Читать книгу Хәтер мизгелләре / Мгновения памяти - Миркасым Усманов - Страница 5

Була шундый кешеләр: бер караганда, алар синең тормышыңа, язмышыңа әллә ни тәэсир итмәгән кебек. Гади танышларың сыман гына шунда. Ләкин син нигәдер аларны бер дә онытмыйсың, оныта алмыйсың. Вакыт-вакыт булса да, аларның гадәт-холыклары, әйткән сүзләре хакында уйланасың. Фәлсәфәләрен, тормышка карашларын, эш нәтиҗәләрен тулысынча үз итмәгән, кабул кылмаган хәлдә дә исеңнән һич тә чыгармыйсың аларны. Кылган гамәлләрен, әйткән сүзләрен үз вакытында әллә ни җитди кабул итмәгән, хәтта үзләреннән бераз көлгәләп йөргән булсаң да, аларны гел истә тотасың.

Димәк, элегрәк үзең әллә ни сизмәсәң дә, тәэсирләрен татыган булып чыгасың.

Андый, үзләренә күрә кызыклы дип әйтимме, гыйбрәтле дип бәялимме икән, «җитди һәм сәеррәк» кешеләр, бу очракта, дөресрәге, картлар, гадәттә, күп тә түгелдер, аз да булмастыр. Ихтимал, һәрвакытта да җитәрлек буладыр андыйлар. Минем үз тормышымда шундыйрак булып тоелган берничә картның хатирәсе һаман да күңелдә саклана. Үз вакытында көлкелерәк тоелсалар да, хәзер төптәнрәк уйласаң, алар матур кешеләр, хәтта матур картлар, гыйбрәтле шәхесләр рәвешендә һаман хәтердә яшиләр икән.

Шулардан, әйткәнемчә, ике картны мин аерата истә тотам. Аларның берсе – университетның татар бүлегендә эшләгән укытучыларымнан доцент Якуб ага Агишев, икенчесе – Тел, әдәбият һәм тарих институтының гыйльми хезмәткәре Хәй, дөресрәге, Габделхәй ага Хисмәтуллин.

Икесе ике төрле, бер-берсенә бөтенләй диярлек охшамаган кешеләр. Буй-сыннары, бит-кыяфәтләре буенча да башка. Ләкин аларны бер үк вакытта нәрсәдер үзара якынайта да, охшашрак итә дә иде. Нинди сыйфатлары белән шулай бер-берсенә охшаганнардыр алар – анысын хәзер дә төгәл өзеп әйтә алмыйм.

Уйлануларым һаман дәвам итә.

Алар белән аралашуы, сөйләшүе дә күңелле һәм җиңел була иде. Яшь араларыбызда зур аерма барлыгына карамастан, кордашлар кебек шаярышып алгалаган вакытлар да булгалый иде.

Бәлки, истәлекләремне бераз тәртипкә салып, кәгазьгә төшерсәм, үзем өчен дә аңлаешлырак булыр. Башкаларны да, ихтимал, уйландырыр.

Болардан Хәй Хисмәтуллин белән элегрәк, үзен күргәнче үк танышырга туры килгән иде.

Хикмәтле карт

1956–1957 елларда, әле Казахстанда яшәгән чакта ук, Казан университетына укырга керергә ниятләгәч, миңа татар теле һәм әдәбияты буенча мәктәп программалары нигезендә әзерләнә башларга кирәк иде. Казаннан, «Книга – почтой» хезмәте аркылы соратып, татар мәктәпләре өчен чыгарылган дәреслекләр алдырдым. Чөнки үз сөйләшемдә җирле, ягъни диалекталь үзенчәлекләр һәм шул яклардагы кардәш төрки телләрнең тәэсире шактый булуын белгәнгә, миңа ана телемне бераз «үтүкләү», аруландыру зарур иде. Шуңа күрә әдәбият һәм грамматика дәреслекләрен җентекләп өйрәнергә тотындым.

Дәреслекләрнең икесе дә миндә шактый сәер хисләр уятты. Мәсәлән, татар әдәбияты буенча төзелгән китаплардагы татар язучыларына карата бирелгән билгеләмәләрдә аларны рус әдипләре белән чагыштырып бәяләү очраклары бар иде. Әйтик, «татар Пушкины», «татар Островские», «татар Горькие» һ. б. Димәк, татар тормышындагы әдәби күренешләргә, аерым иҗатларга шулай рус культурасы күзлегеннән бәя бирерлек дәрәҗәдә булгач, татар мәктәпләренә кергәнче, ягъни балалар бакчасыннан ук безнең халык балалары рус әдәбиятын шулай шәп беләләр булып чыга?!

Һәрхәлдә, төрле яклап уйланырга туры килде. Уйлануларның нәтиҗәсе генә күңелле түгел иде, әлбәттә… Шулай да урта мәктәпне русча тәмамлаган, гомумән классик рус әдәбиятыннан бераз хәбәрдар булган минем өчен әлеге алым файдалы да булып чыкты – күп баш ватып торасы юк…

Грамматика дәреслекләрендә исә икенче төрдәге сәерлекләр игътибарны җәлеп итте. Һәрбер кагыйдәдән соң мисал рәвешендә китерелә торган сүз тезмәләренең, җөмләләрнең һәр өченче-дүртенчесендә диярлек «матур» дигән сүз очрый иде. «Тормыш матур», «хезмәт матур», «колхоз матур», «көн матур» һ. б. Катлаулырак җөмләләрдә дә шул ук бер бәя – «матур» сүзе гел «сакта торган» булыр.

Мондый алымның еш кулланылуы тәшвикать[6] тәэсиреме, әллә китап язучыларның дөньяны шулай гел матур итеп күрергә теләүләре нәтиҗәсеме – болар минем өчен ачык түгел иде ул чакта. Ләкин бер сүзнең шулай адым саен кабатланып торуы «тешкә тия» бит. Өстәвенә эчке Русиягә караганда тормыш шартлары күпкә яхшырак булган Казахстандагы чынбарлыкны үз күзләрең белән күреп торгач… Шулай да миндә ул чакта бер шаян кызыксыну да барлыкка килгән иде. Һәр ясалма тел мисалын шулай эзлекле рәвештә «матурлаган» авторларның үз төс-кыяфәтләре ниндирәк икән соң? Матурмы икән?!

Авторлар дигәч тә, әлеге дәреслекләр, нигездә, ике кеше тарафыннан язылган иде. Ләкин мин алардан нигәдер Хәй Хисмәтуллинны гына хәтерлим. Күрәсе килә иде матурлыкка сусаган шул кешеләрнең үзләрен! Һәм, күп тә узмый, аларның берсен миңа еш күрергә, хәтта соңрак аның белән беркадәр аралашырга да насыйп булган иде.

Университетта укый башлауга ук, без, беркадәр хезмәт стажы белән укуга кергән олырак яшьтәге студентлар, шул елларда яңадан активрак оештырыла башлаган төрле әдәби, музыкаль кичәләргә йөрергә тырыша идек. Кызыксынучанлык, иҗтимагый активлык безне хәтта гыйльми конференцияләргә дә кертеп утырта иде. Шундый конференцияләрнең берсендә сүз филология фәннәре кандидаты Хәй Хисмәтуллинга биреләчәге игълан ителгәч, мин сагаеп көтә башладым.

Трибунага тәбәнәк кенә буйлы, әгәр тагын бераз тазара төшсә, квадрат ук дип әйтерлек базык гәүдәле бер карт килеп басты. Ул, биек трибуна артыннан бөтенләй күренми каласын үзе дә сизгән сыман, трибунаның янына басып сөйли башлады. Түгәрәк йөзен калын пыялалы күзлек бизәгән. Чәчләре чак кына агара башлаган, кыска итеп кыркылган мыеклы. Буе кечкенә булуга карамастан, йөз-чырае эре гәүдәле кешенеке кебегрәк иде. Пөхтә ак күлмәге, карарак төскә якын костюм-чалбары аның кыяфәтенә җитдилек өстәгән шикелле. Җыеп әйткәндә, зур яшьтәге кешеләргә хас матур гына кыяфәтле иде ул. Яшьрәк чагында, күрәсең, тагын да чибәррәк булгандыр. Дөрес, шактый олы яшьтә булгангадыр, бераз башы селкенгәләп ала иде. Селкенгән саен, күзлек пыялалары да ялтырап куйгалый. Мин, үземнең Казахстанда чактагы ирония катыш кичергән уйларымны искә төшереп, үз алдыма елмаеп куйдым.