Читать книгу Komunikacja w społeczeństwie sieci - Mikołaj Jacek Łuczak - Страница 6

Wstęp

W badaniach nad społeczeństwem informacyjnym obserwujemy dwie główne perspektywy badawcze, z których pierwsza akcentuje przemożny wpływ technologii informacyjno-komunikacyjnych na zmianę społeczną, natomiast druga skłania się ku temu, że to zmiany społeczne są powodem dynamicznego rozwoju technologii. Podkreśla się, że to nie informacja i sposoby jej technologicznego magazynowania, przetwarzania i przekazywania są istotne, lecz wiedza i umiejętności jej wykorzystywania. Tak więc to wiedza i sposoby jej wykorzystywania stanowią o przekształceniach społecznych. To również wiedza i jej zastosowania dynamizują rozwój infrastruktury technologicznej. Takie ujęcie wskazuje, że wiedza konotowana jest jako katalizator przemian prowadzących do transformacji cywilizacyjno-kulturowych i społecznych. Ponadto ujęcie takie implikuje wzajemne związki pomiędzy zbiorowym ludzkim doświadczeniem, zgromadzoną wiedzą a komunikacją społeczną.

Kontestowane jest ponadto samo pojęcie społeczeństwa informacyjnego, w związku z czym przedstawiane są w tym zakresie również inne propozycje, jak np. społeczeństwo wiedzy lub społeczeństwo oparte na wiedzy czy społeczeństwo sieciowe (propozycja Manuela Castellsa), nie wspominając już o szeregu innych w tym zakresie ujęć definicyjnych. Określeń społeczeństwo informacyjne, społeczeństwo sieciowe i społeczeństwo sieci będę używał zamiennie, traktując je raczej jako terminy wzajemnie uzupełniające się niż konkurencyjne.

Zastanawiając się nad tym, jak współczesne technologie komunikacyjne przeobrażają sposoby społecznego funkcjonowania i regulacji, musimy też postawić pytanie, na ile przekształcenia społeczne wpływają na dynamikę rozwoju technologii informatyczno-telekomunikacyjnych. Co powoduje, że oczekiwania i zapotrzebowanie społeczne związane z upowszechnieniem i umasowieniem infrastruktury oraz powszechnością dostępu do tych technologii są tak wysokie i – jak się wydaje – cały czas rosną? Co technologie te oferują, jakie wyzwalają efekty i na ile efekty te wpisują się w szerzej pojmowane oczekiwania społeczne, uruchamiające mechanizmy regulacji i transformacji? Wydaje się, że w tym kontekście należy się odwołać do określeń współczesnego społeczeństwa jako społeczeństwa wiedzy, społeczeństwa profesjonalnych kompetencji, dynamicznego i elastycznego, a zarazem też społeczeństwa wzrastającego ryzyka, społeczeństwa – w wymiarze globalnym – poszukującego informacyjnego bezpieczeństwa. Przy takim podejściu kwestia szybkości obrotu informacją ma zasadnicze znaczenie, a w tym kontekście technologie informatyczno-telekomunikacyjne nabierają charakteru niezbędnego wręcz czynnika wspomagającego i dynamizującego przekształcenia społeczne.

Przedmiotem zainteresowania staje się nie całość technosfery jako specyficznego – bo będącego wytworem ludzkich praktyk – środowiska, ale ta szczególna jego część, która może być uznana jako szczególny rodzaj regulatora. Jeżeli uznaje się, że działania komunikacyjne pełnią społeczne funkcje regulatywne i jeżeli uznaje się jednocześnie, że komunikacja jako przekazywanie informacji stanowi zasadę regulacji, to można tym samym przyjąć, że technologicznie zapośredniczona komunikacja społeczna również pełni funkcje regulatywne. Jeżeli będziemy uważać, że jakiś sposób „technicznego oprzyrządowania” komunikacji towarzyszył ludziom od dawna, to kwestią zasadniczą staje się zrozumienie odmienności obecnej fazy rozwoju mediów, tzw. mediów elektronicznych.

Jeżeli przedmiotem badania zamierza się uczynić – w tym miejscu mówiąc najogólniej – relacje zachodzące pomiędzy człowiekiem/społeczeństwem a technosferą, to nieuchronne staje się przyjęcie tzw. perspektywy systemowej. Oznacza to, że: 1) obydwa elementy takiego układu należy rozpatrywać w ich wzajemnej relacji; 2) należy dokonać wyboru co do sposobu opisu systemowego. Tradycyjne i powszechnie znane są dwa niesformalizowane sposoby opisu systemu: opis Ludwiga von Bertalanffy’ego, określany przez Aldonę Pobojewską [1982, ss. 194–195] jako teleologiczny, oraz opis Norberta Wienera, określany przez nią (jak również jego twórcę) jako cybernetyczny. Te tradycyjne sposoby zostały wzbogacone opisem wypracowanym przez Humberta Maturanę i Francisca Varelę na początku lat 70. XX wieku [Maturana, Varela 1980], który określić można jako opis autoreferencyjny, który stosuje się do systemów nazwanych przez jego twórców systemami autopojetycznymi.

Wymaga dokonania prezentacji stanowisk dotyczących istoty tej perspektywy, poczynając od samego inicjatora i twórcy kierunku badań systemowych Bertalanffy’ego, poprzez kontynuatorów tego ruchu, aż po pojawiające się w ostatnim ćwierćwieczu twórcze rozwinięcia, jak i zarazem krytyczne przeformułowania opracowanej przez Bertalnaffy’ego teorii. W tym miejscu istotne jest określenie sposobu rozumienia perspektywy systemowej.

Perspektywą systemową lub ujęciem systemowym możemy nazwać, najogólniej, podejście badawcze nastawione na analizę stosunku części do całości, a precyzyjniej – na określanie relacji zachodzących pomiędzy elementami składowymi całości, elementami, które są dla niej uznawane za konstytutywne.

Jako początek badań systemowych przyjmuje się pracę Ludwiga von Bertalanffy’ego z 1928 r. (Kritische Theorie der Formbildung), w której opracował on systemową teorię organizmu biologicznego i zapowiedział teorię systemów otwartych. W latach powojennych przedstawił on tzw. Ogólną Teorię Systemów (ang. General Systems Theory), rozumianą przez niego jako dyscyplina logiczno-matematyczna, mająca zastosowanie do badania wszelkich systemów. „Na tej drodze możliwe są precyzyjne sformułowania właściwości systemów – takich jak całość i suma, dyferencjacja, mechanizacja progresywna, centralizacja, porządek hierarchiczny, finalność, ekwifinalność itd. – czyli charakterystyk występujących we wszystkich dziedzinach nauki, zajmujących się systemami, warunkując tym samym ich logiczną homologię” [Bertalanffy 1972, s. 21].

W 1954 r. Bertalanffy założył wraz z Rapoportem, Bouldingiem i Gererdem Society for Advancement of General Systems Theory (jego późniejsza nazwa to Society for General Systems Research).

Ujęcie systemowe to, inaczej mówiąc, określona postawa metodologiczna „akcentująca brak barier dyscyplinarnych, swobodę w stosowaniu wiedzy i technik nagromadzonych w jednej dziedzinie do problemów występujących w innej dziedzinie lub w uznawaniu, że dwie różne dziedziny są w rzeczywistości jedną dziedziną stykową” [Gasparski 1987, s. 696].

Badania systemowe, różnorodne co do treści, zakresu i poziomu ogólności, mają charakterystyczną cechę wspólną: „nakazują traktować rozpatrywane przedmioty jako systemy, tj. jako zespoły wzajemnie powiązanych elementów funkcjonujących w obrębie całości” [Gasparski 1987, s. 698]. Jak wskazuje Michael Fleischer, „obok samego systemu, jego elementów i relacji przedstawianych razem jako funkcjonalna całość, Ogólna Teoria Systemów uwzględnia zjawiska ‘porządku’ i ‘organizacji’, przy założeniu hierarchicznej struktury systemu” [Fleischer 2002, s. 129]. Bertalanffy jako źródło koncepcji systemowych wskazywał myśl Arystotelesa, ujmującą całość jako coś więcej niż sumę jej części. Koncepcje Bertalanffy’ego znalazły szeroki oddźwięk, ze względu na coraz powszechniejsze w środowiskach naukowych przekonanie o – jak pisze Gasparski – „niewystarczalności metody klasycznej, mechanistycznej czy newtonowskiej […] do adekwatnego wyjaśniania zjawisk” [Gasparski 1987, s. 699].

Pogląd taki może zostać uściślony dzięki wyjaśnieniom zaproponowanym przez Fleischera: „Stosowano […] metodę linearnych zależności przyczynowo-skutkowych lub niezorganizowanego skomplikowania. W przypadku kompleksowych i usieciowionych zależności, jak np. odnoszących się do porządku i organizacji, metody te zawodzą, jako że mamy tu do czynienia ze zorganizowanym skomplikowaniem, ze współoddziaływaniem w systemach” [Fleischer 2002, s. 129]. Z kolei według Sadowskiego „ujęcie systemowe cechuje rezygnacja z jednostronnie analitycznych, liniowych metod badania. Główny akcent kładzie się na analizę całościowych, integrujących właściwości badanego obiektu, ujawniania jego różnorodnych sprzężeń i struktury” [Sadowski 1978, s. 93].

Mówiąc o koncepcjach systemowych, mam tu na myśli trzy zasadnicze koncepcje (teorie): teorię systemów otwartych sformułowaną przez L. von Bertalannffy’ego, teorię systemów cybernetycznych (określaną niekiedy jako teoria systemów częściowo izolowanych) sformułowaną przez Norberta Wienera i teorię systemów autoreferencyjnych, którą sformułowali Humberto Maturana i Francisco Varela. Wypada tu nadmienić, że dwie z wymienionych teorii (teoria systemów otwartych i teoria systemów autoreferencyjnych) opracowali biolodzy i przynajmniej w fazie formułowania opierały się na badaniach prowadzonych na gruncie nauk biologicznych. Dopiero w późniejszej fazie rozwoju tych koncepcji ukazane zostały możliwości jej zastosowania do innych obszarów badawczych. Natomiast teoria systemów cybernetycznych, sformułowana przez matematyka, bazowała na badaniach dotyczących komunikacji w układach żywych i układach technicznych, na co wskazuje zresztą tytuł fundamentalnej książki Wienera (Cybernetyka, czyli sterowanie i komunikacja w zwierzęciu i maszynie). W tym miejscu należy jednak wspomnieć, że koncepcje cybernetyczne (sprawdzające się dobrze na gruncie nauk technicznych, jak i poszukiwań badawczych w pewnych zakresach biotechnologii) nie do końca nadają się do wyjaśniania wszelkich problemów, m.in. w zakresie badań społecznych; dlatego też początkowa fascynacja możliwościami oferowanymi naukom społecznym przez teorię sterowania uległa znaczącemu osłabieniu, a nawet spotkała się z dość zdecydowaną krytyką.

Mówiąc o problematyce badawczej (ujmowanej z systemowego punktu widzenia przez autorów, których dokonania i wkład będą w całości tej książki przytaczane i będą stanowiły zarazem pewien teoriopoznawczy punkt odniesienia dla własnych poszukiwań i analiz), należy tu wymienić takie dziedziny, jak nauki biologiczne, nauki społeczne, nauki o komunikacji i kulturze, a także zagadnienia związane z techniką i technologią. I tak dla przykładu – nauki biologiczne reprezentują m.in. L. Bertalanffy, K. Lorenz, H. Maturana i F. Varela, nauki społeczne T. Parsons, N. Luhmann, a także A. Giddens, nauki o komunikacji i kulturze M. Fleischer, a dziedzinę techniczną – z jednej strony – N. Wiener, a z drugiej – w zakresie filozofii techniki – E. Agazzi. Taki podział jest jednak znacznym uproszczeniem, ponieważ wszyscy wymienieni autorzy prowadzili swe rozważania w sposób interdyscyplinarny, nie ograniczając się do wąsko pojmowanych dyscyplin naukowych. Należy to zresztą do istoty podejścia systemowego, na co zwrócił uwagę cytowany wcześniej Gasparski. Tak więc Lorenz, jak również Maturana i Varela koncentrują się na zagadnieniach poznania, podejmowanych z biologicznego, ewolucyjnego punktu widzenia, określanego jako nurt tzw. Evolutionäre Erkenntnistheorie, w skrócie – EE. Wiener zajmuje się nie tylko zagadnieniami technicznymi komunikacji, ale i problematyką komunikacji w organizmach biologicznych; problematykę komunikacji podejmuje również Luhmann, podobnie jak i Fleischer, który zresztą teorię swą buduje w oparciu o teorię socjologiczną Parsonsa z jednej strony, a z drugiej – o systemową teorię ewolucji Riedla (reprezentanta nurtu EE) i termodynamiczne koncepcje systemów otwartych. Agazzi prowadzi swe systemowe rozważania nad techniką i nauką, w powiązaniu z zagadnieniami moralnymi.