Читать книгу Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 - Lech Wyszczelski - Страница 5

Droga polskich zrywów narodowościowych, przypadających głównie na okres rozbiorów, wiodła od insurekcji kościuszkowskiej 1794 r., poprzez powstania narodowe XIX w., w tym największe z nich: listopadowe 1830–1831 r., poznańskie 1848 r. i styczniowe 1863–1864 r., aż do powstań z okresu walki Polaków o granice – trzech powstań śląskich 1919, 1920 i 1921 r. oraz powstania wielkopolskiego 1918–1919 r.

Polacy z Kresów Zachodnich nie zamierzali się godzić z panowaniem pruskim (niemieckim), będącym skutkiem rozbiorów ziem Rzeczypospolitej Obojga Narodów (pod panowanie pruskie dostały się Wielkopolska i Pomorze), które obfitowało w przymusowe wynaradawianie i germanizację. Ogromnym zagrożeniem była też pruska polityka Kulturkampfu, zmierzająca do pozbawienia Polaków tożsamości kulturowej. Stąd jeszcze przed wybuchem I wojny światowej Wielkopolanie jako pierwsi wśród Polaków mieszkających na terenie cesarstwa niemieckiego zaczęli się upominać o swą kulturę, swobody obywatelskie, tożsamość narodową, z cichą nadzieją doprowadzenia do wolnej i suwerennej Polski. Aspiracje te wzrosły jesienią 1918 r. w związku z zaburzeniami społecznymi w Rzeszy Niemieckiej, będącymi pokłosiem wojny światowej – abdykacją cesarza Wilhelma II i utworzeniem republiki. Jednocześnie wieści o powstaniu w listopadzie 1918 r. wolnej Polski zdynamizowały roszczenia narodowe Wielkopolan i polskich środowisk Pomorza. Teraz zaczęto już domagać się przyłączenia do Macierzy.

Po odrodzeniu Rzeczypospolitej jesienią 1918 r. Polacy, którzy stanowili w Wielkopolsce element dominujący, domagali się przyłączenia tej dzielnicy do Polski, ale zdecydowanie oponowali przeciwko temu Niemcy. Patriotycznie nastawiona ludność Wielkopolski nie zamierzała jednak biernie oczekiwać na rozstrzygnięcia podejmowane na konferencji pokojowej w Paryżu, która rozpoczęła swoje obrady w pierwszej połowie 1919 r.

Zdecydowany sprzeciw Niemców wobec aspiracji niepodległościowych mieszkańców Wielkopolski i Śląska doprowadził do wybuchu powstania w tej pierwszej dzielnicy. Nastąpił on w reakcji na przejazd przez Poznań wybitnego patrioty polskiego i jednocześnie światowej sławy kompozytora i muzyka Ignacego Jana Paderewskiego. Jego patriotyczne wystąpienie wywołało brutalną reakcję Niemców. Przesądziło to o wybuchu powstania. Nastąpił on wbrew woli jego kierownictwa politycznego, a także przy dużej wstrzemięźliwości rządu polskiego w Warszawie, który oczekiwał na decyzje wielkich mocarstw wypracowywane w Paryżu.

Powstanie wielkopolskie wybuchło spontanicznie i początkowo było prowadzone bez jednolitej myśli operacyjnej. Z czasem przekształciło się jednak w regularne działania militarne toczone przez sformowaną od podstaw Armię Wielkopolską, z jednoznaczną myślą przyłączenia tej dzielnicy do wolnej już Polski. Uczestniczyła w nim ludność polska Wielkopolski i części Pomorza, w niewielkim tylko stopniu wspierana przez kadry wojskowe przysłane z Wojska Polskiego. Odniesione zwycięstwo było autentycznym sukcesem miejscowych Polaków. Podkreślić należy, iż był to jedyny wśród przywoływanych już polskich powstań narodowych w pełni zwycięski zryw powstańczy. Pomoc uzyskano jedynie od głównodowodzącego wojsk sprzymierzonych, marsz. Ferdinanda Focha, który wymusił na Niemcach podczas przedłużania rozejmu w Trewirze zgodę na nieprzekraczanie linii styczności ich wojsk i powstańców wielkopolskich do czasu zapadnięcia pełnych rozstrzygnięć podczas paryskiej konferencji pokojowej. Ostateczne rozstrzygnięcia w sprawie przebiegu polskiej granicy zachodniej zawierał traktat wersalski podpisany 28 czerwca 1919 r.

Powstanie wielkopolskie było ogromnym tryumfem mieszkańców Wielkopolski. Jego bezpośrednim efektem było nie tylko doprowadzenie do włączenia tej dzielnicy do Polski. Część wojsk wielkopolskich bowiem jeszcze przed ich włączeniem w skład Wojska Polskiego udzieliła pomocy oddziałom polskim w wojnie polsko-ukraińskiej o Galicję Wschodnią. Następnie wydzielone formacje tych wojsk wzięły udział w wojnie polsko-rosyjskiej 1919–1920 r., wnosząc znaczący wkład w odniesione w niej zwycięstwo. Poznaniacy swą postawą w tym powstaniu oraz kolejnymi działaniami wspierającymi polską suwerenność udowodnili swoje wielkie przywiązanie do Macierzy. Zapłacili za to ogromną daniną krwi, złożoną zarówno przez powstańców, jak i następnie żołnierzy Armii Wielkopolskiej, czynnie walczących o niepodległość i suwerenność swej ojczyzny.

Historia nie zawsze oddawała należną cześć temu wydarzeniu. Wpływ na to miały ekipy polityczne rządzące w II Rzeczypospolitej w latach 1926–1939. Okres Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej także miał w tym swój udział (pokłosie buntu społecznego z czerwca 1956 r. w Poznaniu). Odnieść to można i do dziejów Polski po transformacji ustrojowej w 1989 r. Dość powszechne były pretensje, po części nadal pokutujące, o separatyzm tej dzielnicy, o uleganie wpływom ruchów prawicowych w okresie II Rzeczypospolitej, o pielęgnowanie własnego stylu życia, kultury, norm prawnych i poszanowania dla regionalnej tradycji.

Wydaje się, iż nadszedł już czas przywrócenia prawdy o dokonaniach Wielkopolan w dziele wywalczenia za pomocą sił własnych prawa do egzystencji w wolnej, suwerennej Polsce. Należy z wielkim pietyzmem przywoływać wydarzenia związane z powstaniem wielkopolskim 1918–1919 r., przyznając im należne miejsce w panteonie polskiego czynu zbrojnego w ponadtysiącletnich jego dziejach.

Tematyka niniejszej książki odbiega nieco od zdecydowanej większości podobnych pozycji ukazujących się w serii „Historyczne Bitwy”. Są one poświęcone najczęściej jednej bitwie, niekiedy operacji. W tym wypadku analizowane powstanie składa się z dużej liczby bitew czy potyczek, można nawet je zakwalifikować do miana prowadzonych operacji. Dopiero bowiem ogół toczonych działań militarnych decydował o ostatecznym rezultacie toczonych walk. Można wobec tego patrzeć na opisywane wydarzenia także z punktu widzenia założeń strategicznych przyświecających podjętej walce. Trudno w wypadku tego powstania eksponować rolę jednej tylko bitwy. Dopiero suma tych wydarzeń decydowała o ostatecznym rezultacie podjętego zrywu niepodległościowego.

Powstanie wielkopolskie badane było przede wszystkim przez lokalnych historyków, wywodzących się głównie spośród kadry naukowej Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. To oni starali się zbadać i zaprezentować czytelnikom wydarzenia towarzyszące analizowanemu powstaniu narodowemu. Wykaz tych prac zawiera bibliografia. Wydaje się, iż nadszedł już czas, aby niniejsza problematyka spopularyzowana została w skali całego kraju. Stąd zamysł zaprezentowania jej w ramach serii „Historyczne Bitwy”. Niniejsza książka podporządkowana została wymogom tej serii, stąd ma charakter opracowania poniekąd popularnonaukowego, ale z zachowaniem rygorów opierania opinii i opisów na analizowanych źródłach i dokumentach. Nie jest to wobec tego esej historyczny.

Bazę źródłową stanowią źródła archiwalne i drukowane, a także literatura przedmiotu. Ta ostatnia nie jest zbyt obfita. Materiały archiwalne znajdują się w bardzo niewielkiej liczbie w Centralnym Archiwum Wojskowym (CAW) w Rembertowie, często rozproszone po różnych zespołach, a także w Archiwum Państwowym w Poznaniu i innych archiwach regionalnych. Wykorzystane zostały również dokumenty przechowywane w Centralnej Bibliotece Wojskowej w Warszawie. Z uwagi na charakter opracowania ta część dokumentacji źródłowej stosowana była w ilustrowaniu faktów i zdarzeń nad wyraz oszczędnie. Bardzo cenne okazały się zwłaszcza dokumenty wydane drukiem. Korzystałem też z informacji już wcześniej podawanych w literaturze. Najbardziej przydatny okazał się tu dorobek naukowy profesorów: Antoniego Czubińskiego, Benona Miśkiewicza, Zdzisława Grota i Bogusława Polaka. O stosunkach polsko-niemieckich w 1919 r. pisał prof. Piotr Łossowski. Pewne ustalenia w kontekście ukazania mitów i legend towarzyszących powstaniu zawiera książka Marka Rezlera. Z autorów okresu międzywojennego przede wszystkim wymienić należy: Zygmunta Wieliczkę, uczestnika powstania, pamiętnikarza, historyka Karola Rzepeckiego, także uczestnika powstania, piastującego stanowisko sekretarza Naczelnej Rady Ludowej (NRL), również historyka powstania, Jana Tomaszewskiego, dowódcę powstańczego i pamiętnikarza, czy historyka Tadeusza Grygiera.

Niniejsza książka nie jest tylko opisem wydarzeń militarnych, do których doszło w analizowanym powstaniu. Te jednak z uwagi na charakter publikacji są dominujące. Porusza także pewne wątki polityczne, które doprowadziły do jego wybuchu, omawia rolę konferencji pokojowej w Paryżu w poskromieniu niemieckich apetytów na likwidację tego zrywu narodowowyzwoleńczego, działalność polityków skupionych w NRL, przede wszystkim jej Komisariacie, a także wkład Wielkopolan w wojnę o Galicję Wschodnią i w wojnę polsko-rosyjską 1919–1920 r. oraz trudny okres scalania Wielkopolski z II Rzeczpospolitą.