Читать книгу Morze Koralowe 1942 - Michał A. Piegzik - Страница 6

Japońska doktryna ekspansji w kierunku południowym (jap. Nanshinron), choć jej sformułowanie przypisywano politykom ery Shōwa (1926–1989), miała swoje korzenie w XIX w. Postępująca modernizacja i industrializacja Cesarstwa Japonii sprawiły, że naczelni reformatorzy ery Meiji (1869–1912), idąc za przykładem europejskich mocarstw kolonialnych, rozpoczęli poszukiwania w Azji Wschodniej nowych rynków zbytu oraz źródeł surowców dla japońskiej gospodarki. Polityczna i ekonomiczna dominacja na tym obszarze miała zapewnić Japończykom całkowitą niezależność od kolonialnej polityki Europejczyków oraz Stanów Zjednoczonych. Ziemie wchodzące w skład Chin, Indochin Francuskich, brytyjskich Malajów, Singapuru, Filipin oraz Holenderskich Indii Wschodnich, bogate w surowce naturalne i zamieszkane przez pokrewną rasę, miały stać się przestrzenią życiową i gospodarczą dla narodu, który był przekonany o swojej wyjątkowej misji w dziejach Dalekiego Wschodu.

Pod koniec XIX w., pomimo trzydziestu lat przemian społecznych oraz gospodarczych, Japonia w dalszym ciągu nie była zdolna podjąć rywalizacji z mocarstwami europejskimi o dominację w Azji Wschodniej. Wykorzystując słabość przeciwników oraz korzystną koniunkturę międzynarodową, Japończycy zdołali pokonać w dwóch wojnach rozdarte wewnętrznie Chiny (1894–1895) i Cesarstwo Rosyjskie (1904–1905). Dwie zwycięskie wojny, które skutkowały m.in. rozciągnięciem japońskich wpływów na Formozę, archipelag Peskadorów, Koreę i południowy Sachalin, ostatecznie zakończyły wiekową izolację Japonii na arenie międzynarodowej. Pierwsze sukcesy stanowiły dla japońskich polityków nadzieję na zakończenie europejskiej hegemonii w Azji Wschodniej. Zadanie wyparcia Europejczyków ze wschodniej półkuli należało do przyszłych pokoleń Japończyków. W zgodzie z tym przekonaniem w szkołach w Japonii wprowadzono wkrótce program nauczania, który zakładał dżingoistyczną edukację dzieci. Wychowanie w duchu bezwzględnej wierności cesarzowi i pogardy dla innych narodów miało zdecydować o pomyślnej przyszłości Japonii i Azji Wschodniej.

Nabytki terytorialne zdobyte kosztem II Rzeszy na mocy traktatu wersalskiego – mandat Południowego Pacyfiku – były szczególnie istotne dla dowództwa Japońskiej Cesarskiej Marynarki Wojennej (jap. Dai-Taikoku Nippon Kaigun), które wsparło rozbudowę baz morskich oraz lotniczych na atolach Truk i Palau. Obie wyspy miały w japońskich planach wojennych szczególne znaczenie, ponieważ zamierzano wykorzystać je jako bazy wypadowe do dalszej ekspansji w kierunku południowym i obrony przed amerykańskim atakiem ze wschodu. Na początku lat dwudziestych doktryna Nanshin-ron oficjalnie znalazła się w programach politycznych i wojskowych, z tym wyjątkiem, że do obszaru „naturalnej dominacji politycznej i ekonomicznej” Cesarstwa Japonii dołączono również obszar Wschodniego Pacyfiku, obejmujący m.in. Hawaje.

Po śmierci cesarza Yoshihito w 1926 r. i objęciu tronu przez Hirohito w japońskim życiu politycznym coraz większe wpływy osiągały stronnictwa oraz organizacje antydemokratyczne i militarystyczne. Światowy kryzys gospodarczy, choć dotknął Japonię w mniejszym stopniu niż pozostałe państwa regionu, zradykalizował poglądy społeczeństwa. Pozbawione autorytetu rządy gabinetowe traciły stopniowo kontrolę nad społeczeństwem oraz siłami zbrojnymi. Szczególnym nieposłuszeństwem charakteryzowała się młoda kadra podoficerska skupiona wokół Frakcji Cesarskiej Drogi (jap. Kōdō-Ha), która żądała usunięcia starych i skompromitowanych polityków oraz restauracji władzy cesarskiej. Kōdō-Ha swoje największe wpływy posiadała w Armii Kwantuńskiej, którą utworzono w 1907 r. do obrony japońskich interesów w Mandżurii. Przed północą 18 września 1931 r. jej oficerowie, dążąc do zabezpieczenia i poszerzenia japońskiej strefy wpływów, sprowokowali incydent, który przerodził się w regularne działania wojenne, skutkujące zajęciem trzech chińskich prowincji w ciągu zaledwie pięciu miesięcy. Samowolnej akcji Armii Kwantuńskiej nie zdołał powstrzymać nawet Cesarski Sztab Generalny (jap. Sambō-hombu), który przystał do polityki faktów dokonanych. Za agresywną politykę Japonię potępiła społeczność międzynarodowa. Fala krytyki, która spłynęła po utworzeniu przez Japończyków marionetkowego państwa Mandżukuo (jap. Manshū-koku), sprawiła, że w 1933 r. Japonia zdecydowała się opuścić Ligę Narodów. Choć rok później tron Manshū-koku objął cesarz Puyi z mandżurskiej dynastii Qing, jego państwo było kolonią administrowaną przez japońskich oficerów. Mandżurskie ziemie, bogate w rudy żelaza, węgiel kamienny i ropę naftową, miały zostać skolonizowane przez Japończyków, co rozwiązałoby problem przeludnienia macierzystych wysp. Manshū-koku było traktowane przez japoński rząd nie tylko jako państwo buforowe, lecz również jako poligon doświadczalny dla koncepcji gospodarki planowanej oraz strefa specjalnych wpływów japońskich przedsiębiorców[13].

W związku z pomyślnym zakończeniem walk w Mandżurii i ustanowieniem marionetkowego państwa, w Cesarskiej Armii Japońskiej (jap. Nippon Rikugun) uaktywniła się grupa entuzjastów ekspansji w kierunku północnym (jap. Hokushin-ron). Zwolennicy ataku na Chiny i Związek Radziecki argumentowali, że kraje te, w przeciwieństwie do europejskich mocarstw kolonialnych i Stanów Zjednoczonych, uda się pokonać w szybkim tempie. Olbrzymie przestrzenie Syberii, Mongolii i Kraju Nadmorskiego pobudzały wyobraźnię japońskich wojskowych, którzy widzieli w nich przestrzeń życiową dla Japończyków.

25 listopada 1936 r. przedstawiciele rządów III Rzeszy i Japonii podpisali pakt antykominternowski, w którym obie strony zobowiązywały się do wspólnego zwalczania Międzynarodówki Komunistycznej. Sojusz z Berlinem był dla większości japońskich polityków doskonałym środkiem nacisku na Moskwę, a jedynie dla niewielkiej grupy wojskowych oznaczał ściślejsze związanie się z Niemcami.

Od czasu zajęcia Mandżurii przez Armię Kwantuńską stosunki japońsko-chińskie utrzymywały się na złym poziomie. Na początku 1937 r. w rękach Japonii znalazły się prowincje położone na północ od Pekinu, z których utworzono Autonomiczną Radę Wschodniego Hebei – strefę buforową oddzielającą Mandżukuo od Chin. Choć Czang Kaj-szek, generalissimus Republiki Chińskiej, starał się utrzymywać z dwoma protektoratami neutralne stosunki, Japończycy postanowili sprowokować chińskie służby graniczne, aby uzyskać pretekst do dalszych podbojów. 7 lipca 1937 r. inspirowany przez japońskie wojska incydent na moście Marco Polo przerodził się w drugą wojnę chińsko-japońską. Chińczycy usiłowali jeszcze negocjować z Tokio, lecz rozmowy dyplomatyczne nie przyniosły żadnego skutku. 18 sierpnia żołnierze japońscy, prąc na południe, wkroczyli do Pekinu. Premier Japonii, książę Fumimaro Konoe, starał się zachować pozory i na arenie międzynarodowej oświadczył, że: „Wysyłając wojska do północnych Chin rząd, oczywista, nie ma innego celu jak zachowanie pokoju we Wschodniej Azji […]. Japonia nie uważa narodu chińskiego za swego wroga”[14].

Wypowiedź Konoe nie zdołała usprawiedliwić Japonii w oczach całego świata. Japońską agresję skrytykowało większość państw, które po rzezi nankińskiej w grudniu 1937 r. jednoznacznie opowiedziały się przeciwko Japończykom w wojnie w Chinach. Wrogość wobec Chińczyków w samej Japonii potępiały jedynie Ministerstwo Spraw Zagranicznych i marynarka wojenna, lecz nie zdołały one powstrzymać eskalacji konfliktu. Posiłki japońskie wzmocniły walczące oddziały, które stopniowo podbijały Państwo Środka. Ekspansja ta była nazywana przez Japończyków „niewypowiedzianą wojną”. 14 grudnia z japońskiej inicjatywy powstał Tymczasowy Rząd Republiki Chińskiej. Stanowił on zalążek władz przyszłego państwa chińskiego, które miało uznawać dominację Japonii w Azji Wschodniej.

Już w 1937 r. wszystkie rodzaje sił zbrojnych stały się beneficjentami 70% całorocznego budżetu Japonii. Pierwsze inwestycje w Mandżurii zaczęły przynosić korzyści gospodarce japońskiej, która rozpoczęła proces dozbrajania i powiększania armii. Do 1938 r. Japończycy zaangażowali w Chinach ok. 1,5 mln żołnierzy, którzy w ciągu niespełna osiemnastu miesięcy wojny podbili terytorium o powierzchni ponad 1,8 mln km2 zamieszkiwane przez około 170 mln ludzi[15]. Armia Czang Kaj-szeka została zepchnięta do głębokiej defensywy i utraciła kontrolę nad kluczowymi punktami we wschodnich prowincjach kraju.

W lutym 1939 r. Nippon Kaigun zdobyła Hajnan, a miesiąc później Wyspy Spratly, oflankowując Indochiny Francuskie od wschodu. Japończycy, pomimo znacznych sukcesów na kontynencie, nie mogli jednak pokonać Chin. Kolejne miesiące walk nie przynosiły rozstrzygnięcia w wojnie, która pochłaniała znaczne zasoby ludnościowe, surowcowe i finansowe Japonii.

W czasie gdy toczyły się zmagania w Chinach, na pograniczu mandżursko-mongolskim oraz koreańsko-radzieckim doszło do kilku incydentów z udziałem Armii Kwantuńskiej oraz Armii Czerwonej. Największy z nich, nad rzeką Chałchin-Goł, wykazał słabość Japończyków w Mandżurii i nieustępliwość Sowietów. Trzy tygodnie przed zawieszeniem działań na Dalekim Wschodzie III Rzesza podpisała ze Związkiem Radzieckim pakt o nieagresji. Tokio, tracąc zaufanie najważniejszego sojusznika przeciwko Moskwie, stopniowo wycofywało się z planów zaatakowania Syberii i Kraju Nadmorskiego. Doktryna Hokushin-ron, choć wspierana w dalszym ciągu przez niektórych polityków i wojskowych, okazała się niemożliwa do zrealizowania bez wcześniejszego pokonania Chin.

1 września 1939 r. nazistowskie Niemcy napadły na Polskę. Wybuchła wojna, do której wkrótce dołączyły Francja i Imperium Brytyjskie. Pomimo pierwszych sukcesów III Rzeszy japoński rząd postanowił zachować neutralność i czekać na dalszy rozwój wydarzeń. Konflikt w Europie był doskonałą okazją do poszerzenia japońskiej strefy wpływów w południowo-wschodniej Azji, pod warunkiem że zakończy się on zdecydowanym zwycięstwem III Rzeszy lub znacznym osłabieniem Brytyjczyków, Francuzów i Holendrów. Jednym z głównych problemów Tokio w przyjęciu dalszej strategii działania była niejednoznaczna postawa Stanów Zjednoczonych, które w każdej chwili mogły otwarcie wystąpić po stronie europejskich mocarstw kolonialnych. Już 26 lipca 1939 r. administracja prezydenta Roosevelta zareagowała na powtarzające się ataki japońskich żołnierzy na obywateli Stanów Zjednoczonych w Chinach i za zgodą kongresu zdecydowała się nie przedłużać wygasłej umowy handlowej z 1911 r. Od tamtej pory handel pomiędzy obu państwami miał być uzależniony od „dobrego zachowania Japończyków”[16].

Od końca 1939 r. Japonia rozpoczęła stopniowe przygotowywania do nowej wojny. Marynarka wojenna ogłosiła, że potrzebuje przynajmniej ośmiu miesięcy, aby rozpocząć operacje na Pacyfiku. Pomiędzy dowództwami obu rodzajów sił zbrojnych rozgorzała dyskusja dotycząca kierunku przyszłej ekspansji. Armia utrzymywała, że największym priorytetem powinny w dalszym ciągu zostać objęte działania w Chinach. Marynarka wojenna niezmiennie uważała, że jedynie zagarnięcie południowo-wschodniej Azji i jej bogactw naturalnych może dać Japonii hegemonię w całym regionie. Armia nie negowała tej idei. Rozumiała potrzeby surowcowe rodzimego przemysłu, lecz doktryna Nanshin-ron miała być dla niej jedynie środkiem do okrążenia, odizolowania i ostatecznego pokonania Chin.

W lutym 1940 r. Japończycy rozpoczęli naciski dyplomatyczne na Holandię w celu podpisania korzystnej umowy handlowej oraz uzyskania wpływów gospodarczych i politycznych w Holenderskich Indiach Wschodnich. Gdy miesiąc później Holandia została pokonana przez III Rzeszę, Japończycy zażądali od Holendrów ściślejszego powiązania gospodarczego ich kolonii z Japonią. Do końca maja marynarka wojenna przesunęła część swoich sił do Palau, zabezpieczając tym samym Holenderskie Indie Wschodnie przed wrogą interwencją. 25 czerwca, po kapitulacji Francji, Japończycy rozpoczęli przygotowania do przejęcia wpływów w Indochinach Francuskich, obawiając się, że zostaną uprzedzeni przez Niemców lub aliantów.

Treść dostępna w pełnej wersji eBooka.

13 W.G. Beasley, Japanese Imperialism 1894–1945, Oxford 1999, s. 195–197; M. Kołodziejski, Takahashi Korekiyo 1854–1936 a gospodarka międzywojennej Japonii, Warszawa 2006, s. 126.

14 Z. Flisowski, Burza nad Pacyfikiem, s. 58.

15 H.P. Willmott, Empires in the Balance: Japanese and Allied Pacific Strategies to April 1942, Annapolis 2008, s. 53–55.

16 L. Woodward, British Foreign Policy in the Second World War, t. 2, London 1971, s. 85.