Читать книгу Вараціш-гара - Маргарыта Латышкевіч - Страница 3

Гэта быў яблык.

Самы звычайны, падрумянены сонцам, наліўны, цяжкі, з кароткім сухім хвосцікам.

Спелы хрусткі яблык.

– Салодкі, быццам першае каханне, – сказала ёй старая гандлярка, ласкава ўсміхаючыся. Вецер трапаў гандлярчыну блакітную хустку, і колькі русявых пасмаў наліпла ёй на потны лоб, амаль бронзавы ад загару. Вакол светлых вачэй павуцінкамі пазначыліся дробныя смяшлівыя зморшчынкі, на белай кашулі, на хвартуху чырвоным і чорным ззяла вышыўка. Зоркі, і птушкі, і дрэвы, і кветкі прарастаюць адно з аднаго, змешваюцца, блытаюцца.

Блытаюцца – зусім як думкі.

Ільга ўважліва глядзела на яблык у сваёй руцэ, на самы звычайны надкушаны яблык, сакавіты, з пяшчотным мядовым духам. І ўвесь кірмаш, шумны, поўны руху, і колеру, і чалавечых галасоў, як бы выцвіў, як бы застыў.

– …быццам першае каханне!..

Яблык сапраўды быў салодкі, але Ільзе да горла падкаціла горыч – даўняя, палыновая, невыносная. Выплыла з глыбыні, ускіпела на павеках, балюча апякла шчокі. Здзіўленая Ільга ацірала горкія слёзы рукавом цяжкой аксамітнай сукні, а слёзы ўсё не сціхалі, ліліся шчодра, быццам назапашваліся ў ёй доўга–доўга, быццам стрымліваліся нечым, быццам застылі ў грудзях кавалкам лёду, а зараз расталі і лінулі вонкі, нястрымныя, як рака, што прабіла плаціну.

Слёзы лінулі, выліліся, вырваліся. Унутры засталася пустка, страшная, ледзяная, ад якой трывожна сціскала сэрца, ад якой ажываў неспакой. І птушкай білася ў галаве не думка нават, а яшчэ толькі цень думкі: нешта знікла. Нешта было – і прапала, сцерлася з памяці. І ад гэтага так балюча і страшна.

Колеры і гукі патроху вярталіся, ажывалі, а вось дзіўнае адчуванне страты не сыходзіла, горыч не ападала. Гандлярка яблыкамі, пабачыўшы Ільзіны слёзы, жахнулася і ажно змянілася з твару:

– А дзетачкі, а што ж гэта такое? Ці ж не салодка? Ці ж не смачна?..

За спінай у Ільгі вырасталі ўзброеныя княжыя воі – тая абавязковая ахова, без якой ёй цяпер анідзе ходу не было. І гандлярка, падобна, так захвалявалася, заклапацілася менавіта з гэтай прычыны.

– Смачна, – азвалася Ільга глуха. І яшчэ раз працерла твар рукавом, змушаючы сябе сціхнуць. Намацала ў паясным кашалі срэбную манету, кінула на прылавак. Гандлярка расплылася ва ўсмешцы, закланялася, прыціскаючы рукі да сэрца, заўсміхалася. Усмешка, праўда, было не такой, як раней, бо вочы засталіся напружанымі, заклапочанымі. Вочы ў яе болей не смяяліся.

Зрэшты, за апошнія два гады да такіх усмешак Ільга паспела звыкнуць.

Яна павольна пакрочыла далей. Грызла яблык, насцярожана прыслухоўваючыся да смаку, спрабуючы зразумець і, калі не ўспомніць, дык хоць здагадацца, чаму раптам навалілася скруха, і чула, як двое дружыннікаў цяжка крочаць за ёю. І вясёлы кірмашовы люд, зазірнуўшы ёй за спіну, рассыпаўся, расступаўся перад Ільгай, расцякаўся на дзве ручаіны. Да гэтай усеагульнай халаднаватай паважлівасці, мусіць, таксама трэба было б звыкнуць, але яна не магла. Іншым разам Ільга зазлавала б. але зараз куды больш важна было ўспомніць.

Успомніць, аднак, не атрымлівалася. У памяці зеўрала, патыхала зімовым холадам ледзяная пустка, быццам штосьці было бязлітасна выдрана з коранем, і гэтая пустка была вусцішнай безданню, зазірнеш – і галава закруціцца. Ільга хмурылася, кусала вусны, напружана ўспамінаючы. Не дамаглася анічога: бездань была неадольная. Адзінае, што было ясна, што адчувалася сэрцам: там, у прадонні памяці, хавалася, апроч усяго іншага, нешта нядобрае, нешта амаль непапраўнае.

А вакол быў кірмаш. Адзін з тых, шумных і тлумных, калі, ідучы праз натоўп і размаўляючы са спадарожнікам, не пачуеш ані яго, ані самога сябе. Калі вакол стракацяць стужкі і б’юць паветра, быццам птушыныя крылы, каляровыя сцяжкі, калі вакол кружэнне, і рух, і смех, і абрыўкі музыкі ды спеваў. У гэтым радасным кружэнні Ільга раптам адчула сябе чужой, пакінутай і самотнай, жудасна адной ды безабароннай, нягледзячы на ўзброеную ахову, і ледзьве зноўку не расплакалася.

Але стрымалася, сціснула зубы. Успомніла, што ўсё пачалося з яблыка – а значыць, запаветная выратавальная нітачка зараз у яе руцэ.

Яблыні раслі побач з хатай, дзе яна нарадзілася і вырасла. Цвілі белай завеяй штовясну, спелі чырвонашчокія яблыкі пад восень. Але ані той хаты, ані тых яблыняў зараз не засталося: усё згарэла, усё развеялася попелам у адну страшную ноч. Ільга добра памятала і полымя з неба, і цень на зямлі, што быў цямнейшы за саму ноч, і людскія крыкі, жах і смерць вакол. Але тых мёртвых і тыя страты яна ўжо аплакала, папялішча зарасло травою, і зараз туды нават вярнулася колькі сямей з былых Лыцавічаў, разбураных цмокам. Ільзе вяртацца не было куды, і два гады таму яна засталася ў Вугерцы, пры княжым двары.

Ільга прыпынілася. Тут, за шатрамі гандляроў, паставілі доўгія лавы, і на лавах ужо цясніліся дзеці. А па–над белымі, русымі, рудымі галовамі ледзь відно было сіні выцерты плашч ды нязграбны вастраверхі капялюш. Дзіцячыя галовы, быццам сланечнікі за сонцам, паварочваліся, прагна лавілі кожны рух, кожнае слова. Бледны падлетак у двухколерным камзоле прабіраўся між лаваў са слухачамі, збіраў медзякі ў рэшата. Ільга таропка ўкінула і сваю манетку.

Словы падалі з белай даўжэзнай барады, з–пад доўгага кручкаватага носа, аздабляліся ўсплёскамі гусляў, калі на струны апускалася высахлая старэчая далонь. Словы былі адмысловыя, складаліся ў казку пра цмока ды князёўну. Праўда, гэтую князёўну ніхто не ратаваў: перад тым як зажыць доўга і шчасліва, цмока яна перамагала сама, але дзецям, здаецца, так нават болей падабалася.

Зрэшты, так і было. Ільга сапраўды перамагла таго цмока. Праўда, Ільга не была князёўнай – але ў казках, здаецца, ёсць такая завядзёнка.

– Не–князёўна, – прамармытала Ільга. У гэтым слове, як і ў яблыку, таксама хавалася амаль нябачная нітачка памяці. Таму, згледзеўшы вольнае месца, Ільга прысела побач з чародкай дзяцей. Глядзела на старога гусляра, падпіраючы падбароддзе рукою, слухала ўважліва, хаця гэтую казку чула ўжо, можа, добрую тысячу разоў, бо і казка была, уласна кажучы, пра яе. Словы супакойвалі, спавівалі ласкава і надзейна, утваралі вакол Ільгі надзейнае абарончае кола. Усё так і было: яна рушыла па лясной дарозе за крыважэрнай пачварай, высачыла яе ў бярлогу і разам з вугеркаўскай дружынай і Дубынічам, княжым братам, забіла цмока на Калінавым мосце. Так усё і было, і іначай быць, вядома, не магло.

І ўсё–ткі прагал ў памяці не даваў спакою. Аднойчы адчуўшы перарванасць успамінаў, Ільга ўвесь час вярталася і вярталася да гэтай бездані, як дзеці, у якіх нядаўна выпаў зуб, увесь час спрабуюць нязвыклую пустку языком. І таму, як толькі аповед скончыўся і маленькія слухачы пачалі разбягацца, яна падышла да гусляра, згорбленага і высахлага, і спытала, быццам бы той мог нешта ведаць:

– А гэта ж усё… праўда?

Стары падняў на яе твар са сляпымі вачыма, зацягнутымі бельмамі, пажаваў вуснамі. Змрочны падлетак у залатаным двухколерным камзоле, мабыць, памочнік сляпога музыкі ці яго вучань, змерыў Ільгу позіркам і непаразумела прыўзняў бровы: мабыць, пазнаў і здзівіўся, чаму яна пытаецца пра саму сябе.

– Пакуль у гісторыі вераць, дзяўчынка, – сіпла адказаў стары, перадаючы гуслі памочніку, – яны і ёсць праўда.

– А што… – Ільга змяшалася і ледзь прымусіла сябе працягваць, настолькі дзіка гэта прагучала нават у галаве: – Што, калі ёсць… дакладней, мусіць быць яшчэ адна праўда? Проста пра яе не атрымліваецца ўспомніць?

Гусляр прысвіснуў, прыўзняў кусцістыя бровы і пачасаў у патыліцы, ажно скасавурыўся востры капялюш на ружовай лысіне. Пасля стары шумна ўцягнуў у сябе паветра і ахінуў сябе ахоўным знакам.

– Я, дзяўчынка, проста бедны музыка, – мовіў гусляр паўшэптам. – Тое, пра што ты кажаш… праўда, якая мусіць быць, але якую забылі… Гэта не для чалавечага розуму. Не нам з табой пра такое задумвацца.

– Але… – пачала была разгубленая Ільга, але змрочны падлетак, падскочыўшы, рашуча перапыніў яе:

– Чула, што майстра сказаў? Адчапіся, няма чаго тут!

Ільга сціснула кулакі. А падлетак дапамог свайму майстру падняцца на ногі, і абодва сышлі – настолькі таропка, наколькі маглі. Гусляр абапіраўся свайму памочніку на локаць і штосьці горача нашэптваў, а падлетак увесь час аглядаўся на Ільгу – з падазрэннем і незадаволенасцю, быццам яна сказала нешта не проста дурное, але і неймаверна небяспечнае.

Тым часам над каляровымі шатрамі ўзвіліся паветраныя змеі – пярэстыя, даўгахвостыя, абвешаныя стужкамі. Дзіўна было вось так стаяць побач на застаўленым лавамі між шатрамі пятачку – плешы ў густым і шумным натоўпе. Стаяць, закінуўшы галаву, і глядзець на тых, хвастатых, што падскоквалі, ныралі і танчылі на хвалях ветру. Ільга загледзелася, на імгненне забыўшыся пра ўсё на свеце, і адчула, што вось–вось павінен перакінуцца праз бездань ва ўспамінах трывалы і надзейны мост, і стане ўсё так, як трэба, так, як павінна.

Адзін з вояў–ахоўнікаў асцярожна крануў яе за рукаў.

– Васпані, – сказаў няголасна, паважліва. – Мусім вяртацца.

І ўяўны мост, які, здаецца, працягнуўся праз памяць, абрынуўся ў прадонне. Ільга незадаволена зморшчыла нос, але, зірнуўшы на нізкае сонца, пакорліва паківала. Сапраўды, трэба было вяртацца, прапіхвацца праз вясёлы шумны натоўп, які з кожнай хвілінай толькі большаў. Ільгу даўно чакала карэта з княжым гербам і пара сівых коней.

У падсіненым паўзмроку цёмны княжы замак, набліжаючыся, навальваўся амаль невыносным цяжарам, і хацелася збегчы, уцячы назад, туды, дзе віраваў і сыпаў урыўкамі песень кірмаш. Ільга трэслася ў карэце, сцяўшы зубы, увабраўшы галаву ў плечы, і стрымлівала сябе высілкам волі, супакойвала сябе і самой сабе здзіўлялася.

За замковымі варотамі чакаў усхваляваны княжыч. Пабачыў Ільгу, у два крокі апынуўся побач, падхапіў пад руку, дапамагаючы выбрацца з карэты. І загаварыў, што так жа нельга, што мала што можа здарыцца, што кірмаш – не самае лепшае месца для шпацыру. Ільга слухала яго і ўспамінала: два гады таму, калі яна прыехала ў Вугерку разам з Тамашам Дубынічам, князевым братам, Алізар вось так жа сустракаў дружыну за замковымі варотамі. І, пабачыўшы Ільгу побач з Дубынічам, сумеўся, пачырванеў і не мог вымавіць ані слова. А пасля дні тры хадзіў за ёй, назіраючы здаля, аглушаны і прыціснуты гучнай Ільзінай славай змеяборцы, і аніяк не мог адужаць сваю маўклівасць, калі яны сутыкаліся ў цесных замкавых калідорах ці за ўрачыстым сталом. Дубыніч, які, здаецца, самым першым заўважыў пакутлівае маўчанне і нязграбную сарамлівасць пляменніка, рагатаў і строіў кепікі з іх абаіх – з Алізара ды Ільгі. А княжыч толькі чырванеў, хмурыў чорныя бровы і, нарэшце, раз’юшваўся і імкліва выскокваў з–за стала, паваліўшы пазалочанае крэсла. Праз тыдзень нават выклікаў дзядзьку на двубой – на поўным сур’ёзе, за непавагу да дзевы ды абразу. І, паколькі Тамаш Дубыніч спачатку аніяк не мог разагнуцца ад смеху, так–такі патрапаў старога воя. Пасля, вядома, раз’юшыўся ўжо Алізараў дзядзька і па–свойску надаваў малому кухталёў.

– Настырны, гонару і адвагі бясспрэчнай, – казаў пра пляменніка Дубыніч у выніку. І дадаваў не без шкадавання: – Але дурны ж як пень, каб яго трасца.

А княжыч, як толькі акрыяў пасля таго свайго не надта ўдалага двубою, прыйшоў да Ільгі і мовіў, хвалюючыся, так: ён цяпер будзе абараняць Ільгу ад любой шкоды і крыўды, ад каго б тое ні сыходзіла. Ільга перад тым якраз практыкавалася ў мечным баі разам з княжымі дружыннікамі і, потная і брудная, толькі чмыхала, лацвей перахопліваючы драўляны шчыт з груба намаляваным вугеркаўскім мядзведзем. Алізар жа быў вельмі сур’ёзны, хаця і пяшчотна ружавеў і старанна адводзіў вочы, і толькі знервавана патрэсваў густымі цёмнымі кудзерамі.

Да князя ўсё гэта дайшло пазней, дакладней, князь захацеў звярнуць на гэта сваю ўвагу адно месяцы праз тры, калі не звярнуць увагі было нельга, бо пра Алізараву непрыхаваную прыхільнасць пачалі гаварыць усе: і ў замку, і ў Вугерцы, і нават у ваколіцы. Князь паклікаў да сябе Ільгу, каб пагаварыць асабіста. І, калі яна прыйшла так, як была – то бок, як практыкавалася з дружынай у двары, – здаецца, нават трохі здзівіўся, быццам чакаў пабачыць нешта зусім іншае. Княжае здзіўленне, аднак, было добрага кшталту: ён засмяяўся і досыць мякка і прыязна пачаў распытваць пра Ільзіна мінулае, пра Лыцавічы, пра цмока і цмокаву смерць на Калінавым мосце. І вось што дзіўна: тады аніякага прагалу ў памяці Ільга дакладна не адчувала, распавядаючы пра ўсё роўна і спакойна, з непарушнай упэўненасцю, што ўсё было менавіта так, як яно помніцца і як расказваюць людзі вакол. Князь, пагутарыўшы, раптам працягнуў вялікую далонь і нечакана пагладзіў Ільгу па галаве.

– Што ж, – сказаў. – Быў у мяне адно сын, а зараз будзе і дачка. Смелая, моцная, шчырая. Чаго яшчэ шукаць?

Тады здзівілася ўжо Ільга: яна ўвогуле не зусім разумела ад пачатку, дзеля чаго ўся гэтая размова, і ўнутрана падрыхтавалася, што князь проста загадае ёй з’ехаць з Вугеркі, бо яна, Ільга, тут зусім чужая і непатрэбная, лішні рот. Але тон ягонага голасу быў такі прыязны, такі дабрадушны, што Ільга адразу ж супакоілася і з палёгкаю ўсміхнулася, прапусціўшы апошняе міма вушэй, не задумаўшыся, што князевы словы маглі б азначаць.

А азначалі яны рэч досыць дзіўную, калі задумацца, і намячалі будучыню, пра якую Ільга аніяк не задумвалася. І калі на першай жа княжай бяседзе князь з кубкам віна абвясціў пра сынавы заручыны, Ільга здзівілася не менш за ўсіх астатніх, апроч, можа, Алізара. Той, бледны, уражаны, агаломшаны нават, глядзеў то на бацьку, то на яе, і квола ўсміхаўся дрыготкімі вуснамі. і часта міргаў, і ўсё намагаўся нешта сказаць. Ільга сядзела нерухома, халаднела, разумеючы, што адбылося нешта не тое, нешта, чаго яна не хацела і не чакала. Але, мабыць, упершыню за ўсё жыццё смеласць ёй здрадзіла. Ільга паглядзела на шчаслівы прасветлены твар княжыча, на ўрачыстага і паважнага князя, які піў за здароўе будучай нявесткі, і не знайшла ў сабе сілы, каб падняцца і запярэчыць, каб разбурыць прывід новай будучыні. Ногі, быццам назнарок, саслаблі, у горле перасохла, вусны ацяжэлі, і ўсё, што яна магла рабіць – гэта сядзець і глядзець.

Выратаванне было ў тым, што і Алізар, і Ільга былі яшчэ надта маладыя: Ільзе было няпоўных шаснаццаць, а княжыч аказаўся на паўгады маладзейшы. Таму з вяселлем вырашылі пачакаць, а заадно і сабраць Ільзе пасаг. Жанчыны–чалядніцы ткалі, і пралі, і вышывалі, і шылі, падбіраючы тканіны колерам Ільзе пад твар. Апраналі яе ў дарагія сукні, туга зацягваючы шнуроўку, так што цяжка было ўздыхнуць, спавівалі валасы залатымі ніткамі, закручвалі косы, ажно торгала скуру на галаве. Ільга намагалася не думаць пра наступствы ўсіх гэтых старанных падрыхтовак, упарта збягала, вылузвалася з шаўкоў і аксаміту, з’язджала з раніцы на паляванне, з гіканнем скакала на сваёй кабылцы па ваколіцы, ледзь не да ночы прападала ў лесе, вяртаючыся з парай курапатак ці зайцоў ля сядла. Прыкладна ў той жа час князь загадаў, каб з ёй разам заўжды былі воі з дружыны, куды б ні ішла. Ільга злавалася, спрачалася, гнеўна даводзіла, што яна не дзіця, што нагляд ёй не патрэбны, што цмока ж яна неяк здолела перамагчы, але яе, вядома, не слухалі. Алізар з бацькам быў згодны і наўпрост дзівосна разважлівы:

– Паедзеш адна – а раптам што здарыцца? Так лепей. Бяспечней.

Вось і зараз ён хваляваўся і казаў пра бяспеку. А Ільзе, як і раней, падавалася, быццам справа зусім не ў бяспецы, быццам яе проста хочуць у рэшце рэшт замкнуць у замку, як каштоўную рэч, на якую нехта можа паквапіцца. Яе свет за два гады страшэнна звузіўся, здрабнеў: зараз пра паляванне ці самотныя конныя шпацыры нельга было і заікнуцца, а выбрацца без невялікага эскорту на кірмаш было амаль недаравальнай безразважлівасцю. Ніякіх табе даспехаў, ніякіх табе мечных практыкаванняў з дружынай. Дзень вяселля няўмольна набліжаўся, і ад гэтага, як і ад непрыхаванай радасці Алізара, як і ад новых і новых забарон і правіл, парушаць якія было нельга, Ільга ўсё болей і болей адчайвалася.

І дакарала самой сабе: як можна! З ёю абыходзяцца так добра, яе прынялі ў сям’ю, пра яе клапоцяцца і хвалююцца, яе апранаюць і даглядаюць, а яна адказвае такой лютай, страшэннай няўдзячнасцю. Дакараючы, вінаватая Ільга рабілася амаль ласкавай да княжыча. Той расцвітаў на вачах, так і праменіў шчасцем, прымаючы гэта за ўзаемнасць, а ад гэтага Ільга яшчэ больш адчувала сваю няшчырасць і няўдзячнасць, сваю правіну перад ім – і перад усёй Вугеркай, калі на тое.

Але раней, пры ўсёй жудасці становішча, усё гэта не падавалася Ільзе настолькі ўжо няправільным. Раней яна, па вялікім рахунку, дзень па дні ўсё болей і болей схілялася да думкі, што мусіць, наўпрост абавязана прынесці сябе ў ахвяру шчасцю княжыча. Чалядніцы шапталі ёй, абвіваючы Ільзін стан павуціннем белага шоўку, што кожная дзяўчына ў княстве ўсім сэрцам жадала б апынуцца на яе месцы, што такое каханне, як у княжыча да яе, сёння рэдкасць і цуд. І Ільга, крывячы душой і суцяшаючы сумленне, думала: сцерпіцца – злюбіцца. Гожы малады княжыч, які за апошні час выраўняўся ў ладнага юнака, з цёплымі карымі вачыма, з шаўковымі цёмнымі кудзерамі, здаецца, сапраўды кахаў яе. Пакахаў, толькі пабачыўшы, і ўвесь гэты час абяцаў абараняць. Так што яна была ўпэўнена, што павінна калі не пакахаць, дык па меры сіл зрабіць шчаслівым добрага княжыча, што вяселле і абавязковае шчасце пасля, доўгае–доўгае жыццё разам – гэта якраз тое, чаго і ёй самой хацелася б.

Толькі вось у смаку таго яблыка было штосьці такое, што ўсхвалявала яе памяць, што адшукала ў яе памяці і ў сэрцы – страшную, балючую пустку, рану, якая хай і запяклася, але ўсё яшчэ смылела. І, асэнсаваўшы ўсё, быццам ачомаўшыся, быццам абудзіўшыся ад доўгага сну, Ільга раптам з жахам зразумела, што змаладушнічала, збаялася аднойчы і сама сябе загнала ў кут, у тупік без выйсця. І ад гэтага асэнсавання зямля сыходзіла з–пад ног і не ставала паветра.

І зноў падалося, быццам яна вось–вось павінна ўспомніць усё, трэба толькі напружыць памяць у апошнім высілку.

– Хаця б весела было? – спытаў Алізар мякка, не выпускаючы яе руку са сваіх далоней. Ільга здрыганулася ўсім целам, зірнула на яго спужанымі вачыма. Нітачка зноў перарвалася, унутраная бездань дыхала самым сапраўдным ледзяным холадам – так, што Ільгу ўзяла дрыготка.

Княжыч заўважыў, варухнуў бровамі, скінуў падбіты футрам плашч, захутаў Ільгу. Усміхнуўся, сустрэўшыся з ёй поглядам, і ад гэтай шчырай і цёплай усмешкі ў Ільгі сціснулася сэрца.

– Хадзем, хадзем, – сказаў Алізар, асцярожна адвёўшы ад Ільзінага твару неслухмяную пасму. – Вечарэе, з верасовых пустак цягне сырасцю.

І Ільга, блытаючыся ў аксамітным падоле, дазволіла сябе звесці, дазволіла сабе расслабіцца, кінуць спробы адолець прагал ва ўспамінах. Адчувала моцную цёплую руку вакол сваіх плеч, думала мляўка, павольна і ленавата: і няхай так застаецца, і няхай так і будзе. У казак ёсць свае законы, казкі ўсе расказваюцца на адзін лад, і нічога з гэтым не зробіш, і супраціўляцца марна.

– Там быў стары гусляр, – задуменна прагаварыла Ільга. – Уяві, спяваў пра князёўну і цмока. Пра мяне.

Прамовіўшы гэта, раптам сумелася, і зноў адрынула мляўкасць, паспрабавала засяродзіцца на аднойчы заўважанай няправільнасці.

Княжыч яе задуменнасці, здаецца, не заўважыў, але гусляром зацікавіўся.

– У нас у замку амаль няма музыкаў, – заўважыў ён мімаходзь. – Варта было б запрасіць каго, калі папрыязджалі на кірмаш. Праўда ж?

Ільга адказала кіўком. Музыкаў у замку сапраўды было нямнога, а тыя, што былі, не маглі асабліва пахваліцца ані выбітным уменнем, ані пекнымі песнямі. Князь хацеў склікаць лепшых майстроў з бліжніх зямель на кірмаш і на сынава вяселле, але з тых запрошаных пакуль яшчэ ніхто не з’явіўся.

Зрэшты, падумала Ільга, гэта трохі нават дзіўна. Усе гэтыя два гады ў княжым замку яна не чула сапраўднай музыкі. Вядома, жанчыны часам спявалі за працай, а дружыннікі – за кубкамі з віном, але тая музыка была дамашняя, для сваіх патрэб, без палёту, без віхуры і чароўнай сілы. Дзеля танцаў на баляваннях запрашалі і музыкаў, часцей вандроўных майстроў кшталту таго старога гуляра, але ўсё было не тое, не так, не сапраўднае. Бо сапраўдная музыка – Ільга гэта знекуль цвёрда ведала – мусіла быць менавіта чароўнай, палётнай, крылатай. Не таму, што яе наўмысна спавівалі чарамі, а проста таму, што іначай стварыць сапраўднае не атрымаецца. Проста таму, што іначай не ўмееш. Проста таму, што музыка – такая.

Яна задумалася над гэтымі апошнімі думкамі, перабіраючы ў памяці, адкуль магла б пра гэта даведацца, ад каго пачуць. Таму і не заўважыла, што яны з княжычам прыпыніліся і сталі ў адным з вузкім замкавых калідораў ля габелена са сцэнаю палявання. А калі заўважыла ўсё гэта і падняла на Алізара твар, княжыч ужо гаварыў, злёгку чырванеючы і хаваючы вочы. Гаварыў ён ціха, але цвёрда, што намеры ў яго ніколькі не змяніліся, што Ільга не павінна думаць, быццам ён з ёю выключна таму, што так вырашыў бацька, што раней ён, Алізар, і не ўсведамляў, наколькі можна…

На гэтым княжыч пачырванеў асабліва густа і замоўк. Ільга глядзела на яго вялікімі вачыма, збіраючыся з думкамі, наважваючы сказаць тое, што даўным–даўно павінна была сказаць. Праўда, Алізар яе маўчанне і позірк патлумачыў для сябе на зусім іншы лад – і, усё яшчэ чырванеючы, пяшчотным, але настойлівым дотыкам прыцягнуў Ільгу за падбароддзе і пацалаваў у паўадкрытыя для пярэчанняў вусны. Ільга імгненна ўспыхнула, задыхнуўшыся ад нахабства, з сілай уперлася княжычу ў грудзі рукамі, адштурхнула і вызвалілася.

– Ты што гэта тут яшчэ надумаў, ёлупень? – сказала Ільга сярдзіта. – Ты ідзі лепш загародку ў хляве памацай. Выдумшчык!

Да пацалункаў у іх яшчэ неяк не даходзіла, ды і самой Ільзе неяк дзіўнавата і смешна было думаць, што пасля вяселля княжыч і на яе пацалункі, і на многае іншае, пра што шэпчуцца чалядніцы, будзе мець нейкае там сваё права. А зараз, калі на вуснах яна яшчэ адчувала салодкі яблычны прысмак, калі ўсёй сваёй істотай была там, ля прорвы бяспамяцтва, гэта і ўвогуле падавалася лішнім, недарэчным, нават блюзнерскім.

– Проста… мы ж нібыта… ну… – прагаварыў Алізар і ледзь не згарэў з сораму пад ледзяным Ільзіным позіркам.

– Нішто сабе, – глуха выгукнулі аднекуль збоку. Алізар, здрыгануўшыся ад нечаканасці, і сам адступіў, чырванеючы яшчэ гусцей, а побач з габеленам вырас мажны Тамаш Дубыніч, пашчыпваў чорную кучаравую бараду, скаліў з вышыні белыя зубы.

– Хто каго любіць, той таго і чубіць, – весела казаў Дубыніч, звузіўшы шэрыя вочкі. – Вы іншага месца й часу не знайшлі, каб на людзях тут мілавацца?

Алізар, у аднолькавай ступені злосны і прысаромлены, нагадаў дзядзьку – і, мабыць, Ільзе адначасна таксама, – што ў іх зусім хутка вяселле. Дубыніч толькі пахітаў галавой і паўзверх макаўкі сярдзітага пляменніка звярнуўся да Ільгі:

– Пагамонім, дзеўка? Трэба. Дужа.

– Пагамонім, дзядзька, – з кепска прыхаванай радасцю пагадзілася Ільга. І, скінуўшы Алізараў плашч княжычу на рукі, таропка сышла, быццам уцякла, разам з Дубынічам, ці, дакладней сказаць, следам за Дубынічам, бо побач з ім нават Ільга не змагла б прайсці па нешырокім калідоры.

– Ільга, я… – загаварыў быў Алізар. Ды яна не азірнулася – усё яшчэ злавалася.

– Пацерпіш, хлопча, – коратка кінуў Тамаш пляменніку.

З Дубынічам разам Ільга паднялася ў адну з найбольш старых вежаў замка. Ісці давялося па вузкіх вітых усходах, і прыемна было, падымаючыся, весці адной далонню па шурпатай каменнай сцяне. Думалася так: калісьці даўным–даўно сюды прыйшлі людзі, адваявалі зямлю ў верасовых пустак, пабудавалі вежы замкаў і гарадскія сцены, пасеялі жыта. Людзей тых ужо няма, косткі іх змяшаліся з зямлёй, а вежы стаяць, па–ранейшаму гледзячы на верасы на ўзгорках. Ад гэтых думак чамусь было сумна: можа, з той прычыны, што і Ільга павінна, у рэшце рэшт, сысці, і занадта, можа, хутка па мерках вежаў ці адвечных пагоркаў. І будзе гэтаксама шумець жыта, і сівыя ад часу камяні будуць несці сваю варту пад небам, і нехта таксама дакранецца да іх рукою, адчуе бездань часу і здзівіцца, і жахнецца.

На самым версе вежы быў невялікі пакойчык, дзе звычайна ўладкоўваўся сам Дубыніч, калі гасцяваў у брата. Сюды быў уціснуты стол з мапаю бліжніх зямель, а са сцяны глядзеў герб княжай сям’і на цяжкім шчыце, акаваным металам. Побач з камінам, дзе служкі ўжо развялі агонь, на калматай мядзведжай шкуры, што выскалялася на ўваход, стаялі два нізкія фатэлі, а далей, леваруч ад уваходу, багатая шаўковая шырма. Перамяжоўваючыся з паляўнічымі трафеямі, тут і там вісела зброя – збольшага клінкі рознага кшталту, – і языкі агню адбіваліся ў люстраной сталі, слізгалі і плылі. А вокны, нешырокія, больш падобныя да байніц, былі дзівосныя, з каляровым шклом у свінцовай аплётцы, так што барвовы захад афарбоўваўся і блакітным, і зялёным, і жоўтым, успыхваў, як найлепшыя самацветы, а на каменных плітах падлогі адмысловым дываном ляжала расквечанае святло.

Ільга наблізілася да бліжняга вакна, кранулася каляровага шкла кончыкамі пальцаў. З вежы адкрываўся від на зарослыя верасам пагоркі на пустках: адтуль ужо патроху наступаў, гусцеючы з кожным момантам, туман – блакітны, жоўты, барвовы і цёмна–зялёны ў каляровых ромбах шкла – выбірай, як болей падабаецца. У звычайным, празрыстым шкле без каляровых дамешкаў, падумала Ільга, туман быў бы малочна–белы, зусім як снег. Гэтая думка – ці гэты колер – з нейкай прычыны надзвычай усхвалявала, растрывожыла сэрца. Ільга, звузіўшы вочы, уважліва ўглядзелася ў туман, які цёк з пустак густой ракою, сама не ведаючы, што чакала там пабачыць. І, вядома, у зманлівых каляровых ромбах не пабачыла анічога.

Дубыніч, крэкнуўшы, прысеў у адзін фатэль, прытрымаўшы рукою ножны на поясе, – і пад ягонай вагою крэкнула ўжо мэбля. Барвовы плашч мяккімі хвалямі сцяліўся па падлозе, а самы край плашча раптам расквеціўся рознымі колерамі. Гаспадар плашча тупаў нагою ў акаваным жалезам боце, падкручваў вусы, косячы вокам на Ільгу, гучна соп і змрочна маўчаў.

– Ты мне вось што скажы, малая, – нарэшце загаварыў Дубыніч, адкашляўшыся ў кулак. – Гэта самае. Як, усё–ткі зладзілася што ў цябе з нашым Алізарам?

Вымавіў – і уважліва паглядзеў спадылба маленькімі шэрымі вочкамі. Выпрабоўваў. Ільга, сустрэўшыся з Дубынічам вачыма, тут жа адвяла погляд, утаропілася ва ўласны падол, вышыты залатымі лілеямі, закалупала падлогу наском расшытага зыркімі пацеркамі боціка.

– Не надта, дзядзька, – прагаварыла ціха. – І, думаю, не зладзіцца.

А Дубыніч, крывячы рот, бязлітасна працягваў, што, і сапраўды, па кутах ціскацца – гэта адно, і дзеля аднаго гэтага, можа быць, і не варта вяселле ладзіць, калі на тое. Ільга чырванела і моўчкі сердавала – збольшага на саму сябе.

– Алізар у нас хлопец упарты, каб яго трасца, – дадаў Дубыніч, з імпэтам пачасаўшы бараду. – Праўду кажучы, гэта я яму параіў, каб з табою смялейшы быў, ці што. Як лепей хацеў, каб у вас… ну… Ты таго… даруй мне. Дабро?

– Дабро, – адазвалася Ільга. Падцягнулася на руках і села на шырокае каменнае падаконне, спінаю да туманных пагоркаў і крывавага захаду за каляровым шклом. Боўтала нагамі, паглядаючы на ўласны цень, выразна акрэслены на самацветным дыване святла на падлозе.

– Не кахаеш ты яго, дзеўка, – мовіў Дубыніч. – Алізара–та. А?

Ільга паглядзела на Дубыніча і пацвердзіла вельмі спакойна, быццам размова ішла пра надвор’е:

– Не кахаю, дзядзька.

Дубыніч паківаў і цяжка ўздыхнуў. А Ільга раптам жахнулася свайго спакою, сваёй абыякавасці і нейкім дзіўным чынам зразумела, ці, дакладней, адчула, што прычына ўсяго гэтага – там, у інеістай пустцы паміж яе ўспамінаў. І зноў задрыжэла, быццам ад холаду, і падалося нават, што лускавінкі інею караскаюцца па сценах вежы, па камянях і метале, заімгляюць сталь старой зброі, павольна, але няспынна паглынаюць і колеры, і святло, і барвовы захад, і белы туман.

– Дзядзька! – гучна паклікала Ільга. Злавесны іней, нібы спудзіўшыся чалавечага голасу, апаў.

– Чаго, малая?

– Ці можна… – Ільга асеклася спачатку, але змусіла–такі сябе закончыць: – Ці можна памятаць, што ты нешта забыў?

– Чаго–о? – працягнуў Дубыніч. – Гэта як жа так, дзеўка? Калі забыў, дык забыў. Калі помніш, дык помніш. Не?

Дзень таму і сама Ільга разважала б такім самым чынам. Але не сёння.

– Я нешта забыла, – таропка загаварыла яна, недаверліва паглядаючы на Дубынічаў круглы твар. – Разумееш, дзядзька? Нешта вельмі важнае. Разумееш?

– Ага, вядома, ясна, – выгукнуў Дубыніч, падкручваючы чорны вус, і відно было, што зусім яму не ясна, ані на дробачку. Ільга схавала разгарачаны твар у далонях, кусала вусны ад злосці на сваю коснаязыкасць. Нават распавесці пра ўсё гэта, страшнае, непапраўнае, не атрымлівалася. І нешта глыбока ўнутры настойліва нашэптвала: а раптам усе гэтыя нітачкі, усе гэтыя сляды, цені ўспамінаў – лухта і прыдумка? Ніколі не было нічога, апроч таго, што і зараз вядома. А яна дарэмна ламае сабе галаву і мучыць тых, хто мае няшчасце быць побач. Толькі і ўсяго.

– Толькі і ўсяго, – з горыччу сказала Ільга ўслых. І адначасна з ёю Дубыніч, які соп і чухаў у патыліцы, мовіў:

– А дзіўна…

Заміргаў шэрымі вочкамі, наморшчыў шырокі лоб і, гледзячы кудысь уверх, у пацямнелыя ад часу бэлькі, прызнаўся, быццам і сам зараз успомніў, што нечага не помніць.

– Я тады бачыў усё з адлегласці, вядома, – Дубыніч задуменна пашчыпваў кучаравую бараду. – Але вось дзівата ж, дзеўка: у адзін момант ты была на мосце, а пасля раптам – трэсь! – і мост абрынуўся пад цмокавым цяжарам. Цябе дакладна не было – а тады з’явілася ўжо на гэтым баку. Я яшчэ падумаў: як так ускараскалася?

Ільга падняла бровы. Яна помніла і цмока, і стары каменны мост, на які пачвару прыдумалі завабіць. Усё неяк паасобку, як аскепкі ад разбітага люстра. А вось саму бойку не магла ўзгадаць: у галаве ўсплывалі толькі расповеды ды песні, якія чула пасля. Помніла ўсё, атрымліваецца, з чужых слоў, не сваёй, а чужой памяццю.

– Значыць, быў нехта яшчэ? – працягваў Дубыніч, звяртаючыся збольшага да самога сябе, чым да сваёй суразмоўцы. – Але хто? З маіх хлопцаў аніхто не паспеў бы, мы ў засадзе сядзелі з лукамі.

Ён пачасаў тоўсты нос і паглядзеў на Ільгу.

– Нехта яшчэ?.. – перапытала тая. І з надзеяй прыслухалася да вусцішнай бездані ва ўспамінах, але там нічога не азвалася. Зрэшты, гэта была ўсяго толькі чарговая нітачка, як смак яблыка, як карункі слоў, як сапраўдная музыка, якой тут няма. Можа быць, калі сабраць разам як мага болей такіх вось нітачак, яны прывядуць да чагосьці важнага, прыхаванага за інеістым дыханнем бездані?

А пасля Ільга стала ўспамінаць, звяраць уласныя ўспаміны з тымі, што навязалі ёй чужыя показкі. І зразумела: амаль у кожным успаміне, так або іначай звязаным з цмокам, чагосьці не хапае. Напрыклад, ясна помнілася, што па дарозе са спаленых Лыцавічаў яна гналася за пачварай і згубілася ў лесе. А вось дарога з лесу зусім выпала з памяці: у наступным успаміне Ільга была ўжо за многа вёрст ад светлага ляснога возера, ля якога ўпершыню зразумела, што кружляе па лесе не першую гадзіну. Пасля Ільга апыналася ля берлагу цмока, бачыла кажановыя крылы, магутны шыпасты хвост і доўгую шыю, увенчаную маленькай сухой галавой з каронаю з рагоў. І – зноў прагал, пустка. А за пусткаю – ужо мост, які стогне пад крокамі цмока, які рассядаецца і падае ўніз, і вострыя скалы, што глядзяць з вады, падобныя да цмокавага ашчэру. Ільга боўтаецца над вадою, цмок набірае полымя, каб спаліць яе – гэтаксама, як спаліў бацьку, як спаліў яе дом. Ільга зажмурваецца, чуе, як б’ецца ў вушах кроў, і… – прагал. І Ільга ўжо глядзіць на разбураны мост з высокага берага, і нацягвае лук, і страляе ў застылага цмока. І зноў пустка, і толькі пазней – здзіўлены Дубыніч, прыціхлая дружына і ў цішыні пушчанае чыімсьці ўпэўненым голасам:

– Прароцтва! Воля багоў! Дзева–Вой!

Ільга саскочыла на падлогу. Разгадка, магчыма, была зусім блізка, толькі працягні руку – і рашэнне на далоні. Калі заблукаеш, варта вярнуцца назад па ўласных слядах. Так і тут: варта проста вярнуцца назад. Вакол гісторыі з цмокам усе прагалы відавочныя, а значыць, пачынаць трэба адтуль.

– Дзядзька, – цвёрда сказала Ільга. – Мне з’язджаць трэба. Да Калінавага моста ці…

– Зараз? – крыва ўсміхнуўся Дубыніч. – Ну, малая, куды там. Ніхто цябе не выпусціць. Ды і ехаць да Вугеры з добрыя суткі. І гэта калі напрасткі, пушчай. Але ж ты не воўк, каб цераз яры сігаць, а?

Згадка пра ваўкоў чамусь насмяшыла і ўсцешыла.

– Не воўк, дзядзька, – усміхнулася Ільга. – Чаго няма, таго няма.

– Ну, то вось і пачакай раніцы, – параіў Дубыніч. – А там яшчэ лішні раз падумаеш, ці трэба табе туды. На што там глядзець? Мясціны дзікія, пушча непралазная, рака халодная. Чаго там шукаць, малая? Учарашні дзень?

Ільга прамаўчала. Падумала толькі, што шукае не ўчарашні нават, а заўчарашні дзень. Дубыніч мае рацыю, вядома: якія там сляды маглі застацца за два гады? Калінаў мост, як быў разбураны цмокам, так разбураным і стаіць, а між абломкаў ды вострых скал нясе светлыя халодныя хвалі, злуецца і б’ецца неўтаймаваная Вугера.

У залу, дзе вячэралі князь і дружына, дзе людзі гаварылі і смяяліся, дзе было светла і шумна, дзе лілося віно і разносілі на вялізных блюдах смажаную дзічыну, ісці не хацелася. Ільга пакрочыла паўз поўныя люду залы і калідоры, натыркаючыся на дружыннікаў, на чаляднікаў і чалядніц, на гасцей княжава двара. Ад уважлівых асцярожных позіркаў, ад бясконцага нагляду цямнела ў вачах, самі сабой сціскаліся кулакі. Падавалася, быццам сочаць нават сцены, быццам мураваныя скляпенні змыкаюцца і невыносна цяжэюць над галавою, як насып кургану. Ільга, задуменная, напятая, як лук, крочыла, цягнучы за сабою нязручны востры шлейф і кволыя нітачкі памяці, якія сёння знянацку сягнулі ў мінулае.

Нехта быў побач увесь гэты час, а яна і забыла, змагла – такое – забыць! Нехта прайшоў з ёю разам ад спакойнага ляснога возера да берлагу пачвары і моста, які падаў у бездань. Прайшоў, мільгануў, як знічка, і знік з памяці. Але хіба такое магчыма? Хіба ж такое бывае? Ільга кусала вусны. Успаміналіся бацькавы страшныя казкі пра тых, што не людзі, тых, што жывуць між курганаў. Вогненнавокія, казаў бацька, умеюць плесці такія чары, якія падманваюць чалавечы розум і блытаюць памяць, чары, якія карнаюць лёсы, а то і цягнуць жыццёвыя сілы. Вогненнавокія крадуць дзяцей, пакуль мацяркі не сочаць, танчаць вакол зачараваных камянёў, зводзяць вандроўнікаў у лясныя нетры. Іхнія кавалькады лятуць на крылах ледзяных завей і, грозныя, нясуць жудасную смерць тым неабачлівым і непачцівым, хто рызыкне сустрэць іх на раздарожжы ці на голым зімовым полі. Дзікі Гон і дзеля забавы палюе на смяротных: наперадзе нясуцца прывідныя харты, заходзяцца браханнем, а з завеі, з туману выплываюць постаці вершнікаў. І паляўнічыя рагі заходзяцца ў пагрозлівым поклічы, і поўня хавае бледны твар за хмарамі, і бліскае зброя, і суха рыпяць, згінаючыся, лукі пад бязлітаснымі рукамі. Той, на кім пазнака Дзікага Гону, свайго лёсу не ўнікне, як бы ні ўцякаў, як бы ні хаваўся: Белы Князь у рэшце рэшт возьме сваё, з’явіцца на чале сваіх паляўнічых і выхапіць з чалавечых грудзей трапяткое жывое сэрца.

Ільга зябка павяла плячыма. Бацькавы страшныя казкі заўжды наганялі на яе вусціш. Яна, седзячы ў бацькі на каленях, толькі павісквала ад жаху, але не дазваляла сабе ускрыкнуць на поўны голас ці зараўці – іначай бацька кінуў бы расказваць. А менавіта самыя страшныя ягоныя байкі Ільзе падабаліся болей за ўсё на свеце.

Уночы спалася кепска. Спачатку Ільга доўга ляжала без сну на велізарным ложку пад балдахінам. То круцілася, бо дрыжыкі бралі ад успамінаў пра бацькавы расповеды, то тупа глядзела на хвалі і зморшчкі тканіны, нацягнутай паміж разнымі слупкамі ложка. У вокны ўглядалася пужлівае вока месяца – тоненькі малады серп – і халаднаватае срэбранае святло ад яго ўпарта прабівалася з–пад цяжкіх гардзін. А калі Ільга ўсё–ткі правалілася ў неспакойны трывожны сон, месяцовае святло, падобнае да пралітага малака, пракралася і туды тонкай–тонкай срэбранай ніткай, падвешанай над безданню. У сне Ільга, бязважкая, як воблака, на гэтую нітку стала і пайшла, вышэй і вышэй, і пад ёю ва ўсе бакі рассцілалася цёмная зямля, якая таксама спала: пушчы, палеткі, пагоркі, азёры, з вышыні падобныя да рассыпаных шкляных пацерак, пералівістыя стужкі рэк. Нітка цяжэла ад расы, хілілася долу, як наліты колас, мостам апускалася на духмяны перадсвітальны луг, увесь у абрыўках туману. Ільга крочыла між высокіх траў, а перад ёю, паказваючы дарогу, бязгучна бег белы–белы, быццам туман, воўк. Сонца выкацілася над імі раптоўна – страшнае, барвовае, небывала вялізнае – і туманы апалі, развеяліся. Воўк прыпыніўся і вокамгненна развеяўся таксама, быццам здань, а Ільга застыла на месцы, разгубленая, самотная.

– Счакай! – крыкнула адчайна, разумеючы, што не зраўняецца, ніколі не дагоніць, як бы ні спрабавала, як бы ні спяшалася: занадта па–рознаму крочаць.

І прачнулася – з цяжкой галавой, разбітая, быццам і не спала. Вясёлая маладзенькая служка, круглая і чырвонашчокая, крамяная, уся быццам наліўны яблык, абудзіла рана, прынесла Ільзе ваду для ўмывання. Балбатала пра ўсё адразу і ні пра што, грымела накрухмаленай спадніцай, шумна адхінала гардзіны. За вокнамі яшчэ не развіднела, раскудлачаная Ільга пазяхала і церла кулакамі вочы. А служка між іншым казала, што вяльможны Тамаш Дубыніч нейкую новую забаўку прыдумаў, таму і загадаў пабудзіць на досвітку, і дужа прасіў, каб панна – значыць, Ільга – да яго далучылася.

– Ах, такі далікатны пан, ну такі далікатны! – служка манерна надзьмула пульхныя губкі. – І «ласачкай» назаве, і «красунечкай», і мядовым пернікам пачастуе!

На гэтых словах Ільга вельмі жыва ўявіла медзведзяватую абыходлівасць Дубыніча з жаночым полам і засмяялася. Зрэшты, князеў брат, хоць і ў гадах, а нежанаты, поспехам пэўнага кшталту якраз карыстаўся, і не адно такое румянае яблычка па ім уздыхала. Сам жартаваў неяк: як, маўляў, тут законную жонку завесці, гэта колькі ж дзявок застанецца з разбітымі сэрцамі.