Читать книгу Хәтер мизгелләре / Мгновения памяти - Миркасым Усманов - Страница 3

Әллә ни якыннан булмаса да, шактый озак вакытлар очрашкалап, аралашып йөргән олы яшьтәге кешеләрнең, ягъни замандаш аксакалларымның берсе Әмирхан ага Еники булгандыр. Аны беренче мәртәбә 1962/63 уку елында үзебезнең фәнни түгәрәгебезнең бер утырышында якыннан күргән һәм, түгәрәкне оештырып йөрүчеләрнең берсе буларак, танышып та калган идем.

Әмирхан аганың очрашуга килүе очраклы түгел иде. Соңгы вакытларда әдипнең кайбер әсәрләре тирәсендә студентлар арасында да фикер алышулар, хәтта бәхәсләр булгалый иде. Бигрәк тә күптән түгел дөнья күргән «Рәшә» повесте тирәсендә. Кайберәүләребез әсәрдән соклануларын белдерсәләр, икенчеләребез андагы кайбер образларның, фикерләрнең социалистик реализм принципларына туры килеп җитмәвен әйткән булалар. Мондый төрле карашлар бигрәк тә тәнкыйтьлерәк фикерләр яңгырауга, хәзер уйлап карасам, рәсми матбугаттагы төрле чыгышлар сәбәп булгандыр… Һәрхәлдә, бездә аның белән очрашу, үзен тыңлап карау теләге туган иде. Шуңа күрә укытучыларыбыздан Ибраһим ага Нуруллин, әдип белән сөйләшеп, аның ризалыгын алган иде.

Кышкы суык, зәмһәрир дип әйтерлек көннәрнең берсе булуга карамастан, түгәрәк утырышына студентлар күп җыелган, шуңа күрә гадәти уртача зурлыктагы аудиториядән киңрәгенә күчеп утырган идек. Күпчелек пәлтәдән, хәтта туннан. Әмирхан ага үзе дә шактый җылы киенгән – костюм астыннан калын свитердан, галстук-мазарсыз. Шулай да чын интеллигент кыяфәтендә…

Гадәттәгечә, бер студент аның иҗаты буенча кыскача доклад кебегрәк бер нәрсә укыды, аннары сораулар, чыгышлар, фикер алышулар китте. Кайбер бәхәс сыманрак нәрсәләр дә яңгырады. Аларның берсенә минем бер сүзем дә сәбәп булды шикелле: сүз уңаенда әдипнең кайбер әсәрләрендә, әйтик, «Рәшә» повестенда артык хислелек бар» диясе урынга «сентиментальлеккә урын бирелә» дигән идем шикелле. Башка шәрикләремнән ике-өч кеше, киресенчә, чын әдәби әсәрләр «шулай сентименталь булырга тиеш» дигән фикерне алга сөрделәр, юкса, диделәр, күпчелек әсәрләр «бик коры», хиссез, шуңа күрә «җансыз» килеп чыгалар… Кыскасы, әдәби атамаларның, төшенчәләрнең мәгънәләрен җитәрлек дәрәҗәдә аңлап бетермәү шундый предметсызрак бәхәскә сәбәп булган иде. Моның шулай икәнлеген әдипнең үз чыгышы бик гади һәм ачык итеп күрсәтте.

Әмирхан аганың чыгыш ясавы, сөйләү өслүбе дә бик үзенчәлекле икән. Ул, тавышын күтәрмичә генә, салмак сөйләр, фикерләрен катгый карар рәвешендә кистереп әйтмәс, бәлки, үзеңә дә уйланыр өчен урын калдырыр. Аның үзен тотышы, сөйләве чын интеллигентларча иде.

Күпләгән сорауларга җавап бирә-бирә, шактый озак сөйләде ул. Минем истә уелып калган фикерләренең берсе әлеге «сентиментальлек» хакындагы бәхәс кисәгенә карый иде. «Менә бер чыгышта, – диде ул, – минем хискә бирелү күп, хәтта әсәремдә сентиментальлек чагылышы барлыгы хакында әйтелде кебек. Әгәр шулай икән, бу яхшы түгел, билгеле. Мин үз әсәрләремдә андый сыйфатның булуын теләмәс идем. Икенче бер чыгышта, киресенчә, әдәби әсәрләр хиссез, коры булмасын иде, дигән фикер яңгырады. Димәк, мәсьәлә бик үк гади түгел икән. Әйе, җәмәгать, шуны да онытмыйк: кеше дигән җан иясенең эчке дөньясы, күңел, хис дигән нәрсәләре дә бар бит әле. Көндәлек гадәти тормышта булсын, башка катлаулырак шартларда да ул һәр яңалыкны, һәр үзгәрешне, башкаларның үзенә мөнәсәбәтләрен көенеп тә, сөенеп тә яки битарафлык белән тыныч кына да каршы ала. Ягъни үзенең теге яки бу хәлгә мөнәсәбәтен белдерә. Билгеле бер хис белән. Адәм баласы бит югарыдан төшерелгән күрсәтмәләр, инструкцияләр буенча гына яшәми, бәлки, һәр күренешне, вакыйганы үзенчә, үзенең хисе белән кабул итә, аларга карата үз мөнәсәбәтен белдерә. Мин үз әсәрләремдә менә шуларны истә тотарга, калкурак итеп күрсәтергә тырышам… Әлбәттә, боларны тасвирлаганда, чама дигән нәрсәне дә онытмаска кирәктер. Шул ук вакытта әсәрләрне хисле итеп язу ул сентиментальлек булмаска тиеш. Мин шулайрак уйлыйм… Ә инде «Рәшә»гә килсәк, мин аны бөтенләй үк кимчелексез әйбер дип исәплим. Ул – шактый күптән язылган әсәр, аны миңа яңадан укып карарга кирәк булыр, ахрысы…»

Язучының үз әсәре хакындагы соңгы сүзләре безнең өчен шактый кызыклы булып тоелган иде: ничек инде үзе язган әсәрне онытсын!

Моннан соң Әмирхан аганы гомуми җыелышларда, юбилей кичәләрендә күргәләргә, тыңларга туры килә иде. Аның үзен тотышы, сөйләү рәвеше башкалардан нык аерылып тора иде. Шулай ук аның безнең түгәрәкне онытмавы, мине дә хәтерләве сизелеп алды. Болайрак килеп чыкты бу.

Ул елларда мәгълүм Бауман урамының бер почмагында, хәзерге ике-өч катлы купшы ресторан урынында, бер катлы гына агач йортта «Татар ашлары» дигән һәм гади, һәм үзенчә затлы бер ашханә эшли иде. Анда пешекче булып техникум тәмамлаган сары чәчле профессиональ замана кызлары түгел, бәлки Яңа бистәдән чакырылган олы яшьләрдәге гап-гади апалар – хуҗабикәләр эшли иде. (Казанда татарча милли аш-суларның популярлашуы шул ашханә эшчәнлегеннән башланды бугай.) Өй ризыгын сагынганда яисә кесәдә «артык» биш-ун сум кыштырдаса, студент башыбыз белән дә шунда кереп чыгарга тырыша идек.

Шул ашханәгә Әмирхан ага да йөргәли икән. Беркөнне аны күрүгә ерактан гына баш изәп сәлам биргән идем, ул, кулы белән ишарәләп, мине үз янындагы буш урынга чакырды. Укулар, фәнни түгәрәккә тагын кемнәр килүе хакында сорашканнан соң, укытучылардан кемнәрнең нинди фәннәр буенча дәрес бирүләре белән кызыксынып утырды. Шулай беркадәре сөйләшеп утыргач, ул: «Сезнең бик ерактан килүегез хакында миңа Ибраһим абыегыз сөйләгән иде», – дип куйды. Аннары, үзалдына уйланган төсле: «Хәзер Башкортстаннан берән-сәрән килүчене исәпкә алмаганда, читтәге татарларның Казанга тартылулары юкка чыгып бара», – дип көрсенеп алды. Әмирхан аганың ни өчен көрсенүен мин соңрак кына аңладым. (Аның хакта, үзем укытучы булып эшли башлагач, Якуб ага Агишев минем колакка яхшы ук тәфсилләп салган иде…)

Әлеге ашханәдә тагын берничә мәртәбә очрашкаларга, чәй янында әңгәмәләшеп алгаларга насыйп булды. Һәрвакыт ул якты чырай күрсәтте. Беркөнне мин аңар үземне кызыксындырган бер мәсьәлә хакында сорау бирергә җөрьәт иттем, аның морзалар нәселеннән булу-булмавын белергә теләвемне әйттем. (Ул вакытта, тарих белән якыннан шөгыльләнмәгәнгә, татар морзаларының фаҗигале язмышлары миңа бик үк таныш түгел иде әле.) Чак кына сүзсез торганнан соң, ул: «Нинди морзалык ди! Чабатадан гына калган халыкка нинди морзалык тагын?!» – дип, кулын селтәп алды һәм, читкәрәк карап, башка дәшмичә генә утыра башлады…

Соравымның аңа ошамаганлыгын, «авызым пешкәнлеген» сиздем. Минем белән башка сөйләшмәс инде дип уйлап та куйган идем, тик монысы белән ялгышкан булып чыктым. Ә соралмыш мәсьәләгә килгәндә, бераз соңрак, белем ягы чак кына киңәя, тирәнәя төшкәч, әлеге җавапта, гәрчә ул формаль яктан тискәре булса да, анда тарихи җәһәттән дөреслеккә ишарә дә булганлыгын аңладым. Чөнки XVII–XVIII йөзләрдә христиан диненә күчүдән баш тарткан татар аксөякләре, нигездә, морзалар катлавы һәм җирбиләүчеләр үзләренең утарларын, башка байлыкларын югалталар. Алардан алынган милек нәселнең чукынган өлешенә күчкән яки рус дворяннарына бирелгән. Шул рәвешчә, ярлыланган, гадәти игенчеләр – крестьяннар катлавына әверелгәннәренә карата беркадәре мыскыллы төсмергә ия булган «чабаталы морзалар» дигән төшенчә барлыкка килгән икән.

Әмирхан аганың минем сорауны өнәп бетермәвенең җитди сәбәбе булган иде, әлбәттә. Моны аңлар өчен, совет чорында иҗат иткән язучыларның тәрҗемәи хәлләренә күз салу да җитә: аларның күпчелегендә каләм ияләренең «ярлы» (ара-тирә «урта хәлле») крестьян гаиләләреннән икәнлекләре әйтелү кагыйдәгә әверелгән булыр. Нәселнең морзаларга барып тоташуы түгел, хәтта морзалар, бәк-солтан вә ханнар хакында әдәби әсәрләр язу да хәвефле булган элекке елларда (мисал өчен, Садри Җәләл, Фәтхи Бурнаш, Кәрим Тинчуриннарны 30 – 40нчы елларда ни өчен һәм ничек гаепләүләрен искә төшерү дә җитә). Димәк, әлеге сорауга карата «ычкынып киткән» табышмаклы җаваптан соң Әмирхан аганың башка дәшмәве үзенчәлекле мәгънәгә ия булган икән. Әлеге сөйләшүнең һәм дәшмәүнең 60нчы елларда, сәвитчә тәртипләрнең ажгырып торган заманында барганлыгын онытмыйк.

Әмирхан Еникинең үз вакытында вә кирәк урынында шулай дәшмичә кала алуы, бәлки, 1930–1940 һәм 1950 елларда аның үзенең дә сакланып калуына сәбәп булгандыр?..

Укуны филолог буларак башлап, тарихчы дигән диплом белән тәмамлап, археографик экспедицияләргә йөри башлагач та, Әмирхан ага белән берничә мәртәбә очрашырга, сөйләшергә насыйп булды. 1964 елның көзендә, Рязань-Касыйм якларыннан кайткач, Тукай клубында аны күрүгә, янына барып күрештем һәм Касыйм шәһәреннән алып килгән сәламне тапшырдым. «Кемнән?» – диде ул, гаҗәпләнә төшеп. Яшьлек чорындагы әшнәләреннән берсе Әхмәтша дигән кешедән дидем һәм аның белән Касыйм шәһәрендә очрашуыбыз хакында әйттем. «Әхмәтша? – дип кабатлап сорады ул. – Исән икән, алайса!» – диде, 20нче елларда аның белән якыннан аралашуын искә төшерде. Әмирхан ага шактый дулкынланган иде бу хәбәрдән. «Исән икән әле, мескенем! – дип гаҗәпләнү белдергән төсле булды. – Әйе, бик якыннан аралашкан идек берара аның белән. Белемле, культурабызга файда китерерлек өметле, сәләтле егет иде ул Әхмәтша… Затлы нәселдән, бай гаиләдән чыкканга күрә, үзенә юл бирмәделәр, көн күрсәтмәделәр шикелле. Бигрәк тә безнең Казанда. 30нчы елларда кинәт Ташкент якларына китеп барды һәм шулай юкка да чыкты… Күпме татар шулай Урта Азиягә китеп югалды. Хәер, мин үзем дә ул якларда йөреп кайтырга мәҗбүр булган идем…» Аннары Әмирхан ага аның кайда, ничек яшәве белән кызыксынды, адресын сорады. Тик, кызганыч ки, ниндидер авылдан килеп, безнең белән очраклы күрешкән, кыскача гына сөйләшкән кешенең адресын алып тормаган идем. Аның да Әмирхан белән якыннан дус булуын искә төшереп моңаеп алуын, киткән чакта «әгәр мәшәкать булмаса, аңар сәлам тапшырырсыз» дип үтенүен әле дә хәтерлим.

Икенче юлы Әмирхан ага белән көтмәгәндә Әстерханда, анда кулъязмалар эзләп йөргәндә очрашырга, сөйләшеп утырырга туры килгән иде. Ул Идел буйлап теплоходта гизәргә һәм «сөякләрне җылытыр өчен» Әстерханда берничә көн торып карарга дип, сәфәргә чыккан икән. Бер кунакханәгә урнашканбыз булып чыкты. Кичен бүлмәсенә килергә кушты. Сүз башта минем монда нишләп йөрүем, күпме кулъязма табылуы, аларның эчтәлекләре хакында барды. Халыкның кулъязма җыюга мөнәсәбәте белән кызыксынды. «Башка җирләрдәге татарлардан үзгә буларак, мондагы халык иң элек акча мәсьәләсе, ягъни сатып алу мөмкинлегебез белән кызыксына. Татарстанда, Башкортстанда исә сату түгел, акча тәкъдим итүеңне дә ошатып бетермиләр. Ата-бабаларыбыз истәлеген сатмыйбыз, дип, бушка бирәләр яки бөтенләй коры кул белән чыгарып җибәрәләр», – дидем. «Кызык, – диде әңгәмәдәшем, – моның, бәлки, тарихи сәбәпләре бардыр. Әстерханны элек-электән зур сәүдә үзәге булган диләр бит… Карале, – диде аннары, теманы үзгәртеп, – теге узган очрашуда, Әхмәтша хакындагы хәбәрдән дулкынланып, синең Касыйм якларында нәрсәләр табуың хакында сорашмаганмын. Гомумән, анда халкыбыз, китапларыбыз сакланганмы соң?» Мин Касыймнан Казанга 300 данә тирәсе, тулаем авырлыгы ике йөз килодан артык кулъязма һәм сирәк басма китапларны гәзит-журнал төпләмнәрен багаж итеп Казанга җибәрүне, арада XIV гасыр күчермәләре дә булуны әйткәч, Әмирхан ага тел шартлатып куйды: «Карале, Касыйм ягы татарлары бөтенләй үк бетмәгән икән әле!» Кулъязмаларның эчтәлекләре хакында да кызыксынгач, ул тагын Әхмәтшаны искә төшерде: «Соңгы вакытларда нигәдер аның хакта уйлап алгалыйм: сәләтле, өметле егет иде, мескенем… Андый әрәм китүчеләр аз булмагандыр инде бездә…»

Студентлык, аспирантлык елларымда, шулай ук университетта эшли башлаган чакларымда Әмирхан ага Еники белән очрашулар, сөйләшүләр менә шундый очраклы күрешүләрдән, кыскача фикер алышулардан әллә ни ары узмады шикелле.

* * *

Әмирхан ага белән якыннанрак, даимирәк аралашулар 1980 еллар ахырына туры килде. Моңа берничә сәбәп өлеш кертте шикелле. Шуларның берсе Габдулла Тукайның 100 еллык юбилеена туры килде. Тантаналы чараларның берсе Тукай туган якларда – Кырлай һәм башка авылларга барудан гыйбарәт иде. Мин дә ниятләдем һәм, кирәге чыга калса, тизрәк кайтыр өчен дип (ул вакытта мин университет ректоратында эшли идем, ректор урынбасары булып), җиңел машинада аерым барырга булдым.

Язучылар союзы яныннан башкаларга да кушылырга, дөресрәге, шуннан ияреп барырга дип, идарә янына килдем. Халык күп җыелган иде. Ярыша-ярыша ашыгып, автобусларга утыралар. Җитәкчеләр төркеме җиңел машиналар тирәсендә маташа. Әмирхан ага берүзе генә читтәрәк басып тора иде. Аңа игътибар итүче күренми шикелле. Мин аны үз машинама чакырдым. Шулай итеп, Кырлайга җиткәнче янәшә утырып, рәхәтләнеп әңгәмәләшеп бардык.

Әмирхан ага университеттагы тәртипләр, дәрәҗәләр, галимнәр арасындагы үзара мөнәсәбәтләр, аралашу кагыйдәләре хакында төпченеп сорашты. Аны галим-голәмә дөньясында хөкем сөргән гадәтләр кызыксындыра иде. Бигрәк тә әхлак-әдәп мәсьәләләре, көндәшлек, көнчелек күренешләре, гыйльми эшләрдәге кыенлыклар һәм башкалар. Үзе шунда: «Галимнәр турында бер хикәя яза башлаган идем, шуңа күрә сорашуым. Сезнең дөньяның нечкәлекләрен бик үк белеп бетермибез бит…» – дигән иде. (Бу әңгәмә вакытында яңгыраган кайбер фикерләр, телгә алынган детальләр аның бер хикәясендә – «Тынычлану» да чагылыш тапты шикелле.)

Шулай сораша-сөйләшә бара торгач, Кырлайга килеп җитүебезне сизми дә калган идек.

Тукай-Кырлайдагы музейда һәм башка тиешле урыннардагы рәсми чараларны уздыргач, һәммәбезне зыяфәткә[2] чакырдылар. Яшь чыршы урманы янындагы бер матур аланда тезелеп киткән бихисап өстәлләр янында йөздән артык урын бар иде…

Ашап-эчеп утырган вакытта, сәгатемә еш-еш карап алдым шикелле, Әмирхан ага әкрен генә әйтеп куйды: «Әгәр ашыксагыз, әйдәгез, алданрак кайтып китик: ашарыбызны ашадык, ерактан килгән кунакларны тыңладык, моннан ары гел кабатлаулар китәчәк…»

Кайту юлына чыккач, сәфәрдән, нигездә, канәгать калган Әмирхан ага: «Аллага шөкер, Тукайны чын-чынлап олылый башладык, әйе… 1920–1930 елларда аның дәрәҗәсен төшерергә омтылуларны, милләтчелектә, буржуазчылыкта гаепләп маташуларны күрергә туры килгән иде, хәзер Аллага шөкер…» – дип куйган иде.

Беркадәр вакыт шулай сүзсез генә утыргач, ул яңадан университеттагы эшләр турында сораша башлады, аерата минем ректораттагы эшләрем нәрсәдән гыйбарәт булуы, проректорның вазифалары авыр түгелме икәнлеге белән кызыксынды. Мин төп бурычымның нәрсәләрдән гыйбарәт икәнлеген кыскача тасвирлагач, кыен мизгелләрнең дә булуы, бигрәк тә ректор сәфәргә китеп (ул СССР Югары Советы депутаты сыйфатында еш кына Мәскәүдә яши) аның вазифаларын башкарганда авырга килгәләвен әйттем. Ни өченме? Бик гади, дидем, мәсьәлә катлаулы булырга, аны нигездән хәл итәр өчен урынбасарның вәкаләтлеге җитмәскә мөмкин. Аннары аны уңышсызрак хәл кылган булсаң, ректор кайткач төзәтергә туры киләчәк… «Ала-а-ай икән, – диде сузып әңгәмәдәшем. – Ярый, алайса, өйрәнә торыгыз шулай. Вәкаләтле ректор булгач, эшләве җиңеләер үзегезгә».

Мин көлеп җибәрдем һәм күптән түгел булган бер вакыйга хакында сөйләп бирдем. Ленин исемендәге атаклы университетка килүче кунаклар күп була. Рәсми затлар да. Уфада яшәүче мәгълүм шагыйрь Мостай Кәримгә ияреп, өлкә комитетының беренче секретаре Гомәр Исмәгыйлевич Усманов үзе дә килгән иде күптән түгел.

Ректор Мәскәүдә булгач, зур кунакларны миңа каршыларга туры килде. Музейны күрсәтеп, ректор кабинетында, чәй янында, кунакларны университет белән тәфсилләбрәк таныштырып утырган вакытта, Мостай Кәрим: «Ленин университеты башында үзебезнең кешене күрүе күңелле, әлбәттә, – диде һәм, миңа карап, сорау биргән төсле өстәп куйды: – Беренче татар ректоры булу сезгә насыйп булыр, бәлкем?»

Мин, җавап бирү-бирмәү мәсьәләсен хәл итә алмыйча, ык-мык килеп утырганда, сүзгә Гомәр Усманов кушылды: «Юк, алай булмаячак, Ленин университетында һәрвакыт ректор рус кешеләреннән булган, шулай булачак та!» – дип өздереп әйтте.

Әмирхан аганың реакциясе: «Шулай ук дип әйттеме?!» – дигән сораудан ары узмады. «Ләкин Гомәр Усмановның сүзләрендә бер төгәлсезлек бар: 1930 елларда университет ректорлыгына профессор Гыйлем Камай билгеләнгән була», – дидем. Моңа каршы да Әмирхан ага: «Шулаймыни?» – дигән сорауны кабатлады. Аны тагын да гаҗәпләндерергә теләгән төсле, мин: «Ике-өч айдан соң аны төрмәгә ябалар… Аның билгеләнүе министрлык югарылыгында махсус әмер-фәрман белән расланмады микән, әллә «халык дошманы» н билгеләү кәгазьләре юк ителгәнме, һәрхәлдә, киң таралган ректорлар исемлегендә Гыйлем Камай исеме очрамый диярлек», – дип, темага йомгак ясап куйдым.

Әмирхан ага тагын дәшмәде…

* * *

Административ эш корбаны булып, ректораттагы кысан бүлмәмдә кәгазь боткасында чүпләнеп утыра торган көннәрнең берсе иде. Телефон шалтырады. Әмирхан ага Еники икән.

– Карагыз әле, – диде ул, исәнлек-саулык сорашкач, аннары уңайсызланган кебегрәк тавыш белән: – Әгәр сезнең янга Наҗия исемле бер ханым барып чыкса, кабул итәрсез микән?

Мин җавап биреп өлгергәнче, Әмирхан ага өстәп тә куйды:

– Борчылмагыз, сезгә артык мәшәкатьләр тудырмас ул…

Олы гына яшьтәге гади кыяфәтле кеше булып чыкты ул Наҗия дигән ханым. Тәкъдим ителгән урынга татар хатыннарына хас бер тыйнаклык, әдәплелек белән килеп, урындыкның кырыена гына утырды. Алда университетка керү имтиханнары булганга, мин таныш мәсьәлә буенча сөйләшергә Әмирхан аганың катнашы булуын да исәпкә алырга әзер идем. Ләкин кунагым, үгезнең мөгезеннән алгандай, сүзне бөтенләй көтмәгән темадан башлап җибәрде:

– Сезнең китапта Хөсәен Фәезхановның мәдрәсәләр хакындагы әсәре югалган дип язылган. Ялгышрак әйтелгән шикелле…

Мин «Хөсәен Фәезхановның якты хыялы» дигән русча китабымда әйтелгән дәлилләрне, Хөсәен үлгәч, «Ислахы мәдариснең» («Мәдрәсәләр реформасы») кулъязмасын Шиһабеддин Мәрҗанинең соратып алдыруын, 1915 елда аның исән булуын, 1929 елда Сәет Вахиди әйткәнчә, берничә ел элек Мәрҗанидән калган йорт-җирнең, галим китапханәсенең дә янып бетүен – барлык белгәннәремне тезеп киттем. Наҗия апа сабыр гына тыңлап утырды да әкрен генә тавыш белән кырт кистереп әйтеп куйды:

– Алар хакында китабыгыздан укыдым инде… Шулай да Хөсәен Фәезхан әсәренең кулъязмасы исән-сау! Үз күзләрем белән күргәнне әйтәм.

– Кайда, кайчан күрдегез?!

– Казанда. Мәрҗанинең оныгының улында… Мин үзем дә анам ягыннан Шиһаб хәзрәтнең оныгыннан туган кыз булам. Минем әти Таһир Ильяси иде…

Утырган җиремнән шуып төшә яздым. Беравык тел-авызларым коргаксып, өнсез-сүзсез калдым. Ниһаять:

– Ул кулъязманы миңа да… күрергә мөмкинме соң?

Наҗия апа мөлаем гына елмайды:

– Шундый теләк белән килдем дә яныгызга…

Иртәгесен, ягъни 1986 елның 6 июнендә, Наҗия апа белән бергә Казан химия-технология институтының доценты Даниял әфәнде Әмирханов та килгән иде. Мин Даниял әфәнде биргән кулъязманы актарам, ә ул, Шиһабеддин Мәрҗани оныгының улы, серле генә елмаеп мине күзәтә. Минем исә бармакларым калтырый. Уенмыни: егерме елдан артык җир теттереп эзләгән, ичмасам, берәр күчермәсе, хәтта аерым өзекләре генә булса да табылса иде дип хыял иткән әсәрнең нәкъ үзе ята минем алда! Күчермә-мазары түгел, бәлки автографы – Хөсәен Фәезханның үз каләменнән чыккан төп нөсхәсе!!!

Миңа, 1960 еллар башыннан алып Хөсәен Фәезхан эзләреннән иснәнеп диярлек дәрәҗәдә эзләнеп йөргән кешегә, Хөсәеннең хат-почеркы үз каләмем кебек таныш иде… Җитмәсә, Фәезхан автографының бит кырыйларында Шиһаб хәзрәт Мәрҗанинең миңа таныш кулы белән язылган текстлар да бар. Хөсәен фикерләренә өстәмә, аңлатма, төзәтмә вә тәкъдимнәр рәвешендә язылган кыска искәрмәләр…

– Ничек… кайда сакланган бу кулъязма?!

– Кулъязмалар, – диде Даниял әфәнде, мине төзәткән төсле күплек санында, елмаеп, һәм портфеленнән тагын бер язма китапны чыгарып бирде.

Монысы да автограф! Болай да исәнгерәп утырган башым пыр-пыр әйләнә башлаган төсле булды. Әгәр беренчесе «Ислахы мәдарис» дигән язылуы мәгълүм проектның нәкъ үзе булса, икенчесе – «Рисалә» («Трактат») дип исемләнгәне – тарихи-публицистик рухтагы, моңарчы бездә аның барлыгы да мәгълүм булмаган, фән өчен өр-яңа әсәрнең текстыннан гыйбарәт иде!

Мин шулай шаклар катып, «Рисалә»не карап утырам, 95 кәгазьдән гыйбарәт кулъязмада әсәр текстының өч варианты теркәлгәнлеген, аның битләрендә Шиһаб Мәрҗани искәрмәләрен дә күрәм, ә Даниял әфәнде исә ашыкмыйча гына минем баягы соравыма җаваплар биреп утыра.

1920еллар башында Мәрҗанидән калган китапларның бер өлеше якын туганнары арасында өләшенгән икән. 1930 елларда, Казаннан күченеп китәргә мәҗбүр булган вакытта, бу кулъязмаларны Урта Азиягә, Сәмәрканд шәһәренә алып китәләр. 1970 елларда алар яңадан Казанга кайталар. Даниялның әнисе Разия Шиһаб хәзрәтнең углы Борһанетдиннең кызы була. Әтисе ягыннан аның тамырлары Фатих Әмирханнар нәселенә барып тоташа, дип аңлатты Наҗия апа. Аның үз әнисе Нәгыймә исә Мәрҗанинең кызы Галиядән туган икән. Галия исә Таһир Ильясиның никахында була. Шәҗәрәләр, аларны белү хикмәте менә шулай серләрне ачып бирде!

Мәгърифәтле нәселләренә – Мәрҗаниләр, Әмирханнар, Ильясилар нәселе вәкилләренә хас туганлык мөнәсәбәтләренә хөрмәт, ихтирам хисе кыйммәтле тарихи ядкярләребезне менә шулай саклануын, ниһаять, табылуын тәэмин иткән икән. Яшәсен туганлык хисе, туганлыкка хөрмәт хисе!..

Егерме елдан артык җир теттереп эзләгән, мәгәр таба алмаган, ахыр чиктә табудан өмет итмәгән кулъязмалар үзләре менә шулай мине эзләп килделәр, искитәрлек дәрәҗәдә көтелмәгән табыш булдылар. Күп булды минем гомеремдә төрле табышларга ирешеп сөенгән бәхетле минутларым, ләззәтле сәгатьләрем. Төрле сирәк, кыйммәтле кулъязмалар, уникаль документлар, ярлыклар, энҗе төсле җырлар, хикәятләр, дастаннар… Әмма алар арасында 1986 елның 6 июнендә Наҗия апа белән Даниял Әмирханов бүләк иткән изге сәгатьләрем аерым урын алып тора. Һәм шулай торып калачак та! Рәхмәт аларга!

Ә аларны миңа Әмирхан ага җибәргән, димәк, рәхмәтнең иң зуры Әмирхан Еникигә тиеш. (Аның «Наҗия дигән ханым» өчен гафу үтенгән төсле аудиенция соравы һаман колак төбендә яңгырап торган сыман…) Юкса ул кулъязмаларның һаман да хосусый сандык төпләрендә ята бирүе (болай да илле еллап яткан бит) яки берәр китапханә яисә музей киштәләренә менеп, тыныч кына тузан җыеп ятулары да бик ихтимал иде. Ә иң тырышып, иң озак эзләгән кешесенә шулай үзләре эзләп килделәр. Аксакал әдипнең юнәтүе буенча.

Рәхмәт Әмирхан ага Еникигә!..[3]

Мин ул көннәрдә Наҗия апаның Әмирхан агага кем булуын белми идем әле. Соңрак кына Әмирхан аганың беренче хатыны үлгәч, тол калган карт әдипнең Наҗия Ильясия белән никахлашкан булуларын аңладым. Белмәвем өчен үзем гаеплемен, күрәсең. Кайчандыр шәхескә кагылышлы тиешсезрәк сорау биреп авызым бер пешкәнгә күрә, мин шуннан соң Әмирхан агага аның шәхси тормышына бәйлерәк сорауларны бирми идем.

* * *

Йомшак холыклы, бервакытта да кешегә бәрелерлек итеп сүз әйтмәс, үз фикерләрен яклап бәхәсләшкәндә дә кызмас, әдәплелек, зыялылык сыйфатларын һәрвакытта саклый ала торган кеше иде Әмирхан ага. Күпләр аны шулай хәтерлидер. Ошамаган, килешмәгән сүз-гамәлләргә карата ул күп очракта, белгәнебезчә, мәгънәле рәвештә дәшми калу гадәтенә ия иде. Әмма, кирәге чыккан чакларда, тоткан җиреннән умырып алгандай итеп, гадәти йомшак сүзләр белән дә кистереп әйтә алу сәләтенә дә ия булган икән ул. Бер мәртәбә миңа моны ишетү һәм күрү очрагы насыйп булган иде. Миңа гына да түгел. Галимнәрдән, әдип-язучылардан беркадәр халык җыелган бер тантаналы зыяфәт мәҗлесендә, ягъни банкетта булды андый хәл.

Ресторанда уздырылган зыяфәткә җәмәгатьчелекне Илбарис Надиров җитәкчелегендәге фольклорчы галимнәр төркеме чакырган иде. «Татар халык иҗаты» дигән унике томлы басмага Тукай бүләге бирелү уңае белән. Күптомлыкның редакция коллективы әгъзаларының берсе сыйфатында мин дә әлеге банкетка чакырулы идем. Шактый язучылар да бар иде анда. Җөмләдән Әмирхан ага Еники дә.

Нәкъ шул вакытларда бер күңелсез хәбәр таралган иде. Нәкый ага Исәнбәтнең 1930 елларда, имештер, кешеләр өстеннән язуы хакында иде ул хәбәр. Андый документның фотокүчермәсен миңа тарихчы Алтер (Алексей) Литвин күрсәтеп, «менә сезнең мактаулы кешегез нишләгән» дигән төсле тел шартлаткан иде. Күрсәтү миңа гына да булмаган икән. Нәкый Исәнбәтне өнәп бетермәүче яки аңа ачулы (андыйлар да була бит) кешеләр, җөмләдән кайбер яшьрәк әдәбиятчылар, журналистлар арасында чыш-пыш килеп гаҗәпләнүләр, сөйләшүләр, фикер алышулар булган икән.

Әлеге мәҗлескә чакыручылар арасында да андый «активистлардан» берничә кеше бар, диделәр. Шуларның берсе әлеге кичәдә, форсаттан файдаланып, махсус чыгыш ясарга җыенуы да билгеле булды. Шул рәвешчә, ул, «30нчы елларда донос язучыны фаш итү», түбәнсетү юлы белән – бездә киң таралган гадәт шундый бит – мәҗлес хуҗаларын күтәрү ниятендә булган булса кирәк.

Һәрхәлдә, берәр күңелсезлекнең килеп чыгуы бик ихтимал иде әлеге кичәдә.

Шуңа күрә, чакырылучыларның һәммәсе дә килеп җитмәгәнгә, бер читтә аулаграк утырган Әмирхан ага янына килдем. Аның, гадәттәгечә: «Ни яңалыклар бар?» – дип соравыннан файдаланып, әлеге документ һәм аның тирәсендә куерган сүзләр, бүгенге кичәдән дә шөбһәләнүем хакында әйттем. «Мин дә ишеткән идем, – диде Әмирхан ага, – тик үземә күрсәтүче булмады… Ул үзе язган микән? Кем адресына, кемнәр өстеннән язылган ул язу?» Мин документның фотокүчермәсен күрүем, анда авторның үз имзасы, хәтта төгәл адресы булуын әйттем һәм сорауның төп өлешенә җавап бирдем: «Хат СССР Язучылар союзы җитәкчеләренә адресланган. Анда Татар АССР язучылары идарәсенә әдәби тормышка зарар гына китерүче очраклы кешеләрнең килүе хакында әйтелә. Чын әдипләр, язучылар турында бер сүз дә юк анда». – «Шулаймыни? – диде Әмирхан ага, җанланып. – КГБга түгелмени?.. Димәк, донос диюләре дөрес түгел булып чыга! Шикаять кенә булган ул… Хәзер дә язалар бит вак-төяк җитәкчеләр өстеннән шикаятьләрне… – Әмирхан ага чак кына уйга калды һәм әкрен генә әйтеп куйды: – Ярар, алайса, белүем әйбәт булды әле, бүген үк берәр чарасын күрергә тырышырмын».

Банкет башланып, бер-бер артлы тостлар, котлаулар, мактаулар әйтелә башлады. Рәсмирәк өч-дүрт чыгыштан соң Әмирхан ага да торып басты. Гадәттәгечә, сүзләрен тыныч кына башлап, ул унике томлы җыелманың дөньяга чыгуы өчен тырышкан галимнәргә рәхмәтләр укыды, аларны бу зур казанышлары белән котлады.

– Татар фольклор белеменең мондый басмалары хәзерге яшь буын галимнәрнең нык үскән булуын күрсәтсә, моның сәбәпләрен дә онытмаска иде. Чөнки хәзерге галимнәр үзләренең элгәргеләре ирешкән казанышларга таяналар. Хуҗа Бәдигый, Латыйф Җәләй, Гомәр Бәширов, Хәмит Ярмиләр җыеп туплап калдырган бай мирас, зур тәҗрибә булмаса, мондый нәтиҗәләргә ирешеп булыр идеме? Әйе. Әллә ни еракка китеп тормыйча, бүгенге өлкән буын фольклорчы галимнәрне дә искә алыйк. Мәсәлән, Нәкый ага Исәнбәтнең хезмәтләре ни тора! «Идегәй» дастанын җыеп бастырып чыгару, ниһаять, татар мәкальләренең өчтомлыгын алыгыз. Мондый җыелма, әйтүләренә караганда, союздаш республикалар халыкларының да күпчелегендә әлегә юк икән. Әйе, шулай шул… – диде дә чак кына пауза ясап алды һәм икенче темага күчте: – Тик, кызганычка каршы, бүген кайберәүләр, әллә нинди шөбһәле документларга таянып, Нәкый аганың исеменә тап төшерергә җыеналар бугай. Минем ишетүемчә, безнең союзның язмышын кайгыртып, югарырак түрәләргә язган шикаятен кайберәүләр донос дип аңлаганнар шикелле… Дөрес, Нәкый ага исеменә тап төшерергә теләүчеләр, минемчә, обкомдагы кайбер кешеләргә ошарга телиләр булса кирәк. Әйе, хәзергеләренә, Исәнбәтне яратмаучыларга ошарга мөмкин ул. Ләкин алар урынына килүчеләр моңа ничек карар икән киләчәктә? Җәмәгать, шулай, киләчәк турында да уйларга кирәк, 30нчы еллар узып киткән сыман, бүгенге хәлләр дә иртәгә артта калачак. Үзебездән соң нәрсә калдырырбыз? Әләкләшүнеме? Менә шуны да онытмасак иде…

Шул рәвешчә, кем әйтмешли, йомшак җәеп катыга егып салган төсле, гап-гади сүзләр арасына ике-өч кырыс, усал җөмлә кыстырып, Әмирхан ага әлеге имеш-мимешләргә чик куя алды. Дөрес, бер кешенең дә исемен атамыйча, шәхескә тиеп тормыйча, мәсьәләне гомуми планда, тулаем хәл итте.

Кичәдә көтелгән «фаш итүче» чыгыш булмыйча калды шулай итеп. Әлеге кичәдән соң да донос-монос кебек уйдырмалар хакында башка әллә ни ишетергә туры килмәде.

Бу вакыйга бернинди рәсми өстенлеккә ия булмаган Әмирхан аганың чын абруй дәрәҗәсен күрсәтә иде. Табигый абруйның кодрәтен…

Шул көннәрдә мин, Нәкый ага Исәнбәт хакындагы истәлекләремдә язганымча, мәгърифәтче әдипнең 1930 еллардагы матавыклар хакында сөйләвен, әйтергә теләгән фикерләрен ни өчен әйтеп бетермәвенең сәбәпләрен бераз аңлаган төсле булдым…

* * *

Әмирхан ага белән ешрак очрашу, якыннанрак аралашулар 90нчы елларның башына туры килде һәм даими диярлек дәвам итте. Бигрәк тә ул Чехов урамындагы яңа фатирына күчкәч, бер тирәдәрәк күршеләр булып яши башлагач. Бу вакытларда мин дә ректораттан киткән, шуңа күрә вакытларым иркенрәк иде. Бер очрашуда ул өйләренә килеп чыгарга чакырды, сөйләшеп тә утырырбыз, диде. Алдан хәбәр итәр өчен, телефонын бирде, минекен дә алды.

Беркөнне билгеләгән сәгатьтә килеп, кыңгырау төймәсенә бастым. Ишекне: «Кем бар?» – дип сорашып, бер хатын-кыз ачты. Ни күзләрем белән күрим, «Рәхим итегез!» – дип, Наҗия апа елмаеп тора иде. Аңладым: 1986 елда аны минем янга Әмирхан ага чит-ят кеше итеп кенә җибәрмәгән икән…

Әмирхан ага белән күрешеп, бераз сөйләшеп утыруга, Наҗия апа безне икенче бүлмәгә чәй янына чакырды. Анда әле генә табадан төшкән гәрәбәдәй сап-сары, кайнар өй пәрәмәчләре – чын татар пәрәмәчләре! (Моннан соңгы һәр килүләремдә дә шулай пәрәмәч яки берәр әле генә пешерелгән нәрсә, әйтик, чит-читләре челтәрләнеп торган кайнар коймак яисә эченә нәрсәдер кыстырылган белен белән сыйлыйлар иде. Әмирхан аганың ашау-эчү ягыннан «майда йөзүен» сиздерә иде бу чәй яны ризыклары…)

Әңгәмәләшеп утыруларыбыз аның эш бүлмәсендә аулакта була. Ара-тирә килеп сырпаланып, иснәнеп йөри торган зур ак мәчене, мәшһүр Аппакны исәпләмәгәндә, бернинди комачау, ят нәрсә булмас анда. Аппак күбрәк бутала башласа, язу өстәленә менсә, хуҗасы аны, «кит әле» дип, кулы белән этеп җибәрә. Аңлаган Аппак читкәрәк китеп, күзәтеп ята башлый…

Эш бүлмәсен искә алгач, шуны да әйтергә кирәк: анда артык бер әйбер дә юк, бары язу өстәле, телефон, кечкенә генә китап шкафы, ике кәнәфи белән журнал өстәле генә. Бүлмәнең башка иң зур «байлыгын» бик җитди кыяфәт белән иснәнеп, тикшеренеп йөрүче Аппак кына тәшкил итә шикелле. Әллә нинди затлы мәче иде ул…

1990 еллар башы. Мәгълүм булганча, элек тыелган татар язучылары, аларның әсәрләре кайта башлаган, шулар тирәсендә бәхәсләр, тартышулар гөрләп торган чак. Бер килүемдә Тел, әдәбият һәм тарих институтында Гаяз Исхакый мирасын кайтару буенча барган бәхәсләр һәм кайбер матбугат чыгышлары турында сөйләдем. Нык каршы чыгучыларның берсе – махсус мәкаләләр бастыручы Камил Фасиев икәнлеген әйттем. Моны ишеткәч, Әмирхан ага гаҗәпләнүен яшермәде:

– Карале, Гаязга карата бу кадәр үҗәтләнеп каршы тору аңар нигә кирәк булды икән? Бер карасаң, акыллы гына кеше үзе! Әллә теге заманнардагы гарасатларның кайтуыннан курка микән?.. Ә Гаяз барыбер кайтачак!

Әмирхан ага элегрәк Гаязны кайтару хакында беренче булып сүз башлаган Ибраһим Нуруллинны ничек эзәрлекләүләрен, кимсетү фактларын искә алды. Шул эшләрне башкарган «элекке чинауник, хәзер сезнең академиягез башлыгы Мансур Хәсәнев» бик үк өнәп бетерми шикелле… дип йомгаклап куйды. Шунда ук:

– Гали Халит нәрсә ди? Кайсы тарафны яклый? – дип кызыксынды.

– Ул, – дидем мин, – бер якка да кушылмыйча, тик тыңлап кына утырды. Үзеннән сораган идем, моңарчы бер яндым инде, хәзер бернәрсәгә дә тыгылмыйм, дип әйтте.

– Аның да куркуы һаман бетмәгән икән, – дип, Әмирхан ага үзенчә нәтиҗә чыгарды.

Шулай сөйләшеп утыру дәвамында Әмирхан ага Г.Исхакыйның «Зөләйха» исемле әсәрен яңадан укып карарга теләвен, тик кулында аның тексты булмавын, соңгы вакытта әле басылмавын әйтте. Мин үземдә ул әсәрнең элекке автографлы бер басмасы булуын, аны китерәчәгемне белдереп, хуҗаны сөендергән идем.

Ибраһим Нуруллин турында сүз чыккач, шуны да билгеләп үтәргә кирәктер. Әмирхан ага бу кешене ихлас ярата, хөрмәт итә иде. Бер мәртәбә аның турында: «Шаблон сүзләр белән чикләнмичә гел эзләнә торган, әдәбиятыбыз тарихын яхшы белгән, тирән аңлый торган галим ул», – дигән иде.

Ибраһим абыйга инсульт булып, хастаханәдән бераз савыгып чыккач, аны ханымы белән кунакка чакырган иде Әмирхан ага. Телефоннан миңа:

– Ибраһимга – ул, шөкер, бераз савыккан икән – яңа өебезне күрсәтәсе килә. Син дә килсәң, күңелле булыр иде, – диде.

Нуруллиннардан тыш Әмирхан ага өйләренең якын күршесендә яшәүче Ренат Харис та чакырылган икән ул көнне. Шулай итеп, мул, затлы табын янында сыйланып, озак кына әңгәмәләшеп утырган идек.

* * *

Очрашкан саен, исәнлек-саулык сорашканнан соң, гадәттә: «Йә, нинди яңалыклар бар дөньяда?» – дигән сораудан башлый иде. Күбрәк өйдә генә утыра торган, мәгәр һәрнәрсә белән кызыксынучан, аерата милли мәдәният өлкәсендәге хәлләр турында белеп торырга теләгән кешенең сораулары бер-бер артлы ява торалар. Галим-голәмә дөньясындагы хәлләр вә аның игътибар үзәгендә булыр. Соңгы елларда ул Казан тарихын, аның кайчан нигезләнгән булуы тирәсендә куерган мәсьәләләр, шул тема буенча башкарылган эшләр, күрелгән чаралар, оештырылган вә уздырылган халыкара конференцияләр хакында төпченеп сораша торган булды. Татар галимнәре арасында купкан кайбер бәхәсләр турында сүз кузгалгач, ул әкрен генә, елмаеп: «Татарга хас көнчелек белән татар үз башына җиткән дә инде. Әйе шул. Дәүләтчелеген югалту хакында әйтүем».

Җаен китереп, кайбер чит ил галимнәренең дә Казан тарихы белән кызыксынуларын әйткәч, ул чак кына сөенеп тә куйган төсле итте: «Шулардан оялу, бәлкем, безнең көнчелекне бераз авызлыклар, – дип елмайды, аннары мәсьәләнең икенчерәк ягына күчте: – Гаҗәпләнәм мин безнең халыкка: үзара талашып күпме көчен сарыф итсә дә, чит җирләргә барып яңа эш башларга, өендә эшли алмаганны чит-ят җирләрдә башкарырга булдыра, көч, егәр таба бит үзендә! Чит җирләргә, мәсәлән, Казахстан, Урта Азия өлкәләрендә, хәтта Кытайга барып баеган татарларны, юмарт хәйриячеләрне күздә тотып әйтүем. Монысын китабыңны укып әйтүем, үз акчаларына мәчет-мәдрәсәләр салганнар, җәдитчә мәктәп тәрбияләп тотканнар… Әгәр үз җирләрендә бер-берсен чәйнәгәнче шулай тырышкан булсалар…»

Мин, бу күренешнең социаль-иҗтимагый, сәяси сәбәпләренә игътибар итеп, монда татарларның махсус кысрыклануы хакында сүз башлаган идем, ул моның белән бик үк килешеп җитмәде: «Анда да кочак җәеп торган шартлар булмагандыр бит? Минемчә, татарның бер-берсенә карата булган хөсетлеге, нәфрәте аны харап итә булса кирәк».

Һәрхәлдә, соңгы елларда Әмирхан аганы милләт язмышы, үз халкының үзенчәлекләре хакында элеккеге вакытларга караганда ачыграк, ешрак сөйләшә башлаган иде.

Дөрес, кайвакытларны ул минем яңалык турында сөйләгән хәбәрләремне тулыландырып, төзәтеп тә куя иде. Күрәсең, миннән башка кешеләр белән дә аралашып, әңгәмәләшеп торган, матбугатны да күзәтеп барган ул. Кемнәр белән очрашулары хакында мин гадәтемчә сорашмадым. Үзе ике-өч мәртәбә элегрәк Нәкый Исәнбәт, Бакый Урманчелар белән очрашкалап алуларын, кем әйтмешли, «мальчишник» оештырып утыруларын искә алгалаган, «хәзер исә бер-береңне аңлап серләшерлек Нәкый дә, Бакый да юк инде» дип көрсенгән иде.

Үз элгәргеләре, чордашлары китеп беткәч, ялгызы калган олы яшьтәге кеше кичерә торган авыр хисне, фаҗигане беркадәр сиземләгән төсле булдым, әлеге көрсенүле сүзләрне ишеткәч. Минем ише үзеннән яшьрәкләр белән аралашырга, сөйләшергә омтылуы шул олы югалтуларны бераз киметү теләгеннән туган ярым чара гына булган булса кирәк…

* * *

Соңгы елларда Әмирхан аганың миңа карата булган мөнәсәбәтенең яхшыра төшүен, дөресрәге, омтылышының көчәя баруын күрсәтә торган бер-ике хатирә дә бар миндә. Шуларның берсе, мәсәлән, 1996 елда чыккан кечкенә форматлы «Кояш баер алдыннан» исемле китабын «Замандашым Миркасыймга тирән хөрмәт белән: Әмирхан. 30.Х.96» дигән автографлы, ни өчендер почта аркылы җибәреп биргән китабы иде.

Икенче зур истәлеге дә чак кына элегрәк бүләк ителгән китап белән бәйле. 1994 елны, үземнең 60 яшьлегемне билгеләгәндә, мин кичке зыяфәткә Әмирхан аганы Наҗия апа белән бергә чакырган идем. Килделәр, университет ашханәсенең зур залында уздырылган кичәдә түрдә утырып, нур өстенә нур өстәделәр. Бүләк итеп атаклы җәмәгать һәм дин эшлеклесе, сәясәтче, күп илләрдә йөргән илгизәр Габдерәшид казый Ибраһимның «Дәүре галәм» дигән, 1909 елда Истанбулда госманлы телендә нәшер ителгән, ике кисәге бергә төпләнгән 700 битле зур китабын китергәннәр иде. Аның титул битенә каршы кәгазендә гарәп язуында Наҗия апа кулы белән матур итеп мондый сүзләр язылган иде: «Мөхтәрәм Миркасыйм! Сиңа, борынгы язмаларның һәм китапларның чын кадерен белүче олуг галимгә, туган көнеңне котлап, ошбу тарихи китапны ихлас күңелдән бүләк итәбез. Бу китап безнең арада күптән яшәп килгән чын дуслык һәм тирән хөрмәт билгесе булып саклансын!

Әмирхан Еники [имза]

Наҗия Ильясия

31. V.1994»

Бу китап моңарчы эшчәнлеген, иҗатын без чамалап кына белә торган Рәшид казый Ибраһимның кемлеген, аның катлаулы тормыш юлын миңа киңрәк аңларга ярдәм итте. «Җыен» фонды тарафыннан «Шәхесләребез» сериясендә аның хакта китап әзерләгәндә, әлеге бүләкнең файдасы гаять зур булды. Кыйммәтле, бездә бик сирәк очрый торган бу басма Наҗия апаның атасы – лингвист галим, педагог Таһир Ильяси китапханәсеннән калган булырга тиеш.

Юбилей хакында сүз чыккач, шуны да махсус әйтеп узуны кирәк табам. 1999 елның башында Әмирхан аганың 90 еллыгын билгеләү тантанасы булды. Камал театры халык белән шыгрым тулы иде. Кичәгә республика җитәкчесе дә килеп, юбилярны матур, җылы итеп котлады, аңар, затлы морзабызга, хөкүмәт исеменнән зур бүләкләр тапшырды. Котлаулар, гомумән, хаклы рәвештә күп һәм ихлас иде. Хәзер барысын да хәтерләп булмый. Тик бер чыгыш гомергә онытылмас дәрәҗәдә истә уелып калган. Ул – юбилярның соңгы сүзе иде.

Гадәттә, бәйрәм ияләре мондый чыгышларда, эшләнгән эшләрен әйткәләп, үзләрен тагын бер кат мактап алалар. Моның бер үзенчәлекле алымы бар. Ул хөкүмәт, хакимият тарафыннан бирелгән зур бүләкләр өчен, иелеп-бөгелеп дигәндәй, рәхмәтләр әйтүдән гыйбарәт. Юбилярлар шул рәвешчә үз дәрәҗәсенең «партия һәм хөкүмәт» югарылыгында икәнлегенә ишарә итәләр. Әмирхан аганың чыгышында мондый алымның кечкенә генә дә әсәре булмады. Әйтерсең лә алар аның өчен хәзер бөтенләй юк, элек тә булмаган. Кичәгә килүче зур түрә дә шул исәптән.

Юбиляр үз иҗаты, аның әһәмияте турында да сүз куертмады. «Эшләдек инде» дип әйтү белән чикләнде. «Киләчәктә нишләргә?» дигән сорауга да җавап эзләп тормады. Үз гомеренең очлануына тыныч кына, бернинди үкенүсез, зарланусыз ишарә ясап, калганнарга хәерле озын гомерләр, уңышлар, якты, нурлы киләчәк теләде, аларның барысы белән хушлашу сүзен әйтеп, залга карап башын иде…

Ул белеп хушлашкан икән. Моннан соң бер елдан азрак яшәде олуг әдип.

Шул 1999 елда башланган кыш суык та, чирле дә иде. Ике-өч мәртәбә телефоннан Наҗия апа белән сөйләшкәләп алдым. «Хәлсез, күп йоклый», – диде ул. Үзем керергә ашкынып тормадым: грипп йоктыруың бар. Казанда кизү котырына иде. Бер шалтыратуымда Наҗия апа: «Һаман йоклый шул, ара-тирә үзем уятып алып чәй эчерткән, бераз ашаткан булам», – диде.

Вафатыннан, җирләп кайтканнан соң, Наҗия апа, шул элекке сүзләрен кабатлап: «Гел йоклады, үзе уяна алмады. Газаплануы да сизелмәде. Бик тыныч, йоклаган килеш китеп тә барды…» – дигән иде.

Аны озатуга халык күп килгән иде. Көн гаять салкын, үзем әле генә томаулап алган булсам да, зиратка бардым. Берничә хушлашу чыгышларыннан соң миңа сүз бирделәр. Игълан ителүгә, моңарчы читкә карап торган Наҗия апа миңа таба борылып басты. Сүз әйтүчеләр исемлегенә мине ул тәкъдим иткән булса кирәк.

Нәрсә әйтәсең мондый очракта? Гадәти купшы сүзләр урынлы булмас, андыйлар мәрхүмнең табигатенә дә хас түгел иде. Шуңа күрә мин аның турында түгел, бәлки үзебез, үзебезнең тарихи язмышыбыз хакында берничә сүз әйтүне лаек таптым. ХХ гасыр башында туып үскән, формалашкан, шул Яңарыш чоры традицияләрен әдәбиятыбызда сәнгатьчә сыйфатлы дәрәҗәдә дәвам иткән әдипләребезнең берсен бүген җир куенына тапшырдык. Әдәби фикеребезнең аксөяк морзасын – соңгы чын морзаларыбызны җирләдек бүген. Аның китүе белән әдәбиятыбызның, мәдәниятебезнең һәм, гомумән, тарихыбызның үзенчәлекле, кабатланмас бер сәхифәсе бөтенләйгә ябылды…

…Март ахыры – апрель башларында аның кырыгына җиде-сигез якын кешесе чакырылган, арада мәрхүмнең Мәскәүдән килгән якын дусларыннан Әкъдәс ага Борһанов та бар иде. Бернинди формализмсыз, тыйнак итеп уздырылган искә алу мәҗлесеннән соң кешеләр таралгач, җаен китереп, Наҗия апаның планнары хакында белергә теләвемне сиздердем. «Мин дә китәм инде моннан, – диде ул. – Минем үземнең фатирым бар. Әмирхан ага карт көнендә ялгызлык күрмәсен дип, никахка риза булган идем. Бер дә үкенмим, ялгызлыкны әллә ни артык сизмәде шикелле мәрхүм…»

Затлы гаиләдә үзебезчә, чын татарча тәрбияләнеп үскән кешенең, хатын-кызның үзенчә фидакярлеген күрсәтә торган бу гап-гади сүзләрнең ихлас күңелдән әйтелгәнлеге миндә бернинди шик тудырмады.

Хәзер дә тудырмый.

* * *

Аксакаллар хакындагы истәлекләрем башында алардан ишеткән хикмәтле, күңелле сүзләр хакында да әйтәчәгемне белдергән идем. Әмирхан агадан да бер мизгел истә уелып калган.

1996 елның көзендә Ираннан кайткан гына көннәрем иде. Таҗеддин Болгариның «Әт-Тирйак әл-кәбир» исемле әсәреннән күчермәләр алып кайткан сәфәрдән соң. Татар академия театрының директоры Шамил Закиров шалтыратты:

– Монда бер киңәшмә була, килсәгез иде. Әмирхан ага Еникигә машина җибәрәбез. Урамга чыгып торсагыз, сезне дә ала килер иде.

Машинага кереп утыргач, хәл-әхвәл сорашкач, Әмирхан ага сорап куйды:

– Әле генә Ираннан кайткансың дип ишеттем. Йә, нәрсәләр күрдең анда?

Мин кайларда булуыбыз, ниләр эшләвебез хакында сөйли башладым. Ул гадәтенчә «шулай икән» дип тыңлап кына утырды. Театрга җиткәч, үзәк ишеккә таба баскычтан менәр алдыннан Әмирхан ага, туктап, тагын бер сорау бирде:

– Анда хатын-кызларга яңадан пәрәнҗә япкан, диләр, дөресме шул?

– Әйе, – дидем. – Пәрәнҗә белән йөрүчеләр күп, гомумән, хатын-кызларның баш-күзен дә, аяк-кулын да яхшы ук каплау киң таралган анда. Күбрәк кара җилән белән ябынып йөриләр. Бары зур борыннары белән аякларының башмаклы тәпиләре генә күренә. Кара каргалар кебек…

– Шулхәтле үкме? – диде гаҗәпләнүдән баскычның урта төшендә туктап калган Әмирхан ага.

– Әйе, – дидем, – җилән итәкләре җиргә кадәр үк төшкән булыр…

Ул күзләремә туры карады, аннары, күңелсез генә кулын селтәп:

– Хатын-кызның аяклары да күренмәгәч, ул Иранда күңелле түгел икән… – дип, әкрен генә баскычтан менеп китте.

Яше 85 тән узып киткән олы кешенең сүзләре 60ка җиткән Хәсән Туфанның «Тәнәкә» исемле мәгълүм шигырендәге кайчандыр үземне нык уйландырган бер серле, хикмәтле юлларын искә төшерергә, аларның тирән мәгънәсе хакында тагын да кат-кат уйланырга мәҗбүр итте:

Казан  – Наратлы

2003; 2010, сентябрь