциясы» деген. Тарыхый билимдерди жана мыйзам ченемдүүлүктөрдү жалпылоо аркылуу, ар тараптуу теориялык билимдер жана бай практикалык тажрыйба аркылуу, Кытайдын бүткүл дүйнө менен байланыштарын кеңейтүү аркылуу Си Цзиньпиндин жаңы доордогу кытайлык өзгөчөлүктөргө ээ социализм жөнүндөгү идеялары Кытайдын өзүнүн жөндөмдүүлүктөрүнө ишенимин дагы бир жолу тастыктады. Бул идеялар Кытайдын тажрыйбасын жалпылап, Кытайга жаңы артыкчылыктарды берип, өлкөнү өркүндөтүү процессин жаңы деңгээлге алып чыгып, мамлекеттик ишмердүүлүктүн масштабын кеңейтип, жаңы системанын макроструктурасын түзөт. Жаңы идеология партиялык курулуштун тармагында новатордук ой-пикирдин жогору учушун камсыз кылат, Маркстин окуусунун жаңы жактарын ачат, кытайлык өзгөчөлүктөрү бар социализмдин жаңы реалдуулугун түзөт.

Улуу жолду көздөй бара жатканда, Асман асты империясы элге таандык болот.

Цитата ККПнын XIX съездинде «Орто бакубат коомду ар тараптан түзүүнүн чечүүчү жеңиши – жаңы доордун кытайлык мүнөздөмөлөрү бар социализмдин улуу жеңиши» деген докладда жана башка бир катар эмгектерде келтирилген.

ТҮШҮНДҮРМӨ

ККПнын Башкы катчысы Си Цзиньпин бул макалды «Ли цзи» («Такыбалык жөнүндө жазуулар») трактатынан ар кандай жагдайларда кайталап келтирип, партиянын карапайым элдин үстөмдүгүн камсыз кылуунун түпкү максатына берилгендигин жана «Асман астындагы империя элге таандык» принцибине чексиз берилгендигин ырастаган. Си Цзиньпин ККПнын XIX съездинде жасаган докладында кытайлык коммунисттердин түпкү максаты жана миссиясы кытай элинин бакыт-таалайына жетишүү жана Кытайдын улуттук жаңылануусун камсыз кылуу экенин дагы бир жолу баса белгиледи.

Баштапкы максатка берилгендик гана ишти аягына чыгарууга мүмкүндүк берет. Так түпкү максатка берилгендиктин аркасында кытайлык коммунисттер элдин үстөмдүгүн камсыз кылууда, Партиянын бүткүл коомдун жыргалчылыгы үчүн, бүткүл элдин жыргалчылыгы үчүн мамлекеттик башкарууну, өлкөнүн өнүгүү багытын карапайым элдин негизги таламдарын эсепке алуу менен өнүктүрүү, тарыхый масштабдагы улуу мамлекеттик иштерди аткарууда элге таянуу менен камсыз кылууда. Так түпкү максатка берилгендиктин аркасында кытайлык коммунисттер карапайым элдин бактысы үчүн өз күрөшүнүн максатын ар дайым көрүп, мындан ары алга карай умтулуу үчүн ушул максаттан күч алып, улуттук кайра жаралуу үчүн күрөштү коркпостук менен түгөнгүс шыктануу менен улантып жатышат.

Кытай дүйнөлүк аренанын борборуна жакындап келатканда Си Цзиньпин «Улуу жол – жалпы мурас» деген сөз менен бүткүл дүйнөгө Кытайдын акылмандыгын, Кытайдын глобалдык көйгөйлөрдү чечүү демилгеси жар салып, ойлорун, көз караштарын ачык көрсөтүп жатат. Адамзаттын жалпы тагдыры үчүн, бүткүл дүйнөлүк жыргалчылыкка жетишүү үчүн кытайлык коммунисттер күч-аракетин аябай жатышат. Партиянын XIX съездинде белгиленгендей, Кытайдын өнүгүшү эч бир өлкө үчүн коркунуч туудурбайт жана Кытайдын Коммунисттик партиясы өзүнүн миссиясын бүткүл адамзаттын жыргалчылыгына тынымсыз көбүрөөк салым кошуу деп эсептейт. Дүйнө жүзүнүн тагдыры дүйнө элдеринин колунда, адамзаттын перспективалары – бул дүйнө элдеринин тандоосунун натыйжасы! Кытайдын партиясы жана эли бардык өлкөлөрдүн элдери менен бир жол менен барууга, адамзаттын бактылуу тагдырын биргелешип аныктоого, адамзаттын жаркыраган келечегин биргелешип түзүүгө умтулуп жатат.

ОРИГИНАЛ

Улуу жол бойлоп баратканда, Асман империясы элге таандык, башкаруу үчүн акылдуулар, жөндөмдүүлөр тандалып, берилгендикке үйрөтүлүп, адеп-ахлактары өстүрүлөт. Демек, адамга анын жарым-жартылай жакындары гана эмес, тууган-туушканы гана эмес, балдары болуп өзүнүн балдары гана эмес, балким бардыгы тууган болуп калышат. Карылардын кайрымы бар, жетилгендердин пайдасы бар, жаштардын билими бар. Баардык үй-жайсыз, жесир, жетим, жалгыз, кедей, оорулуулар камкордукка алынат. Эркектин өз үлүшү бар, аялдын баш калкалоочу жайы бар. Жакшылыкты жерге калтыруу чыдагыс болуп калат, бирок аны өзүндө да топтобош керек; күчтөргө жол бербөө сабырсыздык болуп калат, бирок аларды өзү үчүн гана колдонбоо керек. Ошон үчүн арам пландар түзүлбөйт, уурулук жана тоноочулук, баш аламандык, дүрбөлөңдүк болбойт. Ошон үчүн эл үйүнөн чыгып баратып, эшигин жаппайт. Бул Улуу Биригүү деп аталат.

«Ли цзи» («Такыбалык жөнүндө эскертүүлөр»), «Ли юнь» бөлүмү («Үрп-адаттын таасирдүүлүгү»), Чуньцю мезгили («Жаздар жана Күздөр» доору) – Цинь жана Хань доорлору

КОММЕНТАРИЙ

«Улуу жол бойлоп басып бараткан мезгилде, Асман империясы элге таандык» деген сөздү Конфуций идеалдуу коом катары элестеткен «Улуу биримдиктин» образын билдирет. «Улуу жолго» ылайык иш жасалганда, Асман асты империясы Асман асты империясынын бардык элдерине таандык, демек, «Карысынын кайрымдуулугу бар, бойго жеткенинин жөндөмү бар, өспүрүмдөрүнүн тарбиясы бар. Баардык үй-жайсыз, жесир, жетим, жалгыз, жакыр, оорулуулар камкордукка алынат», башкача айтканда идеалдуу «чоң биримдик дүйнөсү» пайда болот.

Си Цзиньпин тарабынан эң көп цитаталанган классикалык накыл сөздөрдүн бири: «Улуу жол бойлоп барып жатканда, Асман асты империясы элге таандык». Көбүнчө бул Кытайдын тышкы саясаты тууралуу сөз сүйлөөдө оозго алынат. «Улуу жол» бул контекстте баалуулуктар системасын, тактап айтканда, бүткүл адамзаттын тилеги болгон «чындык менен адилеттиктин» үстөмдүгүн, ал эми «Асман асты империясы» бүт дүйнөнү билдирет. Бул сөздүн мааниси оригиналдууга караганда тереңирээк, кененирээк.

Күтүлбөгөн окуяларга даяр болуу – мамлекетти башкаруунун туруктуу жолу.

Цитата «Си Цзиньпиндин жаңы доордун кытай өзгөчөлүктөрү менен социализм боюнча идеяларын изилдөө жана партиянын XIX съездинин духун ырастоо боюнча Борбордук Комитеттин мүчөлөрү жана Борбордук Комитеттин мүчөлүгүнө талапкерлердин даражасындагы алдыңкы партиялык кызматкерлер үчүн семинар тобунун ачылыш аземинде сүйлөгөн сөзүндө жана башка бир катар эмгектерде келтирилген.

ТҮШҮНДҮРМӨ

Си Цзиньпин бул классикалык сөздү келтирүү менен жагымсыз окуялардын алдын алуу зарылдыгын ачык-айкын көрсөтүп берди. Бийликте ар бир кадамды мүмкүн болушунча кылдаттык менен ойлонуп таштап, милдеттерге эң терең талдоо жүргүзүү зарыл. Ошондо гана болочок окуяларга, каймана айтканда, «жамгырдын алдында чөп камдоо» үчүн алдын ала даярданууга болот. Бул сөздөр Си Цзиньпиндин эң жагымсыз тышкы шарттардын пайда болуу мүмкүнчүлүгүн дароо эске алуу менен башкарууга болгон мамилесин ачык чагылдырат.

2013-жылдын башында Си Цзиньпин босого жыйынтыкка кепилденген жетишүүнү камсыз кылуучу иш формаларын колдонуунун маанилүүлүгүн белгиледи. Чектүү натыйжага кепилдик берилген жетишүүнүн жана максималдуу натыйжаларды камсыз кылуу үчүн бардык аракеттердин маанилүүлүгү баса белгиленет. Бул жагымсыз окуяларга толук даярдануу жана кырсыктардан качуу, күтүлбөгөн кыйынчылыктарга сабырдуулук менен жооп берүү жана демилгени бекем кармап туруу маанилүү. Си Цзиньпин алдыңкы партиялык кызматкерлерге «жагымсыз окуяларга дайыма даяр болуунун» маанилүүлүгүн көп эскертет жана бардык партия мүчөлөрүн тартиптин жоктугунан күрөштө жетишкен ийгиликтерди жоготуп койбош үчүн «Биз Ли Цзычэнге окшоп калбайбыз» деген сөздү бекем эстен чыгарбоо буйругу менен эскертет. Төрага «баштапкы тез гүлдөп-өнүгүү, андан кийин күтүлбөгөн төмөндөө» деген татаал тарыхый проблеманы чечүүнүн маанилүүлүгүн эске салат. Ал бизге «өлкөдөгү баш аламандыктын чыгышына жол бербөө үчүн күтүлбөгөн окуяга ал боло электе даярдануу» керектигин эскертет. Партиянын XIX съездиндеги докладында Си Цзиньпин 100 милдик жолдо акыркы 10 миль татаалдыгы менен жолдун жарымына тең болорун кайталады. Кытай элинин улуу кайра жаралышы ритуалдык гонгдорду жана барабандарды кагуу менен оңой ишке ашпайт. Даяр болгондор кырсыкка кабылышпайт жана бул жагынан алганда «Босого натыйжаны гарантиялоо жана максималдуу натыйжага ар тараптан умтулуу» принциби биздин бардык ишибизди аныктоого тийиш деп айта алабыз.

«Босого натыйжаны гарантиялоо жана максималдуу натыйжа үчүн бардык мүмкүн болгон аракет жасоо». Кытайлык өзгөчөлүктөргө ээ социализм жаңы доорго кадам таштоодо, ал эми Кытай учурда болуп көрбөгөндөй тарыхый мүмкүнчүлүктөргө туш болууда, көптөгөн кыйынчылыктар жана тобокелчиликтер алдыга карай умтулууда. Жагымсыз окуяларга даярдуулукту жогорулатуу, өнүгүү жолунда мүмкүн болуучу кыйынчылыктарды, көйгөйлөрдү жана жагымсыз факторлорду алдын ала көрө билүү жөндөмүн өнүктүрүү пессимизмдин көрүнүшү эмес, балким реалдуулуктан четтөө боюнча каталардан, милдеттүү этаптардан секирүүдөн, жыйынтыктарга умтулууда шашылыштыктан, алдын ала көрүнбөгөн кыймылдан качуу зарылчылыгы болуп саналат. Бул каталарды болтурбоо менен биз өлкөнүн социалдык-экономикалык өнүгүшүнүн жогорку сапатын жана жогорку деңгээлин камсыз кылып, системалуу жагдайда алга жылуунун багытында күчтөрүбүздү топтой алабыз.

ОРИГИНАЛ

Вэй Чжэн императорго келип ушундай дейт: «Шаардын дубалдарына жакын жердеги түлкүлөр жана ата-бабалардын ыйык жайларындагы чычкандар майда жаныбарлар, бирок аларды чыгаруу да оңой эмес, анткени алар тешиктери менен корголгон. Байыркы убакта, Хань жана Цзинь династияларынан баштап тынчтандыруу оңой болбогон, себеби алар толугу менен кол тийгис болуп келген; башкаруучу үй-бүлөлөрдүн тектеш мүчөлөрү менен абал мындан да татаал болгон. ……Женьфан мамлекеттик кызматкер катары мыйзамды жана тартипти коргой алган. Сөөк-тамырынын кылмыштуу эркелиги үчүн аны кантип жазалайсың?! Мындай чечим эгемендиктин өкүнүчүнүн предмети болуп кала турган жагымсыз окуялардын чексиз сериясынын башталышы катары кызмат кылат, бирок кырдаалды оңдоо мүмкүн эмес.

У Цзин, «Чжэн гуань чжэн Яо» («Чжэн гуань доорундагы башкаруунун негиздери»), 2-түрмөк, «Чжи цзянь (ыу)» бөлүмү («Түз үгүттар (тиркеме)», Тан доору

КОММЕНТАРИЙ

«Күтүлбөгөн окуяларга даярдануу – мамлекетти башкаруунун өзгөрүлгүс жолу» – бул сөздөр менен Вэй Чжэн Тан императору Тай-цзунга көрсөтмө берген. Түп нускада «даярдык» деген сөздү «алдын алуу», «кокустук» деген сөздү «тынчсыздануу», «мамлекетти башкаруу» дегенди «өлкөнүн жакшылыгы үчүн кызмат кылуу» маанисинде түшүнсө болот. Билдирүүнүн жалпы мааниси: күтүлбөгөн окуяларга алдын ала даярдануу мамлекеттик башкаруунун негизин түзөт.

Тан доорунун Чжэньгуань доорунун жетинчи жылында (б.з. 633-ж.) Тан императору Тай-цзундун алтынчы уулу Шу-вандын экинчи аялынын атасы Янь Юй өзүм билемдик менен император сарайынын тыюу салынган бөлүгүнө кирип кетип, ал жерде сарайдын аялдарын кордогон. Сарайдын жазалоо кызматынын башчысы Сюэ Женьфан эмне болуп жатканын билип, андан соң Янь Юну камап, суракка алган. Бул окуя тууралуу кабар Тай-цзунга жеткенде, ал ачууланып, дароо Сюэ Жэньфанды таяктын жүз соккусу менен жазалап, ээлеп турган ордунан кетирүүнү буйруйт.

Бирок Вэй Чжэн мындай чечимди адилетсиздик деп эсептеп, залда отургандар императорго өзүнүн катасын ачык көрсөтүп, төмөнкү сөздөр менен сүйлөйт: «Шаардын дубалынын жанында түлкүлөр жүрөт, ата-бабалардын ыйык жайында чычкандар бар. Алардын баары кичинекей жаныбарлар, бирок бул жаныбарларды алып чыгуу оңой иш эмес». Байыртан тынчытуу кыйын болуп келген, Хань жана Цзинь династиясынын башталышы менен император сарайында да ооздуктоо мүмкүн болбогон таасирдүү адамдардын жакындары жөнүндө эмне айтууга болот… Жэньфан мамлекеттик чиновник болуп туруп, мамлекеттин кызыкчылыгы үчүн мыйзамды коргогонго кудурети жетет, андыктан бейкүнөө адамды жазалоо менен падышанын тууганынын түпкү мүдөөсүн кантип токтотот?! Мындай ынтызарлык бүтпөгөн жагымсыз окуялардын башталышы болот, бирок өкүнүүгө кеч болуп калат. Байыркы замандан бери эле падыша гана мындай иштерди кылууга тыюу сала алат деп кабыл алынган. Күтүлбөгөн нерсеге даяр болуу – башкаруунун өзгөрбөс жолу. Суу ташкыны жок деп эле дамбаларды талкалагандарды кайдан көрдүң? Тан императору Тай-цзун чиновниктин сөзүнө сугарылып, жазаны 20 таякка чейин кыскартууга жана Сюэ Женьфаңды өз ордунда калтырууга буйрук берет.

Элге адептүүлүктүн эрежелерин үйрөтүү керек, бирок алардын каада-салтын өзгөртүүнүн кереги жок. Элдер үчүн бирдиктүү мыйзам түзүлүшү керек, бирок алардын жашоо образын өзгөртүүнүн кереги жок.

Цитата «ККП Борбордук Комитетинин улуттар боюнча жумушчу заседаниесинде сүйлөгөн сөзүндө» жана башка бир катар эмгектерде келтирилген.

ТҮШҮНДҮРМӨ

Кытай көп улуттуу өлкө жана кытай маданияты көптөгөн элдердин маданиятынын ар түрдүүлүгүн өзүнө сиңирген. Тарыхый жактан алганда, борбордук бийлик майда элдер жашаган аймактарды улуттук өзгөчөлүктөрдү эске алуу менен, бирдиктүү саясий системанын жана билим берүү системасынын принцибинин негизинде башкарат. Мындай мамиленин аркасында мамлекеттин бекем биримдиги гана камсыз кылынбастан, улуттук аймактарга өздөрүнүн улуттук маданияттарын бардык толуктугу жана боёктору менен көрсөтүүгө мүмкүнчүлүк түзүлөт.

Жаңы Кытай түзүлгөндөн бери партия жана мамлекет Кытайдын улуттук түзүлүшүнүн реалдуулугуна жана элдеринин улуттук өзгөчөлүктүрүнө таянып, майда элдер компакттуу жашаган райондордо автономия саясатын жүргүзүп келе жатат; улуттук саясаттын тандап алган курсунун тууралугу иш жүзүндө ырасталды. Дал ушул жолдо жалпы адамзаттын гүлдөп-өнүгүүсү үчүн биргелешкен күрөштүн алдында бардык элдерди бириктирүү, жалпы теңдикти камсыз кылуу, тең укуктуулуктун, биримдиктин, өз ара жардамдашуунун жана ынтымактуулуктун негизинде улуттар аралык мамилелерди чыңдоо жана өнүктүрүү мүмкүн болду. Мына ушул жолдо бардык элдер жалпы үй-бүлөнүн турмушуна аралашып, анын ар түрдүүлүгү менен биригип турганда «Сен жана мен бирбиз» деген философия ишке ашат.

ОРИГИНАЛ

Элдердин өзгөчөлүгү алардын жашаган чөйрөсүнүн шартына жараша суук же жылуу, кургак же нымдуу, кең өрөөндөр же терең дарыялар болгондугуна жараша аныкталат. Элдер мүнөзү боюнча айырмаланат: катуу, жумшак, жеңил, оор, жай, тез. Элдер беш табитти ар кандай жактырат, ар кандай механизмдерди колдонушат, ар кандай кийимдерди кийишет. Элдерге такыбалыктын бирдей эрежелерин үйрөтүү керек, бирок алардын адаттарын өзгөртүүнүн кереги жок. Элдер үчүн бирдиктүү мыйзам түзүлүшү керек, бирок алардын жашоо образын өзгөртүүнүн кереги жок. Кытайдын беш тарабындагы майда элдердин арасында мамлекеттик тартипти орнотууда ар бир элдин өзгөчөлүгү эске алынышы керек, бул өзгөчөлүктөрдү өзгөртүүнүн кереги жок.

«Ли цзи» трактаты («Такыбалык жөнүндө жазуулар»), «Ван Чжи» бөлүмү («Башкаруу системасы»), Чуньцю («Жаздар жана күздөр») мезгили – Цинь жана Хань доорлору

КОММЕНТАРИЙ

«Ли цзи» («Такыбалык жөнүндө жазуулар») – конфуцийчиликтин канондук трактаттарынын бири, анда Цинь жана Хань дооруна чейинки мезгилдеги ар кандай ырым-жырымдардын сүрөттөлүшү камтылган. «Ван Чжи» («Башкаруу системасы») бөлүмү – Байыркы Кытайдын укуктук системасынын кыйла эртеңки системалуу экспозициясы.

«Ван Чжи» («Башкаруу системасы») главасынын текстинде «Кытайдын бардык беш тарабындагы майда элдердин арасында мамлекеттик тартипти орнотууда ар бир элдин өзгөчөлүктөрүн эске алуу жана бул мүнөздөмөлөрдү өзгөртүүгө болбойт» деген пикир билдирилген. Ошентип, улуттук өзгөчөлүктөрдүн бар экендиги тан алынып, улуттар аралык мамилелерди жөнгө салуунун төмөндөгү негизги принциби коюлат: «Элдерге такыбалыктын бирдиктүү стандарттарын үйрөтүү керек, бирок алардын адаттарын өзгөртүүнүн кереги жок. Элдер үчүн бирдиктүү мыйзам түзүлүшү керек, бирок алардын жашоо образын өзгөртүүнүн кереги жок». Билдирүүдө: ар бир жер-жерлердеги элдерге карата такыбалыктын бирдей эрежелерин сактоо жагынан тарбиялык иштерге көңүл буруу зарыл жана алардын түпкү үрп-адатын өзгөртүүнүн кереги жок; бүтүндөй өлкө үчүн бирдей мыйзамдарды сактоого көңүл буруу зарыл жана элдердин күнүмдүк адаттарын өзгөртүүнүн кереги жок.

«Элге такыбалыктын эрежелерин үйрөтүү керек, бирок алардын адаттарын өзгөртүүнүн кереги жок. Элдер үчүн бирдиктүү мыйзам түзүлүшү керек, бирок алардын жашоо образын өзгөртүүнүн кажети жок» деген принцип улуттук саясат чөйрөсүндөгү «көп түрдүүлүктөгү биримдик» маданий парадигмасынын ишке ашырылышын көрсөтүп турат.

Көптөгөн нерселердин баары жаратылыштын биримдигинин аркасында жаралып, жаратылыштын азыктандыруучу ырайымынын аркасында калыптанат.

Цитата Париждеги Климаттык конференциянын ачылыш аземинде «Өз ара пайдалуу кызматташтыкты жана климаттын өзгөрүүсүн адилет жана сарамжалдуу башкаруунун механизмин биргелешип куруу» баяндамасында жана бир катар башка эмгектерде берилген.

ТҮШҮНДҮРМӨ

Салттуу кытай маданиятында орун алган «асман менен адамдын мамилеси боюнча көз караштар системасы» азыркы коомдун экологиялык көйгөйлөрүн чечүүдөгү тажрыйба жагынан өтө чоң мааниге ээ. «Асман менен адамдын биримдиги» жана «бардык нерселердин жанаша жашоосу» жөнүндөгү идеялар адамдардан жаратылышты урматтоону, жаратылыштын мыйзамдарын сактоону, жаратылыш менен гармонияны талап кылат.

Бул байыркы сөздү Кытайдын төрагасы Си Цзиньпин Климат боюнча Париж конференциясында дүйнөгө Кытайдын «экологиялык саясат баалуулуктар системасын» түшүндүрүү үчүн келтирди. Байыртадан бери келе жаткан бул баалуулуктар системасы реалдуу жана эффективдүү «экология тармагындагы аракеттерге» айланган. Кытай кабыл алган жаңы өнүгүү идеологиясында «жашыл өнүгүү» өтө маанилүү орунду ээлейт. Саясаттын жана экономиканын кенири сегментинде адам менен жаратылыштын мамилелеринин гармониясын эсепке алуу менен жаңылануунун жана өнүгүүнүн жаңы структурасын түзүүгө багытталган бир катар чаралар ишке ашырылды. Көрүлгөн чаралардын натыйжалары илимий-техникалык инновациялардан жана мамлекеттик системалар жана жашыл курулушту өнүктүрүүнүн механизмдери жана аз көмүртектүү транспортту ишке киргизүү чөйрөсүндөгү инновациялардан баштап, Бүткүл кытайлык көмүртектерди түзүүгө чейин ар кандай формаларда көрүнөт.

Си Цзиньпин Париж конференциясындагы өтө маанилүү сөзүндө Кытайдын 2020-жылдан баштап климаттын глобалдык өзгөрүүсүн нейтралдаштыруу боюнча жигердүү чараларды көрүүгө, дүйнөнүн бардык өлкөлөрүнүн экология тармагында прогрессивдүү өнүгүүсүнө эффективдүү көмөк көрсөтүүгө жана Кытайдын адекваттуу дүйнөлүк экологиялык кырдаалды жакшыртууга салым кошо аларын ачык көрсөттүү. Кытайдын салымы айлана-чөйрөнү коргоо тармагында конкреттүү саясатты ишке ашыруу жана маалыматтарды берүү гана эмес, андан да маанилүүсү, баалуулуктар системасын орнотууга жана башкаруу жана ченемдик акылмандык менен бөлүшүүгө жардам берет.

ОРИГИНАЛ

Жылдыздар бири-бирине кошулуп айланат, күн менен ай алмашып асманды жарыктандырат, төрт мезгил бири-бирин алмаштырат, Инь менен Янь чоң метаморфозаларды жаратат, шамал жана жамгыр жерге чоң таасирин тийгизет. Көптөгөн нерселердин баары жаратылыштын биримдигинин аркасында жаралып, жаратылыштын азыктандыруучу ырайымынын аркасында калыптанат. Муундун пайда болушун көрүү мүмкүн эмес, бирок муундун натыйжасын көрө аласыз, бул Рухтун көрүнүшү деп аталат. Түзүлгөн нерселер баарына ачык көрүнүп турат, бирок аларды жараткан, Асман деп аталган формасыз маңызын эч ким билбейт.

Сюнь-цзы, «Сюнци» трактаты, «Тянь лунь» бөлүмү («Асман жөнүндө түшүнүк»), Согушуп жаткан мамлекеттердин доору

КОММЕНТАРИЙ

«Асман» кытай философиясынын абдан маанилүү категориясын түзөт жана Асман менен Адамдын ортосундагы мамиле байыркы замандан бери философтордун тыкыр изилдөө объектиси болуп келген. Сюнь-цзынин Асман менен Адамдын мамилеси жөнүндөгү көз караштары негизинен «Сюн-цзы» трактатынын «Тянь лунь» («Асман жөнүндө түшүнүк») бөлүмүндө топтолгон.

«Сюнь-цзы» чыгармасынын «Тянь лунь» бөлүмүндөгү жогоруда айтылган сөз Сюнь-цзынин жаратылыш жөнүндөгү ойлорун баяндайт. Сюнь-цзынун айтымында, «Жылдыздар бири-бирине өз ара туташууда айланат, күн менен ай алмашып асманды жарыктандырат, төрт мезгил алмашып турат, Инь менен Янь чоң метаморфозаларды жаратат, шамал менен жамгыр жерге зор таасирин тийгизет. Көптөгөн нерселердин баары жаратылыштын биримдигинин аркасында жаралат, табияттын азыктандыруучу ырайымынын аркасында калыптанат». Адамдар табияттын «биримдигин» жана «азык берүүчү ырайымын» байкабаса да, бул факторлордун таасирин жана анын натыйжасын көрө алышат. Ошондуктан, Сюнь-цзы аны «Рухтун» көрүнүшү деп атайт. Сюнь-цзы «Рух» кандайдыр бир табияттан тышкаркы сырдуу башкаруучу деп ырастабайт, бирок «Асмандын кыймылы түбөлүктүү, улуу Яонун эрки боюнча болбойт жана Цзе кара ниеттин каалоосу менен жок болбойт» деп эсептейт, башкача айтканда, табияттын жашоо мыйзамы адамдын эркине көз каранды эмес объективдүү чындык.

Байыркы окуяларды карап, учурдагы окуялар менен окшоштуктарды аныктоо, адамдардын мүнөзүн эске алуу, көтөрүлүү жана төмөндөө мыйзам ченемдүүлүктөрүн табуу, туура иш-аракеттерди табуу, аракеттерди кынтыксыз жүргүзүү, өзгөрүүлөрдү заманга ылайыкташтыруу, ошондо башкаруу бекем болот, өлкөдө тынчтык жана тартип өкүм сүрөт.

Цитата «Борбордук Комитеттин улуттардын иштери боюнча жумушчу заседаниесинде сүйлөгөн сөзүндө» жана башка бир катар эмгектерде келтирилген.

ТҮШҮНДҮРМӨ

Жогорудагы сөз Цзя И жазган «Го цинь лунь» («Цинь династиясынын жаңылыштыктары жөнүндө ой жүгүртүү») чыгармасынын атактуу үчүнчү жана акыркы бөлүмүнөн алынган. Бул сөздө мамлекеттик башкарууну ишке ашыруунун негизги ыкмасы белгиленген, ал «заманга жараша өзгөрүүлөрдү өзгөртүүдөн», башкача айтканда, объективдүү чындыкка негизделген. Башкача айтканда, улуттук өзгөчөлүктөргө, каада-салттарга урмат-сый менен мамиле кылуу сакталып, бирок тарыхый өткөндү сактоо жана өнүгүүдө токтоп калуу болбошу керек. Бул чет элдик тажрыйбаны сокур ассимиляциясыз жана ойлонбой көчүрүүсүз кабыл алуу зарылчылыгы катары түшүнүлөт.

Си Цзиньпин ачык-айкын көрсөтмөлөрдү берет: «Биз өлкөбүздүн өнүгүү этаптарынын жаңы өзгөрүүлөрүн жана жаңы өзгөчөлүктөрүн так аныктап, субъективдүү кабылдоолорду объективдүү реалдуулукка туура келтирип, реалдуу шарттарга ылайык иш курсун түзүшүбүз керек, бул ыкма биз бекем түшүнүшүбүз керек болгон иш». Объективдүү реалдуулукка таянып, эң башкысы кытайлык өзгөчөлүктөргө ээ социализмди куруу үчүн жалпы негиз болуп кызмат кылган азыркы Кытайдын эң масштабдуу реалдуулугу катары социализмди куруунун биринчи этаптарынын реалдуулугуна көңүл буруу болуп саналат. Бельгиянын Европа институтунда сүйлөгөн сөзүндө Си Цзиньпин Кытайды кыскача айтып, беш негизги өзгөчөлүгүн баса белгиледи: биринчиден, Кытай цивилизациянын өтө узак тарыхы бар өлкө. Экинчиден, Кытай татаал сыноолорду жеңүүдө тарыхый бай тажрыйбасы бар өлкө. Үчүнчүдөн, Кытай кытай өзгөчөлүгү менен социализмди ишке ашырган өлкө. Төртүнчүдөн, Кытай дүйнөдөгү эң ири өнүгүп келе жаткан өлкө. Бешинчиден, Кытай эң терең реформаларды жүргүзүп жаткан өлкө. Өнүгүү жолун жана саясий багытын туура тандоо, болгон реалдуулукка ылайык чечимдерди жана чараларды кабыл алуу Кытайдын дал ушул мүнөздүү өзгөчөлүктөрүн эске алууну талап кылат.

ОРИГИНАЛ

Адамдар: «Өткөн окуяларды эстеп калуу келечек үчүн илим катары кызмат кылат» деп айтышат. Демек, асыл адам мамлекетти башкарууда байыркы окуяларга көз салып, учурдагы окуялар менен окшоштуктарды аныктап, адамдардын кулк-мүнөзүн эске алып, көтөрүлүү жана төмөндөө мыйзам ченемдүүлүктөрүн ачып, туура багытты таап, иш-аракеттерди кынтыксыз жүргүзүүсү, Заманга жараша өзгөрүүлөрдү ыңгайлаштыруусу абзел, ошондо бийлик туруктуу болот, өлкөдө тынчтык жана тартип өкүм сүрөт.

Цзя И, «Го цин лунь» («Цинь династиясынын каталары жөнүндө ой жүгүртүү»), «Үчүнчү бөлүм», Батыш Хань доору

КОММЕНТАРИЙ

Цзя И Цинь мамлекетинин тарыхын алгачкылардан болуп терең талдаган саясий ойчул. Автор өзүнүн «Го цинь лунь» («Цинь династиясынын катачылыктары жөнүндө ой жүгүртүү») эмгегинин «Үчүнчү бөлүмүндө» Цинь мамлекетинин кыйроо себептерин ачып, бул мамлекет «жерге кулап, талкаланган плиткалар сыяктуу» дейт. Мамлекеттин башкаруу системасынын бузулушуна император менен чиновниктердин ар түрдүү умтулуулары, армия менен элдин биримдигинин жоктугу, балдар менен наристелердин корголбогон позициясы себеп болгон, алар «сүйүү жана камкордуксуз жалгыз калган, алсыз жана коргоосуз, ар кандай жардамдан куру калган». Мындан тыянак келип чыгат: Цинь мамлекети тышкы күчтөрдүн таасиринен эмес, таза ички себептерден улам кыйраган.

Цзя И белгилегендей, «Асыл эр адам мамлекетти башкарууда байыркы окуяларга карап, учурдагы окуялар менен окшоштуктарды аныктоого, адамдардын кулк-мүнөзүн эске алууга, көтөрүлүү жана төмөндөөнүн мыйзам ченемдүүлүктөрүн ачууга, туура багытты табууга, иш-аракеттерди жүргүзүүгө тийиш, өзгөрүүлөрдү кынтыксыз заманга ылайыктаса, ошондо башкаруу туруктуу болот, өлкөдө тынчтык жана тартип өкүм сүрөт». Жогоруда айтылгандар мамлекеттик башкарууну жүзөгө ашырууда Асыл адам байыркы доордун тарыхы менен ийне-жибине чейин таанышып, ошол доордун чыныгы жагдайларын, адамдардын психологиясын ар тараптан билип, салыштырып, окуялардын себептерин жана кесепеттерин эске алуу менен аныктоого тийиш дегенди билдирет. Ошонун негизинде мамлекеттин гүлдөп-өсүшүнүн үлгүсүн түшүнүү, жаңы шарттарга ыңгайлашуу үчүн өзгөрүүнүн туура жолун табуу зарыл. Чечимдер ойлонуп кабыл алынышы керек, өзгөртүүлөр өз убагында болушу керек, ошондо гана бийлик бышык, туруктуу болот. Цзя И Хань императору Вэнь-ди «Өткөн окуяларды эскерүү келечек үчүн илим катары кызмат кылаарын» так түшүнүшү керек деп эсептеп, кырсыкка бара жаткан Цинь падышаларынын жолун жолдобосун, «жолдун артынан ээрчип, алдыдагы арабанын артынан оодарылып кетпестигин» эскерткен.

Чөптөр, бак-дарактар гүлдөп, ширеге толуп турган чакта жаш өсүмдүктөр өлүп калбашы үчүн, алардын өсүшүн үзгүлтүккө учуратпоо үчүн тоо боорлорундагы токойлорго балта менен адамдарды киргизишпейт. Ири дарыя таш бакалары жана дарыя каймандары, балыктар жана тузсуз суу таш бакалары, карандар жана жылан-балыктар жумуртка таштаган же урук чачкан мезгилде көнөк баштардын өлүп калбашы жана алардын өсүшүн үзгүлтүккө учуратпоо үчүн суу сактагычтарга тор таштоо жана уу ыргытууга тыюу салынат.

Цитата «5-чакырылыш Борбордук Комитеттин XVIII Пленумунун духун ар тараптуу жактыруу боюнча облустук административдик борборлордун партиялык катчыларынын деңгээлиндеги улук партиялык кызматкерлердин тематикалык семинарында сүйлөгөн сөзүндө» жана бир катар башка иштерде келтирилген

ТҮШҮНДҮРМӨ

Жогоруда айтылган сөзүндө Си Цзиньпин дагы бир катар цитаталарды келтирет, атап айтканда, «Конфуций кайырмак менен балык кармап, тор менен кармаган эмес, учкан кушту атып, конуп турган кушту аткан эмес». «Эгерде суу сактагычты кургатып салсаңыз, балыктын баарын оңой эле кармай аласыз, бирок кийинки жылы балык калбай калат. Токойду өрттөп салсаң, көп аңчылыкка ээ болосуң, бирок кийинки жылы жаныбарлар калбай калат», – деп экологиялык менеджмент жүргүзүлгөн Кытайдын салттуу маданиятында жаратылышка кам көрүүнүн маанилүүлүгүн көрсөтүү максатында мезгилдерди эске алуу менен акылга сыярлык чектер менен чектелген.

Си Цзиньпин экологияга багытталган цивилизацияны курууга дайыма олуттуу көңүл буруп келет. Келечекте Чжэцзян провинциясынын парткомунун секретары болуп иштегенде да ал илимий жактан негизделген: «Таза суу, жашыл тоолор алтын-кумуш алып келет» деген ойду айткан. Партиянын Башкы секретарлыгына шайлангандан кийин ал: «Айлана-чөйрөнү коргоо – өндүргүч күчтөрдү коргоо, айлана-чөйрөнү жакшыртуу – өндүргүч күчтөрдү өнүктүрүү» деп ар бир жолу баса белгилеген. Жогорудагы өкүм күчтүү практикалык багытка ээ. Чаңдуу жана булганган аба адамдарга «дем алуудан азап» берет, жер астындагы суулардын булганышы улам барган сайын тынчсыздануу маселесине айланууда, чөлдүн башталышы өсүмдүктөр дүйнөсүнө барган сайын олуттуу зыян келтирүүдө… Чогулган экологиялык көйгөйлөр көп жылдар бою карапайым элге азап гана чектирбестен, коомдогу көйгөйлөрдүн тез курчушуна алып келди. Бул өлкөнү өнүктүрүүнүн жаңы идеологиясында «жашыл өнүктүрүү» концепциясынын артыкчылыктуулугун түшүнүүгө, «экологиялык цивилизацияны куруу» стратегиясын өнүктүрүүнүн беш приоритетине киргизүүгө жана ККПнын XIX съезди, заманбап социалисттик державанын максаттарынын тизмесинде «жашоо эстетикасынын» жаңы концепциясын белгилейт. «Экологиялык цивилизация» концепциясы мамлекеттик саясаттын алкагында тынымсыз жана өжөрлүк менен айтылып келет, өкмөт бул концепцияга олуттуу көңүл буруп, экологиялык цивилизацияны курууга багытталган жаңы аң-сезимдин ойгонуусун көрсөтүү менен аны өнүктүрүүнү ишке ашырууда.

ОРИГИНАЛ

Абсолюттук акылман башкаруучунун башкаруусу чөптөр жана бак-дарактар гүлдөп, ширеге толуп турган мезгилде жаш өсүмдүктөр өлүп калбашы үчүн, тоо боорлорундагы токойлорго балта кармаган адамдарды киргизбөө керек деп болжолдойт, бул алардын өсүшүн токтотот. Ири дарыя таш бакалары жана дарыя каймандары, балыктар жана тузсуз суу таш бакалары, карандар жана жылан-балыктар жумуртка таштаган же урук чачкан мезгилде көнөк баштар өлүп калбашы жана алардын өсүшүн үзгүлтүккө учуратпоо үчүн суу сактагычтарга тор таштоо жана уу ыргытууга тыюу салынат. Жазгы айдоо, жайкы чөптөрдү чабуу, күзгү оруп-жыйноо, эгинди кышка сактоо иштери өз убагында бүткөрүлгөндүктөн эгиндин беш түрү сатылбай, эл ашыкча азык-түлүк менен калууда. Көлмөлөр жана көлдөр, саздар жана баткактар, дарыялар жана башка суу объектилери катуу корголот, ошондуктан балыктар жана таш бакалар көп кездешет жана элде бул тирүү жандыктар жетиштүү болот. Тоо боорлорундагы токойлорду кыюу жана отургузуу иштери өз убагында жүргүзүлүп жаткандыктан, тоолор өсүмдүктөргө капталып, карапайым элдин жыгачы арбын.

Сюнь-цзы, «Сюнь-цзы» трактаты, «Ван Чжи» («Башкаруу системасы») бөлүмү, «Чжанго» («Согушчу падышалыктар») доору

КОММЕНТАРИЙ

«Сюнь-цзы» трактатынын «Ван Чжи» («Башкаруу системасы») бөлүмү философ Сюнь-цзынин саясий көз карашынын баяны, ал эми жогорудагы фрагмент Сюнь-цзынин жаратылыш менен элдин идеалдуу падыша ортосундагы мамиле жөнүндө ой жүгүртүүсү.

Сюнь-цзы жаныбарлар жана өсүмдүктөр дүйнөсү өсүү жана жетилүү стадиясында турганда ага аңчылык кылууга «убактылуу тыюу салууну» сактоо зарыл экенин айткан: «Чөптөр жана бак-дарактар гүлдөп, ширеге толуп турган мезгилде адамдар жаш өсүмдүктөрдүн өлүп калбашы жана алардын өсүшүн үзгүлтүккө учуратпоо үчүн тоо беттериндеги токойлорго балта менен кирүүгө тыюу салынат. Ири дарыя таш бакалары менен кайман, балык жана тузсуз суу таш бакалары, балык жана жылан балыктары жумуртка таштаган же урук чачкан учурда көнөк баштардын өлүп калбашы жана алардын өсүшүн үзгүлтүккө учуратпоо үчүн суу сактагычтарга тор таштоо жана уу ыргытууга тыюу салынат». Бул жерде ири дарыя таш бакасы Яньцзы дарыясынын сууларында жана Кытайдын түштүк аймактарында таралган чоң таш баканын бир түрү болуп саналат. Дарыя каймандары – Яньцзы дарыясында жашаган крокодилдердин бир түрү. Өсүмдүктөр гүлдөп, ачылып турганда тоого чыгып, өсүмдүк чогултуп, бак-дарактарды кыюуга болбойт деген сөз; Дарыя таш бакаларынын, каймандардын, балыктардын, тузсуз суу ташбакаларынын, вьюн балыктарын, жылан балыктарынын көбөйүү мезгилинде жаныбарлардын жана өсүмдүктөрдүн көбөйүшүн жана жетилүүсүн камсыз кылуу зарыл болгондуктан, көлдөргө жана саздарга тор салууга жана балык ууларын таштоого болбойт.

Сюн-цзы ошондо да өсүмдүктөр жана жаныбарлар дүйнөсүнүн көбөйүү жана өсүү мыйзам ченемдүүлүктөрү жана өзгөчөлүктөрү бар экенин, ошондуктан адам жаратылыштын белектерин балык уулоодо ченемди сакташы керектигин, башкача айтканда «жашы жете электердин өлүшүнө жол бербөө жана анын өсүшүн үзбөө зарылдыгын түшүнгөн».

Иштин туура багытын түшүнүү, бирок убакытты жана шарттарды эске албай иш-аракет кылуу – ийгиликсиздик.

Цитата «5-чакырылыш Борбордук Комитеттин XVIII Пленумунун 2-жалпы чогулушунда сүйлөгөн сөзүндө» жана башка бир катар эмгектерде келтирилген.

ТҮШҮНДҮРМӨ

Кытай салтында «убакыт» дегенди «учурдагы кырдаал» маанисинде түшүнсө болот же «ыңгайлуу учур» деп түшүнсө болот. Туура убакыт, ыңгайлуу жер, элдин биримдиги өлкөнүн өнүгүшүнө шарт түзөт. Кытайдын өнүгүү багытын аныктоо процессинде Си Цзиньпин «убакыт» түшүнүгүнө чоң маани берет. 5-чакырылыштагы БКнын XVIII пленумунда XII беш жылдыктын программасынын долбоорун талкуулоодо жана бекитүүдө Си Цзиньпин «Иш-аракеттин туура жолун түшүнүү, бирок убакытты жана жагдайды эсепке албай аракеттенүү – ийгиликсиздик» деген сөздү келтирди. Кытайдын өнүгүшү үчүн ички жана тышкы шарттарды туура пайдалануу зарылдыгын түшүндүрүү.

Си Цзиньпин Кытай үчүн «жакшы убакытты» тандоо үчүн ички жана тышкы шарттарга терең анализ жасады. Тышкы факторлор боюнча эл аралык саясий жана экономикалык кырдаал жалпысынан тынчтыкты жана дүйнөлүк өнүгүү процессин сактоо үчүн жагымдуу. Дүйнөлүк экономика кезектешкен көтөрүлүү менен төмөндөөнү терең оңдоо стадиясында турат. Дүйнөлүк саясий система дүйнөлүк саясий күчтөрдүн тең салмактуу абалына карай тенденция менен терен кайра курууну баштан кечирип жатат. Ошентип, Кытайдын өнүгүүсү салыштырмалуу туруктуу тышкы шарттарда жүрүп жатат. Ички факторлор боюнча Кытай күчтүү материалдык базага, бай адам ресурстарына, сыйымдуулукка ээ рынокко, эбегейсиз өнүгүү потенциалына жана узак мөөнөттүү экономикалык өнүгүүдө олуттуу туруктуу оң тенденцияга ээ. Экономикалык өнүгүү процесси жаңы реалдуулуктарга ээ болуп, кайра куруулардын тездешин көрсөтүп, экономиканын структурасын тынымсыз оптималдаштырууну жана өнүгүүнүн кыймылдаткыч күчтөрүн тынымсыз өзгөртүүнү шарттап жатат. Жогоруда айтылгандардан ушундай тыянак чыгат: ички жана тышкы шарттардын терең жана татаал трансформацияларына карабастан, Кытайдын өнүгүүсү үчүн стратегиялык мааниге ээ болгон «мүмкүнчүлүктөр терезесинин» убакыт горизонтуна баа берүү өзгөрүүсүз бойдон калууда.

ОРИГИНАЛ

Ошентип, Кытай мамлекети гүлдөп же төмөндөп кетиши мүмкүн, кытайдан башка элдер күчтүү же алсыз болушу мүмкүн, окуялар пайдалуу же зыяндуу болушу мүмкүн, жасалган иш-аракеттер көйгөйлөрдү чечиши же көйгөйлөрдү жаратышы мүмкүн, ошондуктан окуялардын пайда болушунда туруктуу схема жок. Ар дайым жеңүүчү болуунун туруктуу жолу жок… Демек, Кытай мамлекетинин көтөрүлүшү жана кулашы кырдаалга жараша алмашып, кытайдан башка элдердин күчтөнүшү жана алсырашы мезгилине жараша алмашып, окуялардын пайдасы менен зыяны кырдаалга, тынч же коркунучка жараша алмашып турушу, көрүлгөн чаралардын натыйжасында жагдайга жараша алмашылышы мүмкүн. Иштин туура багытын түшүнүү, бирок убакытты жана шарттарды эске албай иш-аракет кылуу – ийгиликсиздик. Убакытты жана шарттарды туура тандоо, өзүңүздүн күчтүү жактарыңызды туура эсептөө ийгиликке жетүү дегенди билдирет. Жагдайлар өзгөрүлсө да, бул принцип өзгөрбөйт.

Лу Чжи, «Лун юань бянь шоу бэй ши и чжуан» («Чектүү жерлерди сактоо жана коргоо идеяларын баяндаган баяндама»), Тан доору

КОММЕНТАРИЙ

Тан доорунун саясий ойчулу Лу Чжи, башкаруунун начар ыкмаларын көрсөтүп, учурдагы саясаттагы өнөкөт кемчиликтерди ачыкка чыгарууга кайраттуулук менен аныкталган көйгөйлөрдөн чыгуунун жолдорун сунуштай алган.

Ань Люшан менен Ши Сыминдин жетекчилигиндеги көтөрүлүштөн кийин, Тан доорунда региондордо борбордук бийликтин күчтүү алсырашы байкалып, империянын чет-жакасындагы бүтүндөй аймактар жергиликтүү башкаруучулар тарабынан талкаланып, бир катар баш аламандыктар орун алган болуп, бүтүндөй мамлекет сырттан кол салууларга дуушар боло баштаган. Өлкөнүн өтө кооптуу абалын жана окуялардын катастрофалык өнүгүшүн көрүп, Лу Чжи беш миңден ашык «Лунь юань бянь шоу бэй ши и чжуан» («Чектүү жерлерди сактоо жана коргоо идеяларын баяндаган баяндама») очерк жазып, аны ал отчет түрүндө Тан императору Дэ-цзунго берген. Докладда Лу Чжи мындай деп билдирген: «Иш-аракеттин туура жолун түшүнүү, бирок убакытты жана шарттарды эске албай иш-аракет кылуу ийгиликсиздикти билдирет. Убакытты жана шарттарды туура тандоо, өзүңүздүн күчтүү жактарыңызды туура эсептөө ийгиликке жетүү дегенди билдирет».

Лу Чжинин саясий ой жүгүртүүсү ойчулдардын кийинки муундарына чоң таасирин тийгизген. «Синь тан Шу» («Тан династиясынын жаңы тарыхы») очеркинин «Лу чжи чуань» («Лу Чжи жөнүндөгү окуя») бөлүмүндө мындай деп айтылат: «Байыркы Ыйык Жазманын миңдеген бөлүмдөрүнүн үгүттөрү менен ой жүгүртүүлөрүн окуп, бул китептерде коомдун кемчиликтерин айыптаган сөздөр камтылганы менен, ошол эле учурда алар коомдогу гумандуулукту жана парз сезимин ырастап, андан тышкары, алар кийинки муундар үчүн жүрүм-турум кодекси катары кызмат кыла ала тургандыгы айкын болот». Сыма Гуан «Цзы чжи тун цзянь» («Башкаруудагы жардамга жалпы баяндама») аттуу хроникасында Лу Чжи колдонгон «цзы чжи» («башкаруудагы жардам») термининин жогорку маанисин көрсөтүп, Лу Чжинин ойлорун кайра-кайра келтирет. Су Дунпо чын жүрөктөн императорго «Катачылыктарды жоюу үчүн Лу Чжинин ой-пикирин эске алуу өтүнүчүн» жөнөтөт, анда ал Сун императору Чжэ-цзунга Лу Чжинин идеялары менен кайрадан таанышып чыгууну бардык тырышчаактык менен кеңешип, ошентип өлкөнү башкаруунун принциптерин түшүнүп, Лу Чжинин саясий ой-пикирин баалайт: «Ал Цзы Фаңдай акылмандык көрсөтөт, бирок андан да көрүнүктүү адабий таланты бар; Ал Цзя И ге окшоп сүйлөйт, бирок анын риторикасында эч кандай чеберчилик жок. Жогору жакта башкаруучулардын каталарын баамдай алат, ал эми төмөн жакта Асман асты империясынын элинин мүдөөсүн түшүнө алат».

Өзгөртүлгүс тартип өзгөртүү менен шайкеш келбейт. Бир жол бардык туура багыттарга алып бара албайт. Кайыктагы оюкка карап сууда түшүрүп жиберилген кылычты табуу мүмкүн эмес.

Цитата «Борбордук Комитеттин масса менен иштөө маселелери боюнча жумушчу заседаниесинде сүйлөгөн сөзүндө» жана башка бир катар эмгектерде келтирилген.

ТҮШҮНДҮРМӨ

Бир дарыяга эки жолу кирүү мүмкүн эмес. Дүйнөдө бир гана туруктуу нерсе – бул өзгөрүү. Өзгөрүүлөргө ыңгайлашуу үчүн аң-сезим замандын талабына жараша өзгөрүп, ошол эле учурда иштин формалары менен ыкмалары да тынымсыз жаңыланып, өнүгүүнүн негизги багыттарын, доордун тенденцияларын улантууга демилге көтөрүү зарыл. Борбордук Комитеттин масса менен иштөө боюнча жумушчу кеңешмесинде Си Цзиньпин ири адам агымынын көбөйүп бараткан кыймылына жана адам массасынын өзгөрүшүнө көңүл бурду. Ошол эле учурда Си Цзиньпин замандын тенденциясына ылайык массалык уюмдар менен иштөө формаларын өзгөртүүнү, ар биринин өзүн өзү жаңылоосун, бардык жаңы эң маанилүү маселелерди чече билүүсүн караган саясий талаптарды койду. Саясий аң-сезимдин, өнүгүүнүн жана прогресстин, массанын катышуусунун, массанын колдоосун жогорулатуунун натыйжасы доордун милдети.

Үзгүлтүксүз өнүгүү жок, инновация болбосо келечек жок. Масса менен иштөөдө гана эмес, жалпы эле кандай гана иш болбосун, иштин формаларын жана милдеттерин тандап алганына карабастан, багыттын тууралыгын текшерүүгө кайдыгер мамиле жасап, бутуна карап гана барууга болбойт. Өзүнө берилген мүмкүнчүлүктөрдү пайдалана албай калуу ийгиликсиздикке алып келиши мүмкүн. Маселени жакшы чечпестен туруп, маселени чечүүгө мүмкүн эмес. Жаңы формаларга, жаңы милдеттерге, жаңы талаптарга активдүү көнүү, реформаларды жана инновацияларды ишке ашырууда бекем чечкиндүүлүк, тоскоолдуктарды тез арада жеңүү керек. Ушундай болгондо гана биз кырдаалга ийгиликтүү ыңгайлашып, чоң иштерди бүтүрө алабыз жана азыркы өзгөрүү доорунда жеңүүчүнүн ордун бекем ээлей алабыз.

ОРИГИНАЛ

Баопу-цзы мындай деген: өзгөрбөс тартип өзгөртүү менен шайкеш келбейт. Бир жол бардык туура багыттарга алып бара албайт. Кайыктагы оюкка карап сууга түшүп кеткен кылычты табуу мүмкүн эмес. Мөөрлүү казыктары бар Цинь так үн чыгара албайт. Андыктан ачык аба ырайында арабага зымырыктан жасалган жүн чатыры орнотулбайт, таш менен кооздолгон дөңгөлөктөр талкаланган жолдо жүрүүгө колдонулбайт. Тамактын даамы тузсуз болгондо туз кошулат, суу кайнаганда казанга суу кошулуп, от азайтырылат.

Гэ Хун, «Баопу-цзы» трактаты, «Вай пянь» бөлүмү, («Тышкы»), «Гуан пи» («Узун жазылган метафоралар»), Чыгыш Цзинь доору

КОММЕНТАРИЙ

«Баопу-цзы» трактатынын автору ойчул жана Чыгыш Цзинь доорундагы даосизм идеяларынын жактоочусу Гэ Хунго таандык. Эсседе негизги көз караштар белгиленген, ага ылайык ички табияты олуялардын жана асман жандыктарынын жашоо мыйзамдары менен, ал эми сырткы табияты Конфуций окуулары менен аныкталат. Гэ Хун өзүнүн эмгектери менен даосизм философиясынын өнүгүшүнө белгилүү бир салым кошкон.

«Гуан пи» («Узун жазылган метафоралар») деген бөлүмдө автор төмөнкүдөй ойду айтат: «Өзгөрбөс тартип өзгөрүүгө туура келбейт. Бир жол бардык туура багыттарга алып бара албайт. Кайыктагы оюкка карап сууга түшүп кеткен кылычты табуу мүмкүн эмес». Түп нускада «жол» деген сөз «көп жүрүлгөн жол» деген маанини да алып жүрөт. Билдирүүнүн мааниси: тоңуп калган жана өзгөрүлбөгөн коомдук түзүлүш миңдеген, он миңдеген өзгөрүүлөрү менен коомду камсыздай албайт, бир жол сансыз каалаган максаттарга жете албайт, дарыядан өтүп бара жатып чөгүп кеткен кымбат баалуу кылычты кайыктагы бир оюктан таап алуу мүмкүн эмес.

Каймана мааниде «өлбөстүктүн таблеткасын эритүү» деп аталган Даонун окууларын көп жылдык практиканын аркасында Гэ Хун материянын терең өзгөрүү феноменине туш болгон: «Коргошун табиятында ак, бирок кызыл болгондуктан, ал кызыл боёктан айырмаланбай турган болуп калат. Киновардын табияты кызыл, бирок ак болгондуктан коргошундан айырмаланбай калат. Булуттар жана жамгыр, аяз жана кар – бул цинин асмандагы жана жердеги энергиясынын көрүнүшү, бирок алхимия аркылуу алардын чыныгы окшошторун түзө аласыз… Бийик тоолор да түпсүз туңгуюктарга, ал эми терең өрөөндөр тик бийик чокуларга айланып кетиши мүмкүн, анткени алар улуу заттын өзгөрүшүн билдирет». Заттын өзгөрүү кубулушу Гэ Хундун Асман Империясындагы бардык нерселер жана кубулуштар өзгөргөн деген жыйынтыкка алып келген. Ал адамдар табигый өзгөрүү мыйзамдарына баш ийип, табияттын мыйзамдарына ылайык адамдын жашоосун жүргүзүүсү керек деп эсептеген.

Байлар сансыз байлык топтойт, кедейлер топон жейт.

Цитата «5-чакырылыш Борбордук Комитеттин XVIII Пленумунун 2-жалпы чогулушунда сүйлөгөн сөзүндө» жана башка бир катар эмгектерде келтирилген.

ТҮШҮНДҮРМӨ

«Хань шу» («Хань династиясынын тарыхы») китебинде Кытай социализмдин тушунда андан таптакыр качышы керек болгон коомдун бай жана кедей болуп терең катмарланышы жөнүндө сөз барат. Си Цзиньпин бул билдирүүнү реформалоо жана өнүктүрүү саясатынын артыкчылыктарын жалпы коомчулукка бөлүштүрүүнүн маанилүүлүгүн түшүндүрүү үчүн келтирген, бул социализмдин маанилүү талабын түзөт жана социалисттик системанын артыкчылыгын топтолгон формада камтыйт. Биз элдин жыргалчылыгы үчүн өнүгүүнү чечкиндүү жүргүзүп, элге таянышыбыз керек, өнүгүү саясатынын жемишин элдин өзү тең бөлүшүүсүн камсыздап, элдин жалпы жыргалчылыкка бекем кадам таштоосуна шарт түзүшүбүз керек.

Борбордук Комитеттин 5-чакырылышынын XVIII пленумунда дагы жаңы өнүгүү идеологиясы алдыга коюлган, анда башка нерселер менен катар «Өнүгүүнүн артыкчылыктарын социалдаштыруу» концепциясы каралган. Өнүгүү жеңилдиктерин социалдаштыруу социалдык адилетсиздик проблемасын чечүүгө багытталган. Жалпыга бирдей орточо бакубаттуулукка жана социалдык адилеттүүлүккө жетишүү жолунда, бир жагынан, ар бир адамга жеке өнүгүү мүмкүнчүлүгү, өлкөнүн өнүгүшүнүн үзүрүн алуу мүмкүнчүлүгү берилиши керек, анткени эл активдүүлүгүн, демилгесин жана аракетин көрсөткөндө гана чыгармачылык зор иштерди аткарууга толук мобилизацияланышы мүмкүн. Башка жагынан алып караганда, өлкөнүн экономикалык өнүгүүсүнүн натыйжалары түрүндөгү «пирогтун» көлөмү чоңоюп баратат, бирок аны ар бир адамдын ортосунда кантип адилет бөлүштүрүү маселеси барган сайын айкын болуп баратат. Шаар менен айылдын ортосундагы кирешелердин жана социалдык кызмат көрсөтүүлөрдүн деңгээлиндеги ажырым практикалык иштердеги жана өнүктүрүүгө жеңилдиктерди бөлүштүрүү системасындагы айрым кемчиликтердин натыйжасы кыйла чоң. Жогорудагы факторлордун бардыгы бизден карапайым калк арасында өнүгүүнүн жыргалчылыгын адилеттүү бөлүштүрүү аркылуу өнүгүү процессин көңүлдү жылуулук менен толтурууну, элдин бактылуулугун сезилерлик кылууну, адамдарга пайда көрүү сезимин, бакыт сезимин, коопсуздук сезимин тартуулоону талап кылат. Ошондо гана бул сезимдер толук болуп, ишенимдүү кепилдикке жана узак мөөнөткө ээ болот.

ОРИГИНАЛ

Цинь башкаруучусу Сяо-гун Шан Яньдын идеяларын ээрчип, жерди пайдалануунун күдүк системасын жоюп, элди жаңы жерлерди иштетүүгө жана куралдуу эрдиктерге үндөп, сугат аркылуу жаңы түшүмдүү жерлерди өздөштүрүү системасын киргизген. Ал эми бул тээ эзелтеден эле кабыл алынбаганы менен Цинь башкаруучусу уделдүү княздардын укуктарын тебелеп, жергиликтүү башкаруучулардын бийлигин жокко чыгарып, мурунку кулчулук системасын жана таптар ортосундагы айырманы жок кылган. Карапайым эл бөлүндү, азыр байлар сансыз байлык топтоп, кедейлер топон жеп жатат. Күчтүү мамлекеттер кошуна мамлекеттердин жерлерин өзүнө сиңирип, алсыз мамлекеттер жашоосун токтотуп жатат.

Бан Гу, «Хан шу» трактаты («Хан династиясынын тарыхы»), «Ши хо чжи» бөлүмү («Тамак-аш жана товарлардын жазуулары»), 4-бөлүм, 1-бөлүк, Чыгыш Хань доору

КОММЕНТАРИЙ

«Хань шу» китебинин «Ши хо чжи» («Тамак-аш жана товарлар жөнүндө жазуулар») бөлүмү тамак-аш жана товарларга арналган эки чоң бөлүккө бөлүнгөн. Азык-түлүк деп тамак-аш азыктарын өндүрүү, ал эми товарлар айыл чарба продукциясын кайра иштетүү жана акча жүгүртүүнү билдирет. Бань Гу тамак-аш жана товарлар «карапайым калк үчүн эң башкы нерсе» деп эсептеген жана «тамак-аш көп жана товарлар көп болгондо, эл бакубат жашайт жана ийгиликтүү билим алса болот».

Бань Гу Шан Яньдын социалдык трансформацияларынын идеяларын карманган, бул «жерди пайдалануунун күдүк системасын жоюуга жана сугат аркылуу жаңы түшүмдүү жерлерди өздөштүрүү системасын киргизүүгө», «кошумчалардын укуктарын бузууга», княздар жана жергиликтүү башкаруучулардын бийлигин жоюу, кулчулуктун мурдагы түзүлүшүнүн жана таптардагы айырмачылыктардын жок кылынышына» алып келген. Демек, «Элдин өз байы менен кедейи бар, эми байлар сансыз байлык топтоп, кедейлер топон жейт» дегендей, эл арасында ансыз да кедейлер менен байлардын ортосунда олуттуу теңсиздик пайда болот. «Хан шу» трактатынын «Тамак-аш жана товарлар жөнүндө жазуулар» бөлүмүндө конфуцийчи философ жана императордун кеңешчиси Дун Чжуншунун дагы ушундай көз карашы келтирилген: «Шан Яньдын өзгөрүү мыйзамынан кийин императордук система түзүлдү, эреже өзгөрүп, жерди пайдалануунун күдүк системасы жоюлуп, эл соода жүргүзүү укугуна ээ болду, ошентип азыр элдин арасында кедейлер менен байлар, байлардын чексиз талаалары бар, ал эми кедейлердин талаада бир гана жерге казык какса боло турган жери бар». Чынында, байлар менен кедейлердин ортосундагы ажырым да Хан династиясы үчүн өтө олуттуу көйгөй болуп калды. Дун Чжуншу менен Бань Гу өз көз караштарын айтууда тарыхый өтмүш менен азыркы доордун ортосунда бирдей параллелдүүлүк жүргүзүшкөнү айдан ачык.

Заттардын табиятын ар тараптуу түшүнүү булактарынын келип чыгышын жана өнүгүү мыйзамдарын түшүнүүдөн турат, жана артыкча эч нерсе эмес.

Цитата «5-чакырылыш Борбордук Комитеттин XVIII Пленумунун духун ар тараптуу жактыруу боюнча облустук административдик борборлордун партиялык катчыларынын деңгээлиндеги улук партиялык кызматкерлердин тематикалык семинарында сүйлөгөн сөзүндө» жана бир катар башка булактарда келтирилген.

ТҮШҮНДҮРМӨ

Билдирүүдө Чжу Синин ар кандай маселеде фундаменталдык принциптерди издөө идеясы чагылдырылган, изденүүчү духун тарбиялоо жана нерселердин терең маңызына кирүү аркылуу чындыкты издөө адатын чагылдырат.

Өнүгүү идеологиясы практикалык өнүгүүгө алып барат, ал эми жаңы өнүгүү идеологиясы чет элдик жана ата мекендик тажрыйбаны жана өнүгүү сабактарын терең жалпылоого, ошондой эле тышкы жана ички өнүгүүнүн жалпы тенденцияларын деталдуу талдоого негизделген. Бул идеология XIII беш жылдыктын программасында жана узак мөөнөттүү өнүгүү концепциясында камтылган, өнүгүү векторун аныктап, күчтөрдү колдонуу пунктун белгилеген. Жаңы өнүгүү идеологиясын чыныгы түшүнүү үстүртөн пайда болуп, коркок аракеттер менен чектелбестен, жаңы өнүгүү идеологиясы көтөргөн жаңы билимдерди, жаңы маалыматтарды, жаңы талаптарды кабыл алуу менен чебер жана кесипкөйлүк менен болушу керек. Өнүктүрүүнүн жаңы идеологиясын ишке ашыруу «кагаз бетинде согуш» дегендей курулай чайкоочулукка айланып кетпей, мактаган мактоого айланып кетпей, реалдуу өнүгүү реформаларына дал келип, топурагын таап, тамырын жайып, жалпы кабыл алынган практикага айланышы керек. Жаңы идеологиянын жеке идеяларын жана талаптарын жалпы эле билүү, жемишсиз теориялык ой жүгүртүү менен чектөө сөзсүз түрдө бир нерсени байкап, бирок анын маңызын жана себептерин түшүнбөгөн жагдайга алып келет, бул ансыз деле практикалык ишке терс таасирин тийгизет. Си Цзиньпин Чжу Синин партиянын жетекчи кызматкерлерине жаңы өнүгүү идеологиясын терең изилдеп, чыгармачылык менен колдонуу, реформалоо жана иштин бардык чөйрөлөрүндө өнүгүү процессинде жаңы өнүгүү идеологиясынын жетектөөчү ролун жакшыраак түшүнүү зарылдыгын белгилеген билдирүүсүн келтирди жана жаңы өнүгүү идеологиясы аркылуу коомдун сапаттык жаңы деңгээлге өтүшүн камсыз кылды.

ОРИГИНАЛ

Заттардын табиятын ар тараптуу түшүнүү булактарынын келип чыгышын жана өнүгүү мыйзамдарын түшүнүүдөн турат, башка эч нерсе эмес. Жарандын келип чыгышын түшүнүү жанды баш аламандыктан бошотот, ал эми өнүгүү мыйзамдарын түшүнүү аракеттерди кынтыксыз кылат. Бирок ар кандай нерселердин табиятын бири-бирине салыштыруу туура эмес болуп калат.

Чжу Си, эссе «Да хо жэнь» («Кээ бир адамга жооптор»), Түштүк Сун доору

КОММЕНТАРИЙ

Чжу Си, ошондой эле Чжу-цзы деген ат менен белгилүү, Түштүк Сун доорунун атактуу философу жана агартуучусу, неокфуцийчиликтин идеяларын бириктирүүгө жана системалаштырууга зор салым кошкон.

Чжу Си мындай деп ырастаган: «Нерселердин табиятын толук түшүнүү булактарынын келип чыгышын жана өнүгүү мыйзамдарын түшүнүүдөн турат, башка эч нерсе эмес. Жарандын келип чыгышын түшүнүү жанды баш аламандыктан бошотот, ал эми өнүгүү мыйзамдарын түшүнүү аракеттерди кынтыксыз кылат». Билдирүүнүн мааниси мындай: кубулуштардын жана нерселердин түпкү принциптерин терең изилдөө керек. Башкача айтканда, сиз кубулуштардын жана нерселердин чындыгында эмне экенин жана эмне үчүн алар так ушундай болуп калганын билишиңиз керек. Себептер түшүнүктүү болгондо, эркти адаштырууга болбойт; сөзсүз кесепеттери белгилүү болгон мезгилде гана иш-аракеттер жаңылыш болбойт.

Чжу Си мындай деп эсептеген: «Нерселердин табиятын толук түшүнүү жаңы билимге болгон умтулууну, буга чейин бар болгондордон тышкары жаңы жетишкендиктерге умтулууну болжолдойт. Адамдар табиятынан интуитивдик билимге ээ. Ал эми нерселердин чыныгы табиятын толук түшүнүүгө умтулбагандар мурунтан эле билген жана жетишкен нерселер менен чектелип, белгисиз нерсени түшүнүп, жаңыга жетише алышпайт. Демек, бир нерсени көрүп, жаңы нерсени көрө албайт. Мунун себеби, нерселердин табиятын түшүнүү толук эмес».

Гумандуулук, адилеттүүлүк, берилгендик жана ишеним, алардан алынган талыкпас кубаныч менен айкалышкан.

Цитата 2015-жылдагы Өнүгүү жана жакырчылыкты жоюу боюнча жогорку деңгээлдеги форумда «Күчтөрдү бириктирүү жана биргелешкен өнүгүүнү активдештирүү үчүн жакырчылыкты жоюу» диссертациясында жана башка бир катар эмгектерде келтирилген.

ТҮШҮНДҮРМӨ

Си Цзиньпин ар дайым аз камсыз болгон жарандарды материалдык жактан колдоого олуттуу көңүл буруп келет. XX кылымдын 60-жылдарынын аягында жаш Си Цзиньпин Пекинден Шэньси провинциясынын түндүгүндөгү чакан айылга айыл чарба иштерин жүргүзүү үчүн жөнөтүлүп, ал жерде 7 жылга жакын болгон. Кытайдын айыл калкынын жакырчылыгы ошондо анын эсинде өчпөс сакталып калган. Көп жылдар бою өлкөнүн уезддеринде, шаарларында, провинцияларында жана борбордук шаарларында калктын социалдык жактан аз камсыз болгон катмарын колдоо Си Цзиньпиндин ишинин маанилүү багыты болуп кала берген. Си Цзиньпин жакырларга жардам берүү «менден эң көп күч-аракетти талап кылган» деп мойнуна алды.

Глобалдык деңгээлде жакырчылыкты жоюу азыркы дүйнөнүн эң олуттуу көйгөйү болуп калууда. 2015-жылдагы Өнүгүү жана жакырчылыкты жоюу боюнча жогорку деңгээлдеги форумда Си Цзиньпин дүйнөдөгү бардык элдердин бакубаттуулугу үчүн өз ара пайдалуу кызматташууга бүткүл эл аралык коомчулуктун күч-аракеттерин бириктирүү демилгесин көтөрүп, жакырчылыкты жоюу процессин тездетүү зарылдыгын билдирди».

Кытай «сөз булагы» эмес, «иш булагы». Кытай «кыялчылардын өлкөсү» эмес, «аткаруучулардын өлкөсү». Көптөгөн мисалдар, «Түштүк-Түштүк Кызматташтык Фондунун» түзүлүшүнөн тартып эң артта калган өлкөлөргө инвестициянын көлөмүн көбөйтүүгө, бир катар мамлекеттердин карызын кечүүгө чейин жакырчылыкты жоюу жаатында максаттуу субсидияларды берүүгө, айыл чарба кооперациясын ж.б.у.с. Кытай цивилизациясынын баалуулуктарынын иш жүзүндө ишке ашырылышын толугу менен чагылдырат: «Адамзат, адилеттүүлүк, берилгендик жана ишеним, алардан алынган талыкпас кубаныч менен айкалышкан».

ОРИГИНАЛ

Мэн-цзы мындай деген: «Асмандагы сый-урматтар бар, ошондой эле жердегилер бар. Кайрымдуулук, адилеттүүлүк, берилгендик жана ишеним, алардан алынган тынымсыз кубаныч асмандагы ардактуу жакшылыктар менен айкалышкан маңыз. Князь, биринчи министр жана кадыр-барктуу адамдар жердеги ардактуу адамдар. Байыркы адамдар асмандагы асыл сапаттарды өстүрүшкөн, ал эми жердеги жакшылыктар аларды ээрчиген. Азыркы адамдар жердегилерге ээ болуу үчүн өздөрүндө асмандагы жакшы сапаттарды өрчүтүшөт, ал эми экинчисин алгандан кийин, алар биринчисин ташташат. Алардын адашуусу кандай чоң, анткени алар акыры жердик жакшылыктарын сөзсүз жоготот.

Мэн-цзы, «Мэн-цзы» трактаты, «Гао-цзы» бөлүмү, биринчи бөлүк, «Чжанго» («Согушуп жаткан мамлекеттер») доору

КОММЕНТАРИЙ

Согушчу мамлекеттердин доорунда философ Мэн-цзы эки жаңы түшүнүктү киргизген – «асмандагы ардактуу сапаттар» жана «жердеги сыйлуу жакшылыктар». «Асмандагы асыл сапаттар» адамга Асман тарабынан берилген эң сонун адеп-ахлактык сапаттарды билдирет. «Жердеги ардактуу сапаттар» жогорку коомдук абалды жана наамды билдирет. Мэн-цзы кайрымдуулук, милдет сезими, берилгендик, ишеним жана талыкпай жакшылыктарды жаратуунун кубанычы Асман берген жогорку статус деп эсептеген. Князь, биринчи министр, төрө – адамдарга берилген жогорку коомдук статустун маңызы.

Мэн-цзы үчүн «байыркы адамдарды» «азыркы адамдарга» карама-каршы коюу мүнөздүү болгон. Илгеркилер өздөрүнүн асыл сапаттарын өстүрүшкөн жана өркүндөтүшкөн, кайрымдуулуктун адеп-ахлактык сапаттарына жана милдет, берилгендик жана бектик сезимине ээ болушкан, андан кийин алар табигый түрдө жогорку коомдук статуска татыктуу болушкан. Азыркы адамдар жогорку социалдык статуска жетүү үчүн гана өздөрүнүн жакшы сапаттарын өстүрүп, өркүндөтүшөт жана каалаганына жетишип, дароо жакшылыктан арылышат. Мэн-цзы бул практиканы жеткен мыкаачылык жана сөзсүз түрдө жогорку социалдык абалды жоготууга алып келет деп эсептеген.

Мэн-цзынин асмандан берилген тектүүлүк теориясы Байыркы Кытайдын кадыр-барктуу адамдарынын адеп-ахлактык өнүгүүсүнө жана рухий изденүүсүнө эбегейсиз зор таасирин тийгизген. Лю Цзуньюань өзүнүн «Тянь цзюэ лунь» («Асмандагы кадыр-барк жөнүндө ой жүргүзүүлөр») эссесинде мындай идеяны өнүктүргөн: «Байыркы замандын конфуций акылмандары кайрымдуулукту, адилеттүүлүктү, берилгендикти жана ишенимди асмандагы ардактуу сапаттар деп аташкан, бирок булардын баары асмандагы жакшы сапаттар эмес. Асмандык асылдыкка ээ болгон адамдар күч-кубат жана дененин жана рухтун тазалыгынын сапаттарына, руху улуу, улуу ыйыктыкка ээ болушу керек, андан кийин асмандагы асылдыкка ээ болот. Лю Цзуньюань Мэн-цзынин асмандагы ардактуу сапаттар теориясын кемчиликтүү деп эсептеп, аны даосисттик рухий-физикалык «күч» жана «тазалык» концепциялары менен толуктоону талап кылган, ошону менен Мэн-цзынин окууларынын идеялык мазмунун байыткан.

Чындык менен калп өткөн окуяларга баа берүү, учурдагы окуяларга негизделген текшерүү жана калыс мамилеге негизделген изилдөө аркылуу таанылат.

Цитата «Бүткүл кытайлык партиялык мектептин жумушчу чогулушунда сүйлөгөн сөзүндө» жана башка бир катар эмгектерде келтирилген.

ТҮШҮНДҮРМӨ

Оң менен терс, чындыкты жалгандан, туураны туура эместен кантип айырмалайбыз? Си Цзиньпин жогорудагы билдирүүнү цитата кылып, тыянак чыгарууда өз сезимдериңизге толугу менен таяна албагандай эле, башкалардын пикирин угуу да кабыл алынгыс экенин эскертет. Негизделген чечимдер тарыхый тажрыйбаны жана реалдуу практиканы эске алуу менен кабыл алынууга тийиш.

Кансыз согуштун аягында бир катар мамлекеттер бөлүкчөлөргө айланган же согуштун жалынына күйүп кеткенин Югославия менен Ирактын, Ливиянын жана Сириянын мисалдарынан көрүүгө болот, алар башка өлкөлөрдүн өнүгүү моделдерине кулдук тууроочулуктун ачуу жемиштерин ачык көрсөткөн. Өнүгүү моделин жана баалуулуктар системасын тандоо маселелеринде башка адамдардын идеяларын өзүнө ыйгарууга жана сырттан таңууланган чечимдерди алардын таза түрүндө кабыл алууга жол берилбейт, бирок моделдин практикада тастыкталган оң сапаттарын колдонуу жана анын кемчиликтерин эске алуу, бул моделди колдонуунун натыйжаларына басымдуу баа берүүнү аныктоо жана өз кыраакылыгын жана акыл-эсин өнүктүрүү. Бул мамлекеттин эли гана өнүгүүнүн тандап алган жолунун алгылыктуулугун жана мамлекеттин кабыл алынган баалуулуктар системасынын ишенимдүүлүгүн баалоого укуктуу жана мындай пикирлердин эң ынанымдуу ырастоосу катары реалдуу практика гана кызмат кылат. Кытай реалдуулугун батыш капитализминин баалуулуктар системасынын үлгүлөрү боюнча ойлонбой калыптандыруунун жана реформалоо жана өнүгүү процессине батыштык капиталисттик коомдун критерийлери боюнча баа берүүнүн кесепеттерин элестетүү мүмкүн эмес. Си Цзиньпин баса белгилегендей, батыштык теориялар, батыштык баяндамалар «алтын баптар жана яшма параграфтары» эмес, башкача айтканда, абсолюттук эреже жана өзгөрүлбөс мыйзам эмес, ошондуктан биз согуштук позицияларыбызды – Кытай өзгөчөлүктөрүнө марксизмдин жана социализмдин идеяларын кыраакылык менен сакташыбыз керек.

ОРИГИНАЛ

«Тоголонуп келе жаткан шарча өз жолунда чуңкурга түшүп кетип токтойт, кудум ошондой пайдасыз сөз жолдо акылманга жолукканда токтойт» дейт. Мына ушундан улам арам ойлуу адамдардын сөздөрү, адашкан идеялары Конфуцийдин окуусуна туруштук бере албайт. Чындык менен калп өткөн окуяларга карап баа берүү, азыркы окуяларга карап тактоо, калыс мамилеге таянуу менен изилдөө аркылуу түшүнүлөт, андан кийин арзыбаган сөздөр басылып, адашкан сөздөр унутулуп калат.

Сюн-цзы, «Сюн-цзы» трактаты, «Да люэ» бөлүмү («Жалпы жыйнак»), «Чжанго» («Согушуп жаткан мамлекеттер») мезгили

КОММЕНТАРИЙ

Тан жазуучусу Янь Цзин «Сюн-цзы» трактатынын «Да люэ» («Жалпы жыйнак») бөлүмүнө түшүндүрмөсүндө мындай деп жазат: «Бул бөлүм анын Сюн-цзынин окуучулары түзгөн бир тектүү эмес жазууларынан түзүлүп, кээ бир окуу тезистерин баяндайт жана өзгөчө түрдө аталышы мүмкүн эмес, ошондуктан бул жазууларды «Жалпы жыйнак» деген ат менен бириктирүү чечими кабыл алынган.

Жогорудагы «Сюн-цзы» трактатынын «Да люэ» бөлүмүндөгү фрагментте автор адегенде эл оозунда айтылган: «Тоголонуп келе жаткан шарча чуңкурга түшүп кетип токтойт, демек пайдасыз сөз жолдо даанышманга жолукканда токтойт» деген элдик макалды келтирет. Түп нускада «чуңкур» деген сөз «керамикалык идиш» дегенди да түшүндүрөт, «акыл» дегенди «билим» маанисинде да түшүнсө болот. Айтылган сөздүн мааниси: Тоголонгон топ тешикке түшүп токтойт, Акылдуу адамдын өкүмү менен арзыбаган сөз бузулат. Сюнь Цзы: «Чындык менен жалгандык өткөн окуяларга негизделген баа берүү, учурдагы окуяларга негизделген текшерүү, калыс мамилеге негизделген изилдөө аркылуу түшүнүлөт» деген идеяны андан ары өнүктүргөн. Чындык менен жалганды аныктоо, туура менен туура эмести айырмалоо кыйын болуп турганда, өткөн тажрыйбага таянып баа берүү, иш жүзүндөгү иштерге таянып тастыктоо, калыс мамиле менен өкүм чыгаруу керек. Мына ошондо «пайдасыз сөздөр басылып, жаман сөздөр унутулуп калат».

Түйшөлткөн нерсе элдин аздыгы эмес, өлкөдө адилеттиктин жоктугу; кооптонтурган нерсе байлыктын жетишсиздигинде эмес, өлкөнүн тынч эместигинде.

Цитата «5-чакырылыш Борбордук Комитеттин XVIII Пленумунун духун ар тараптуу жактыруу боюнча облустук административдик борборлордун партиялык катчыларынын деңгээлиндеги улук партиялык кызматкерлердин тематикалык семинарында сүйлөгөн сөзүндө» жана бир катар башка иштерде келтирилген

ТҮШҮНДҮРМӨ

Өнүгүүнүн жаңы идеологиясы өнүгүүнүн пайдасын эл арасында адилет бөлүштүрүүнү, башкача айтканда, негизги орунду карапайым калкка ыйгарган өнүгүү идеяларын такай карманууну, ошондой эле туруктуу жетишкендикти талап кылууну практикага киргизүүнү, ошондой эле бүткүл коомдун жыргалчылыгынын формулировкасын сунуштайт. Си Цзиньпин кытай коомунун бир нече миң жылдар мурун пайда болгон жалпы идеалдарын билдиргиси келип, Конфуцийдин атактуу сөзүн келтирди: «Кооптонуу – элдин аздыгында эмес, өлкөдө адилеттүүлүктүн жоктугунда; Мени түйшөлткөн нерсе – байлыктын аздыгы эмес, өлкө тынчыбай жатканы», ошондой эле Мэн-цзынин атактуу накыл сөзү: «Ата-энеңерди сүйүп жатып, башкалардын ата-энесин да сүйгүлө, өз балдарыңызды сүйүп жатып, башкалардын балдарын да сүйгүлө». Кошумчалай кетсек, Си Цзиньпиндин сүйлөгөн сөзүндө «Ли цзи» («Такыбалык жөнүндө эскертүүлөр») китебинин «Ли юн» («Ырым-жырымдарды колдонуу») бөлүмүндөгү «орточо бакубатчылык» жана «чоң биримдик» деген түшүнүктөр бул максатта көп колдонулат.

Жалпыга бирдей орточо жыргалчылык коомун куруу коомдун бардык катмарларынын жыргалчылыгын камсыз кылат, «байлар сансыз байлык топтогон кезде, кедейлер топон жейт» сыяктуу кубулуштарга орун жок болгон учурда жалпы адамзаттык жыргалчылыкка карай ар бир адамдын бекем кадамын аныктайт. Азыркы учурда айыл-кыштактагы жакырлардын арасында жакырчылыкты жоюу барган сайын актуалдуу маселеге айланууда.

Учурдагы саясатка ылайык калктын бир катар өзгөчө топтору аныкталды, анын ичинде 1,4 миллион социалдык аялуу жарандар, 150 миллиондон ашык 65 жаштан ашкан карылар, 200 миллиондон ашууну шаарларда жана айылдарда аз квалификациялуу жумуштарда иштеген райондун борборлорундагы айыл тургундары түзөт, 8 миллиондон ашык окуу жайларынын бүтүрүүчүлөрү ишке орношууга муктаж.

Бул топторго ошондой эле кирешенин кепилденген деңгээлин жана социалдык кепилдиктерди камсыз кылуу талап кылынат, аларга карата саясаттын эң маанилүү багыттарын аныктоо жана социалдык системаны өркүндөтүү зарыл, бул топтордун күтүүсүн жөнгө салуу, көбүрөөк мүмкүнчүлүктөрдүн теңдигине көңүл буруу керек, берилген социалдык камсыздоонун негизги деңгээлин камсыз кылуу үчүн күч-аракет жумшоо керек. Калктын бул топтору конкреттүү кыйынчылыктарды баштан кечирүүдө, ошондуктан мамлекет бул көйгөйлөрдү чечүүгө жардам берүүнүн жолдорун табууга, жаш балдарды, студенттерди окутууга, жумушчуларга эмгек акы төлөөгө, оорулууларды дарылоого, карыларга кам көрүү, муктаж болгондор турак-жай менен камсыз болушу, алсыздар колдоого алынышы керек. Дал ушул багыттар боюнча тынымсыз жаңы натыйжаларга жетишүү, адамдык потенциалды ар тараптан өнүктүрүүнү стимулдаштыруу, бүткүл элдин жалпы жыргалчылыгын камсыз кылуу зарыл.

ОРИГИНАЛ

Цзиши Чжуаньюйга кол салууну чечти. Жань Ю менен Цзи Лу Кун-цзыге барып: «Цзиши Чжуаньюй мамлекетине жортуул кылууну көздөп жатат», – дешти.…………..

Кун-цзы айткан: «Цю! Асыл эр адамдар өз чыныгы каалоолорун жашырып, шылтоолордун артында калгандарды жактырбайт». Мамлекетти же көп балалуу үй-бүлөнү башкарып жаткандар элдин аздыгынан эмес, өлкөдө адилеттүүлүктүн жоктугуна тынчсызданышат деп уктум; кооптонуу байлыктын жетишсиздигинде эмес, өлкөнүн тынч эместигинде. Адилеттүүлүк болгондо эл жакырчылыкта болбойт; жалпы элдик гармония өкүм сүргөндө эл өлкөдөн чыкпайт; өлкө тынч болгондо, башкаруучуга коркунуч жок болот. Эгер Цзиши үчүн ушундай болгон болсо, анда багындырылбаган алыскы жерлердин жашоочулары маданият жана изгилик аркылуу өздөрүнө тартылышмак. Элди ушинтип тартса тынчтык орнойт.

«Лунь Юй» («Ой жүгүртүүлар китеби»), «Цзиши» бөлүмү («Цзи мырза»)

КОММЕНТАРИЙ

«Лунь юй» трактатынын «Цзиши» бөлүмүндө мындай деп жазылган: Цзиши, үч ири аристократиялык үй-бүлөнүн биринин өкүлү («Лу мамлекетинин үч түркүгү»), ал мамлекетте негизги административдик кызматтарды ээлеген. Лу, көз каранды Чжаньюй мамлекетин басып алууга даярданган. Жань Ю менен Цзи Лу Конфуцийге бул кабар менен келишкен. Натыйжада алар менен Конфуцийдин ортосунда диалог пайда болуп, анда Конфуций минтип айткан: «Мени тынчсыздандырган нерсе – элдин аздыгы эмес, өлкөдө адилеттиктин жоктугу; кооптонуу байлыктын жетишсиздигинде эмес, өлкөнүн тынч эместигинде». Сөздүн мааниси мындай: «Тынчсызданууга элдин, жердин аздыгы эмес, бийликтин адилетсиздиги себеп болушу керек. Тынчсыздануунун себеби байлыктын жоктугунан эмес, эл арасында коопсуздук, кубаныч сезиминин жоктугунда болушу керек».

Конфуций «Чунцю» («Жаздар жана күздөр») доорунда жашаган, ал кездеги ханзаадалар чексиз бийликти пайдаланып, элдин жерин, мүлкүн уятсыздык менен тартып алып, коомдун жакыр жана бай катмарына бөлүнүшүн күчөтүп, элдин нааразычылыгын жараткан. Конфуций «өкмөттөгү адилеттик» «өлкөдөгү тынчтыктын» маңызы деп эсептеген. Башка жагынан алып караганда, ал «өкмөттүн адилетсиздиги» тымызын «өлкөдөгү баш аламандыктарды» пайда кылып жатат деп эсептеген. Ошол себептүү Конфуций «адилеттик өкүм сүргөндө эл кыйналбайт; жалпы элдик гармония өкүм сүргөндө эл өлкөдөн чыкпайт; өлкө тынч болгондо, башкаруучуга коркунуч жок болот». Чындыкты байкоонун тарыхый тажрыйбасына таянып, Конфуций карапайым калк арасында кеңири тараган коомдук турмуштун психологиясын ачык түшүнгөн – «бизди тынчсыздандырган нерсе элдин аздыгы эмес, өлкөдө адилеттүүлүктүн жоктугу».

Жыпар жыттуу жазгы токойдо былтыркы жалбырактардын ордуна жаңы жалбырактар өсүп жатат, тез аккан суунун агымында аккан толкун басаңдап, кийинки толкундарга орун бошотот.

Цитата «Бүткүл кытайлык партиялык мектептин жумушчу чогулушунда сүйлөгөн сөзүндө» жана башка бир катар эмгектерде келтирилген.

ТҮШҮНДҮРМӨ

Дал акын Лю Юйсинин поэтикалык саптарында сүрөттөлгөндөй, эскинин ордуна жаңынын келиши табигый көрүнүш. Партиянын ишинде ырааттуулук жана өнүгүү болууга тийиш, партиялык жетекчи кызматкерлердин муундары жалпы иш үчүн күрөштүн эстафетасын жаңы муунга тапшырып, бири-биринин жолун жолдоого тийиш.

Си Цзиньпин жетекчи партиялык кадрларды даярдоого жана тарбиялоого зор маани берет. Татыктуу жетекчи партиялык кызматкерди даярдоо үчүн биринчиден, өзүнүн аракети, экинчиден, партия жүргүзүп жаткан тарбияга таянуу керек деп айткан кезинде. Жаш лидерлик партиялык кызматкерлерди даярдоо боюнча Си Цзиньпин өзүнүн «таланттуу кадрларды даярдоо ыкмасын» сунуштады. Бул ыкма «бүчүрдү жерде көпкө сактоону», башкача айтканда, партия мүчөсүн «жамгыр жана шамал» менен сынап көрүү, турмуш-тиричилик жана эмгек шарты оор аймактардагы баштапкы уюмдарда иштөөнүн жеке тажрыйбасына ээ болуп, стресстин шарттарында кечиктирилгис жана маанилүү милдеттерди аткаруунун натыйжасында бышып жетилүү. Ушундай даярдыктын аркасында гана партиянын мөчөсү реформаны жана өнүгүүнү кадыресе шарттарда ишке ашыруунун практикалык ишин жүргүзүүдө жоопкерчиликти жогору сезе алат.

Си Цзиньпин баштапкы уюмдарда көп жылдардан бери иштеп, ар кайсы мезгилде айылдык партиялык ячейканын катчысы жана уезддик партиялык комитеттин катчысы кызматтарын аркалаган. Анын артында жазуучу Цзя Дашань менен болгон аңгемелешүүлөрү, анын эл жана мамлекет үчүн басып өткөн өмүр жолун иллюстрациялаган «баштапкы партиялык уюмдардагы иш жөнүндөгү» көп сандаган кептер бар. Си Цзиньпин өзүнүн жаш кезин эстеп: «Тоолор менен айылдардагы ошол жети жылдык оор турмуш мени абдан бекемдеди», – деп кусалык менен белгиледи. Мына ушундай тажрыйбанын негизинде ал: «Биз кыраакылыгы, потенциалы жана өнүгүү перспективасы бар жаш партиялык кызматкерлерге оор жүктү жүктөөгө батынышыбыз керек жана аларды сыноолордун тигелинен системалуу түрдө алып барышыбыз керек» деген талапты коюп жатат.

ОРИГИНАЛ

Кокусунан кайтыш болгон достордун кайгысы тууралуу эки теңдешсиз ыр саптарыңызды окуп, жан дүйнөмдө терең кайгы пайда болду, аны мен өзүмдүн чакан поэмамда чагылдырдым.

Бул дүйнөдө эски достор азайып, кошок ырлары гана көбөйүп баратат деп кыйкырып жаткандын эмне кереги бар.

Жыпар жыттуу жазгы токойдо былтыркы жалбырактардын ордуна жаңы жалбырактар өсүп жатат, тез аккан суунун агымында аккан толкун басаңдап, артынан аккан толкундарга орун бошотот.

Байыркы замандан бери ар кандай кайгылуу окуяларга орун бар, бирок көз жаш менен эмнени өзгөртүүгө болот?

«Лю Юйси», «Ле тянь цзянь ши шан вэй чжи, лунь ши, мэй шу сан цзюнь цзы, се ю шэнь фэнь, инь чен ши ши жана цзи» («Мага жиберген кайгы тууралуу ырлар үчүн ыр саптары үчүн ыраазычылык») акын Ле Тянь дүйнөдөн мезгилсиз кеткен үч асыл адам боюнча – Шан Вэйчжи, Лунь Ши, Мэй Шу»), Тан доору

КОММЕНТАРИЙ

Ырдын аталышында айтылган «Ле тянь» («Асманда кубануу») аты Бо Цзюйи акындын псевдоними. Ырдын аталышындагы «цзянь ши» деген сөз айкашы «окууга жөнөт» дегенди билдирет. Ырдын аталышынан жана биринчи саптарынан эле үч эң жакын досунун биринин артынан бири өтүп кеткенине таң калган Бо Цзюйи эки поэтикалык шедевр жаратып, аны досу, акын Лю Юйсиге тапшырганын көрүүгө болот. Бул ырларды окугандан кийин, Лю Юйси, өз кезегинде, ыраазычылык белгиси катары, жогоруда берилген ыр менен жооп жазды.

Дарыянын тез агымында алдыдагы аккан толкундар жайылып, кийинки толкундарга орун бошотот. «Өткөн жылдагы жалбырак» жана «алдыга чуркоо толкуну» деген сөз айкаштары мурунку муундарды жана өтүп кеткен досторду көрсөтүшү мүмкүн, же алар өткөн иштерди да көрсөтө алат. «Жаңы жалбырактар» жана «артынан келген толкундар» жаңы муундарды, же жаңы нерселерди да билдириши мүмкүн. Акын бул жагдайга жана жанрга мүнөздүү ачуу, жоготуу сөздөрүнөн качкан, тескерисинче, жашоого оптимисттик көз карашты билдирген. Ырдын үчүнчү сабы: «Жыпар жыттуу жазгы токойдо жаңы жалбырактар былтыркы жалбырактардын ордуна өсүп чыгат, тез аккан суунун агымында аккан толкун басаңдап, артынан аккан толкундарга жол ачат» деген Лю Юйсинин философиялык көз караштары чагылдырылат. Жалпы мааниси мындай: жазда көп нерселер ойгонуп, кайра жаралат. Бак-дарактар жыпар жыттанып, жаш жалбырактар гүлдөп, эски жалбырактарды мүмкүн болушунча тезирээк толук түшүүгө шарт түзөт.

Заманга жараша бир ишти колго алып, шартка жараша натыйжага жетишүү жана нерселердин табиятын билүүдөн пайда алуу.

Цитата «Интернет коопсуздугу жана маалыматтык технологияларга өтүү боюнча семинардагы сөздө» жана башка бир катар эмгектерде келтирилген.

ТҮШҮНДҮРМӨ

Интернет коопсуздугу жана маалыматтык технологияларга өтүү боюнча семинарда сүйлөгөн сөзүндө Си Цзиньпин жергиликтүү өзгөчөлүктөрдү эске алуу жана жалпы тенденцияны ээрчип, эффективдүү иш-аракеттердин жана натыйжаларга натыйжалуу жетишүүнүн маанилүүлүгүн көрсөтүү үчүн Хань Фэйцзинин жогорудагы билдирүүсүн келтирди. Башкача айтканда, Кытайда интернетти илгерилетүү жергиликтүү өзгөчөлүктөрдү эске алуу менен ишке ашырылып, жалпы тенденцияга ылайык жылып, жалпы кабыл алынган логиканы карманууга тийиш. Бир жагынан алганда, Кытайдын интернет коомчулугу 800 миллионго жакын адамды түзөт, бул өлкөдөгү интернетти өнүктүрүү үчүн өзгөчө артыкчылык болуп саналат. Экинчи жагынан, экономикалык өнүгүүнүн реалдуулугу жаңы кыймылдаткыч күчтөрдү талап кылат жана бул жагынан алганда, Интернет абдан маанилүү ролду ойной алат.

Си Цзиньпин маалыматтык технологиялардын маанилүүлүгүнүн өсүп бараткан системаны түзүү тенденциясын чындап эле алдын ала көрө билген жана натыйжада Борбордук Комитетти анын ичинде Интернет күчүн түзүү стратегиясынан баштап, «Интернет+» программасына чейин жана андан ары өлкөнү санариптештирүү боюнча глобалдык стратегияга чейин бир катар маанилүү демилгелерди жеке өзү жетектеген. Ошентип, санариптик экономиканын өнүгүү процесси жаңы бийиктиктерге тез көтөрүлүү үчүн эбегейсиз жана күчтүү канаттарды алгансыйт. Мамлекеттик деңгээлдеги бул масштабдуу чечим жыл сайын 11-айдын 11-күнүндө өткөрүлүүчү «11.11», б.а. 11-ноябрда арзандатуу майрамынын алкагында акциялар боюнча интернет-сатуулардын дайыма жаңыланып турган жазууларында өзүнүн көрүнүшүн тапты. Бул рыноктун катышуучуларынын күн сайын 10 миңден ашык компанияга көбөйүшүнүн, коомдогу «новаторлордун» популярдуулугунун жана Кытайдын ИДПсындагы санариптик экономиканын үлүшүнүн тынымсыз өсүшүнүн аркасында мүмкүн болду. Интернет тармагынын өндүрүштүк потенциалын бошотуу экономикага инновацияларды киргизүүгө жана өнүгүү процессинин принципиалдуу жаңы деңгээлге өтүшүнө күчтүү таасир этиши мүмкүн.

ОРИГИНАЛ

Ошондуктан Лао-цзы: «Канчалык ары барсаң, ошончолук аз билесиң» дейт. Бул аң-сезим алыска бурулган мезгилде, жакын жердеги нерсе көрүнбөй калат дегенди билдирет. Ыйык даанышман тынымсыз иш-аракеттерди жасабайт, бирок ошол эле учурда билимге ээ болот. Ошондуктан, Лао-цзы: «билимге умтулбайт, бирок баарын билет» дейт. Ушуну менен ар тараптуу көрүүгө ээ болот, ошондуктан Лао Цзы мындай дейт: «Бир нерселерди көрбөй туруп, алардын маңызын көрө билет. Андан тышкары, жагымдуу учурда иш-аракет кылуу, натыйжага жетүү үчүн жагдайларды колдонуу жана нерселердин табиятын билүү аркылуу пайда алуу жетиштүү, ошондуктан Лао-цзы мындай дейт: «аракет кылбайт, бирок ийгиликке жетишет».

Хань Фэйцзы, «Хань Фейцзы» трактаты, «Юй лао» бөлүмү («Лаоцзи окууларын түшүнүү»), «Чжанго» мезгили («Согушчу падышалыктар»)

КОММЕНТАРИЙ

Хань Фэй-цзы «Лао-цзынын окууларын түшүнүү» деген бөлүмүндө Лао-цзынын идеяларын тарыхый окуялар жана элдик уламыштар түрүндө баяндайт. XVII бөлүмдө мындай деп айтылат: «Короодон чыкпай эле, Асман асты империясы менен таанышууга болот; терезеден карап туруп, табигый Даону көрө аласыз. Канчалык алыс кетсең, ошончолук аз билесиң. Демек, олуя билимге барбайт, баарын үйрөнөт. Ал нерселерди көрбөй туруп, алардын маңызын көрөт. Аракет кылбайт, бирок ийгиликке жетет». Башкача айтканда, үйдүн дарбазасынан чыкпастан, ыйык акылман Асман асты империясында болуп жаткан окуялардын мүнөзү менен таанышат. Терезеден карап туруп, табияттын мыйзамдарын түшүнөт. Үйдөн канчалык алыс болсо, чындык ошончолук азыраак ачылат. Ошондуктан ыйык даанышманга билүү үчүн аракет кылуунун кереги жок. Түшүнүү үчүн көрүүнүн кереги жок. Ийгиликке жетүү үчүн эч кандай аракет талап кылынбайт.

Бул абал нерселердин жана кубулуштардын өнүгүүсүнүн объективдүү мыйзамдарын аңдап билүү аркылуу ишке ашат. Хань Фэй-цзы Лао-цзынын «аракет кылбоо аркылуу бүтүрүү» принцибин чечмелөөдө мындай деп жазат: «Ыңгайлуу убакта аракет кыл, натыйжага жетүү үчүн шарттарды колдон, нерселердин табиятын билүүдөн пайда көр, ошондуктан Лао-цзы мындай дейт: «аракет кылбайт», бирок ийгиликке жетет». Билдирүүнүн цитатасында «жакшы убакта» деген сөз айкашы «заманга ылайык» деген сөздөр менен, ал эми «жагдайдан пайдаланып» деген сөз «шартка жараша» деген сөздөр менен берилген. Бул колдонуу убакыт, жагдайлар жана жасалган иш-аракеттердин ортосундагы себептик байланышты көрсөтөт. Билдирүүнүн мааниси төмөнкүдөй: эгерде сиз нерселерди өз убагында жана объективдүү шарттарды эске алуу менен ишке ашырсаңыз, ошондой эле нерселердин мүнөздүү сапаттарын колдонсоңуз, анда сиз каалаган натыйжага жетише аласыз, ал жалпысынан аракетсиздик аркылуу «жетишүү» деп аталат.

Ааламдык сүйүүнүн аркасында гана Асман асты империясында тартип башталат, өз ара жек көрүүнүн натыйжасында тартипсиздик пайда болот.

Цитата «Глобалдык интернеттин көйгөйлөрү боюнча II эл аралык конференциянын ачылыш аземинде сүйлөгөн сөзүндө» жана башка бир катар эмгектерде келтирилген.

ТҮШҮНДҮРМӨ

Си Цзиньпин глобалдык интернет башкаруу системасынын контекстинде Мо-цзынин атактуу сөзүн келтирип, «Жалпы кайыкта жана жалпы экономиканы башкарууда өз ара ишеним көрсөтүп, эки тарапка пайда алып келүү керек» деген концепцияны алдыга койду. Интернеттин тез өнүгүшү «жеңүүчү бардыгын ала турган нөл суммадагы оюндардын» актуалдуулугунун андан ары төмөндөшүнө алып келди. Интернет мейкиндиги мамлекеттер ортосундагы согуштун аренасына айланбашы керек, башка мамлекеттерди «демонтаждоонун» куралы болуп калбашы керек, өзгөчө укук бузуулардын жана кылмыштуулуктун очогуна айланбашы керек. «Өз ара жек көрүү менен баш аламандык келет», демек, кеңири диалог жана кызматташуу үчүн аянтча куруу, көбүрөөк байланыш жана өз ара аракеттенүү пункттарын, кызматташтыктын өсүү чекиттерин, өз ара пайдалуу жаңы сигналдык пункттарды түзүү зарыл. Ушундай саясат гана «универсалдуу өз ара сүйүү» менен айкалышып, глобалдык интернетти башкаруунун акылга сыярлык системасына негиз түзө алат.

Заманбап доордо, атүгүл жердин эң алыскы булуң-бурчтарында да, дүйнөнүн башка өлкөлөрү менен ыңгайлуу жана ыкчам байланышуу үчүн сизге интернетке кирүү гана керек. Интернет Aлибабанын казынасы болобу же Пандора кутучасы болобу бүткүл дүйнөлүк тармакты биргелешип башкаруу механизмин иштеп чыгуу маселесинде адамзаттын жалпы тагдыры жакшы эркти алдын ала аныктайбы, ошого жараша болот. Мына ушул ойлордун негизинде Си Цзиньпин Глобалдык Интернет боюнча II Эл аралык конференциянын ачылыш аземинде «Төрт принципти» – Интернеттеги негизги укуктарды сыйлоо, тынчтыкты жана коопсуздукту коргоо, ачыктыкты жана кызматташтыкты өнүктүрүү, баарына жагымдуу тартипти орнотууну сунуштады. Бул принциптер толугу менен Интернетти башкаруунун глобалдык системасында реформаларды алга жылдырууга багытталган.

ОРИГИНАЛ

Эгерде Асман асты империясында баары бири-бирин сүйсө, мамлекеттер бири-бирине кол салбаса, үй-бүлөлөр бири-бирине кысым көрсөтпөсө, анда уурулук, талап-тоноочулук токтойт, ал эми падыша менен вазирлердин, ата-баланын мамилесинде, берилгендик жана моюн сунуу мамилеси, кайрымдуулук жана сүйүү орноп, Асман асты империясында тынчтык өкүм сүрөт. Мамлекетти толук акылман башкаруучу башкарып турган болсо, эмне үчүн элди касташуудан тыйып, элди жалпы сүйүү жолуна багыттабайт? Ошентип, ааламдык сүйүүнүн аркасында гана Асман асты империясында тартип келип, өз ара жек көрүүнүн натыйжасында тартипсиздик пайда болот. Ошондуктан Мо-цзы мындай дейт: «Бул адамдарды ааламдык сүйүүнүн жолуна үйрөтпөй коюу мүмкүн эместигин түшүндүрөт».

Мо-цзы, «Мо-цзы» трактаты, «Цзянь ай» («Универсалдуу сүйүү») бөлүмү, 1-бөлүк», «Чуньцю» («Жаздар жана күздөр») мезгили – «Чжанго» («Согушуп жаткан падышалыктар») мезгили

КОММЕНТАРИЙ

«Универсалдуу сүйүү» философ Мо-цзынын окууларынын фундаменталдык концепциясын түзөт. Мо-цзы «Жаздар менен Күздөр» мезгили менен «Согушуп жаткан падышалыктар» доорунун түйүнүндө жашаган, ал мезгилде «тополоң өкүм сүрүп, каракчылар башкарып, болуп жаткан окуяларды токтотууга эч кандай жол жок» эле. Трактаттын автору баш аламандыктын келип чыгышы «жалпыга бирдей сүйүүнүн жоктугунда» деп эсептеген жана ошондуктан «жалпыга бирдей сүйүү жана өз ара пайда» идеясын Асман асты имперясында улуу тынчтыкты калыбына келтирүүнүн кепилдиги катары койгон. Асман асты империясын башкаруунун негизи – бул «жалпы сүйүү».

«Универсалдуу сүйүү» – бул ар бир адам бири-бирине жакын жана «универсалдуу сүйүүнү» башынан өткөрөт деп болжолдонгондуктан, айырмачылыктары жок бирдей сүйүү, аны белгилүү бир адамга, ошондой эле өз ара жакындыгына жана алыстыгына жараша ажыратууга болбойт. Мо-цзынын айтымында, «универсалдуу сүйүү» сезими адамдарды өзүңдөй сүйүүнү, адамдарга өзүңдөй мамиле кылууну талап кылат. «Ал берген сүйүү мээримдүү адамга кайтып келет. Ал келтирген пайда, пайда келтирген адамга кайтып келет». Баардык нерсе жана ар бир адам универсалдуу өз ара сүйүүсүн көрсөтүп, өз ара пайда алып келгендиктен, «жалпыга бирдей сүйүү – бул тартипти орнотуу» демектир. Тескерисинче, «Жамандык кылганга жамандыгы кайтып келет. Зыян келтирген адамга зыяны кайтат». Ар бир адам бири-бирине жамандык алып келгенде, мамлекетте баш аламандык пайда болот».

Абдан акылдуу башкаруучу шаарды түптөө үчүн түзөңдүү, түшүмдүү жана бай топурактуу жерлерди тандашы керек. Калктуу конуш тоого жанаша, оң жана сол тарабында аккан же токтоп турган суу болушу керек.

Цитата «ККП Борбордук Комитетинин шаардык курулуш боюнча жумушчу заседаниесинде сүйлөгөн сөзүндө» жана башка бир катар эмгектерде келтирилген.

ТҮШҮНДҮРМӨ

Си Цзиньпиндин айтымында, шаарларды өнүктүрүү экономикалык максаттарды гана көздөбөстөн, айлана-чөйрөнү жакшыртууга жана маданиятты өнүктүрүүгө багытталышы керек. Бирок, кээ бир жерлерде шаарды өнүктүрүү көп кабаттуу үйлөрдү жана темир-бетон конструкцияларын куруу, коомдук жайларды жашылдандыруу жана жайылып жаткан бак-дарактарды массалык түрдө алмаштыруу боюнча иштерди «четке түртүү» менен гана аныкталат. Анын үстүнө, кымындай да өкүнбөстөн, көлдөр имараттарды куруу үчүн кургатылат, натыйжада күн нурунда жылтылдаган көлдөрдүн суу беттери жана туманга капталган тоо силуэттери түрүндөгү шаардык кооздуктар экскаваторлор менен казылып, олуттуу шаарлардын экологиялык абалына зыян келтирет. Мына ушундай кайра жаралуулардын жүрүшүндө шаарлар таанылгыс болуп өзгөрөт, «чексиз деңиз айыл талаасына айланат», адырлар түздүккө, арыктар жолго айланат. Ошол эле учурда тоолор жана токойлор, көлдөр жана көлмөлөр жашоо чөйрөсүнүн ажырагыс органикалык бөлүгүн түзөт, бул дароо экономикалык пайда үчүн шаардын ден соолугуна зыян келтирүүгө жол берилгис.

Си Цзиньпин мисал катары Ханчжоу шаарындагы Сиху көлүнүн окуясын көп келтирет. Бардык тарыхый оош-кыйыштарды башынан өткөргөн Байди жана Суди дамбалары адамдарды шыктандырган маданий эстеликтер гана эмес, андан да көбүрөөк деңгээлде – шаарды өнүктүрүү концепциясын элестетет. Эгерде илгеркилер бул жерлерди кылдаттык менен кайтарышпаса, «Асманда жанат бар, жерде Сучжоу, Ханчжоу бар» деген сөз кылымдар бою кантип өтүп кетмек? Азыркы муун бул жөнүндө терең ойлонушу керек.

ОРИГИНАЛ

Байыркы убакта башкаруучу Хуань-гун Гуань Чжунга: «Биз башкаруучу борборду куруу үчүн жерди кантип эң жакшы тандай аларын билгибиз келет?» – деп сураган. Буга Гуань Чжун мындай деп жооп берген: «Мага, татыксызга, канчалык деңгээлде билүү берилгендигин билбейм, бирок басып алган жерлерге падышалык кыла алгандардын акылмандыгы бар. Абдан акылдуу башкаруучу шаарды түптөө үчүн түзөңдүү, түшүмдүү жана бай топурактуу жерлерди тандашы керек. Калктуу конуш тоого жанаша, оң жана сол тарабында аккан же токтоп турган суу болушу керек. Шаардын чегинде чоң дарыялардан суу алып келүү үчүн каналдар курулат……»

«Гуан-цзы» трактаты, «Ду ди» бөлүмү («Жерден пайдалануу»)

ТҮШҮНДҮРМӨ

«Гуань-цзы» трактатынын «Ду ди» («Жерден пайдалануу») бөлүмү суу ресурстарын башкаруу боюнча идеяларды көрсөтүүгө арналган. Ци башкаруучусу Хуань-гун менен болгон маегинде ойчул Гуан-цзы: «Жакшы башкаруучу эң оболу өлкөнү беш кырсыктан арылтышы керек, анын эң чоңу – суу стихиясынан келүүчү кырсыктар» деген насаатын айтып, андан кийин тиешелүү ченемдик укуктук актылардын жана чаралардын бүткүл комплексин сунуш кылат.

Тактап айтканда, Гуан-цзы суу ресурстарын пайдаланууда жеңилдик факторун толук эске алуу менен шаарларды курууну сунуштап, мындай дейт: «Толугу менен акылман башкаруучу түзөңдүү, түшүмдүү топуракта жайгашкан жерлерди тандашы керек. Калктуу конуш тоого жанаша, аккан же токтоп турган суулардын ортосунда болушу керек». Түп нускада сөздөрдүн үстүнөн ойноо колдонулат: «жайлаштыруу» деген сөз «жанаша болуу», «кошуна болуу» деген сөз менен үндөш болуусу абзел. Жалпы түшүнүк акылдуу башкаруучу шаар курууда рельефи тегиз, топурагы берекелүү, жаратылыш тартуулаган жерлерди тандашы керек дегенди билдирет. Калктуу конуш суу менен камсыз кылуу үчүн сол жана оң тарабында дарыялар, көлдөр же башка суу объектилери тургандай кылып тоого жакын жайгашууга тийиш. Гуан-цзи ошондой эле шаарларда дарыяларга туташтырылган суу канал системаларын курууну сунуш кылат.

Мындан тышкары, трактаттын аталган бөлүмүндө төмөндөгүлөр сунушталат: «Жер участогунун ичинде шаардын өзү төшөлгөн, шаар сырткы чек менен курчалган, анын боюнда топурак коргон орнотулган болушу керек. Коргон бийик топурак жээктен түзүлүп, жерге арыктар казылат. Андан ары ойдуң жерлерге суу өткөрбөй турган дамбалар курулат, андан кийин гана шаарды ишенимдүү корголгон деп эсептөөгө болот. Топурак коргондун үстүнө тикенектүү бадалдарды отургузуу керек, алар бири-бирине кошулуп, коргонду бекемдейт». Башкача айтканда, шаардын чегинен тышкары шаарды суу ташкындарынан ишенимдүү коргоону камсыз кылуу үчүн сууну коргоочу дамбаларды куруу, суунун нугун буруучу каналдарды казуу жана башка курулуштарды кароо зарыл.