Читать книгу Piszący te słowa jest pracownikiem gettowej instytucji... - Monika Polit - Страница 28

¹ Zob. Encyklopedia getta. Niedokończony projekt archiwistów z getta łódzkiego, red. Krystyna Radziszewska, Ewa Wiatr, Adam Sitarek, Jacek Walicki, Monika Polit, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2014, s. XXXIX–XLI; Józef Zelkowicz, Notatki z getta łódzkiego 1941–1944, red. Michał Trębacz, Ewa Wiatr, Monika Polit, Krystyna Radziszewska, tłum. Monika Polit, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2016, s. VII–XV.

² YIVO, RG 3, folder 2188.

³ Leksikon fun der jidiszer literatur, prese, un filologie, t. 1–4, Wilne 1926–1929.

⁴ Księga Przysłów, 27, 2, cyt. za Biblią Gdańską.

⁵ YIVO, RG 3, folder 2188.

⁶ Oryginał i tłumaczenie tekstu ankiety rozsyłanej przez Rejzena zamieszczono w: Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 31: Pisma Pereca Opoczyńskiego, red. i tłum. z jidysz Monika Polit; tłum. z hebrajskiego Daria Boniecka­-Stępień, Agnieszka Jawor, Michał Koktysz, Jacek Sawicki, Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny, 2017, s. 9–10.

⁷ In baluter sztubn, „Najer Folksblat”, 3 lutego 1928, s. 5.

⁸ Zalman Rejzen zbierał materiały do leksykonu już w latach trzydziestych XX wieku (YIVO, RG 1.1, folder 159b, List Józefa Zelkowicza do Zalmana Rejzena z 3 maja 1936 roku).

⁹ Chaim Lejb Fuks, hasło „Józef Zelkowicz” [w:] Leksikon fun der najer jidiszer literatur, t. 3, red. Samuel Niger, Jacob Shatzky, Niu Jork: Alweltlechn Jidiszn Kultur­-Kongres, 1956, s. 670–671.

¹⁰ YIVO, RG 3, folder 2188. Zelkowicz nie podaje daty dziennej, gdyż po prostu jej nie znał. W innych, późniejszych oficjalnych aktach z konieczności wpisał 28 grudnia 1898 roku (zob. np. Archiwum Państwowe w Łodzi [dalej AP Łódź], UWŁ [Urząd Wojewódzki w Łodzi], 1368, s. 10).

¹¹ Por. Jakub Zygmunt, Kłopoty z biografią Celii Dropkin. Przypadek daty urodzenia [w:] Żydzi polscy na przestrzeni wieków. Materiały z III Krakowskiej Konferencji Judaistycznej, red. Stefan Gąsiorowski, Kraków: Koło Naukowe Studentów Instytutu Judaistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2018, s. 31–43.

¹² Fuks, hasło „Józef Zelkowicz” [w:] Leksikon fun der najer jidiszer literatur, t. 3, s. 670.

¹³ YIVO, RG 3, folder 2188.

¹⁴ Uwznioślenia lub wygładzenia wizerunku ofiar Zagłady dokonywano, szczególnie w pierwszym dziesięcioleciu po Holokauście, z powodów politycznych lub ideowych. Dowodem tego są chociażby liczne zabiegi cenzorskie przeprowadzane na relacjach składanych przed Centralną Żydowską Komisją Historyczną.

¹⁵ Fuks podaje, że smichę rabinacką Zelkowicz otrzymał w osiemnastym roku życia. Ta różnica rachuby wynika zapewne z przyjętej błędnie daty urodzenia autora „Z dziennika”.

¹⁶ Jid. bildung – słowo to jest używane w odniesieniu do edukacji świeckiej.

¹⁷ Zob. Ryszarda Cierzniewska, Seminaria nauczycielskie w II Rzeczypospolitej, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy. Studia Pedagogiczne” 1997, z. 30, s. 243–250.

¹⁸ Lotnicy na froncie, „Żołnierz Polski”, 21 czerwca 1919; Batalion łódzki, „Żołnierz Polski”, 25 czerwca 1919. Warto zauważyć, że Fuks w haśle z Leksikon fun der najer jidiszer literatur mylnie podaje, jakoby Zelkowicz zadebiutował w „Żołnierzu” w 1920 roku.

¹⁹ Nie udało mi się ustalić, gdzie i do kiedy Zelkowicz pracował jako buchalter. Od 1926 roku w rubrykę „zajęcie” konsekwentnie wpisywał „dziennikarz”.

²⁰ Należy przy tym pamiętać, że wielu przedstawicieli tego środowiska często nie uzyskało formalnego wykształcenia świeckiego. Jako tak zwani inteligenci ludowi charakteryzowali się ambicją poznawczą, pędem do zdobywania świeckiej wiedzy, pragnieniem intelektualnego i duchowego formowania się przez lektury w rozmaitych językach, spotkania, dyskusje i działania twórcze. Autorem pierwszego obszernego studium o inteligencji ludowej, zatytułowanego „Bycie proletariuszem było «zdumiewająco szlachetne». Próby zdefiniowania warstwy ludowych inteligentów na podstawie Pism Pereca Opoczyńskeigo i Józefa Zelkowicza o Żydach podczas Zagłady” (Warszawa 2018, maszynopis, kopia w zbiorach autorki) jest Mateusz Szczepaniak.

²¹ Spotykali się zarówno w łódzkim studium teatralnym (zob. dalej), jak i w łódzkim Towarzystwie Przyjaciół JIWO (YIVO, RG 1.1, folder 159a, List Zalmana Rejzena do Lazara Fuksa z 19 marca 1934 roku) oraz w Żydowskim Towarzystwie Krajoznawczym („Krajoznawstwo. Wiadomości Ż.T.K.” 1936, nr 2, s. 22–23).

²² Ten i kolejne teksty odnotował „Bibliografisze Jorbuch fun JIWO” (Warsze) 1928.

²³ Nie znalazłam informacji na temat zaangażowania Zelkowicza w jakąkolwiek działalność polityczną. W zachowanych dokumentach łódzkich folkistów nie pojawia się jego nazwisko.

²⁴ Mojsze Puławer, Ararat un lodżer tipn, Tel Awiw: I.L. Perec Farlag, 1972, s. 55.

²⁵ Mieściło się ono w sali Stowarzyszenia Drobnych Kupców przy ul. Zawadzkiej 5.

²⁶ Wspomina w niej również o przygotowaniu inscenizacji tekstów Boncze Szwajg i Mesires nefesz.

²⁷ Jid. zbieracze.

²⁸ Wystawiona 27 lipca 1926 roku.

²⁹ Był to kwestionariusz ogłoszony w grudniu 1926 roku. Zelkowicz odnosi się do niego w liście do JIWO z 26 lutego 1927 roku: „Będąc ostatnio zajętym opracowywaniem odpowiedzi na kwestionariusz o stowarzyszeniach chewra kadisza (dokładniej rzecz ujmując, przepisuję niektóre dokumenty i statuty z łódzkiego i zgierskiego pinkasu), nie miałem czasu dać znaku życia”. W postscriptum pyta też o losy materiałów, które nadesłał w odpowiedzi na kwestionariusze o świętach Lag ba­-Omer i Szawuot z maja 1926 roku oraz o języku i dziecięcych zabawach z czerwca tego samego roku (YIVO, RG 1.1, folder 159a). W kolejnym liście, z 13 marca 1927 roku, Zelkowicz dodaje, że fragmenty dotyczące chewra kadisza skopiował także z pinkasu konstantynowskiego (ibidem). Pinkas lutomierskiego stowarzyszenia chewra kadisza, który przechowywano w archiwum wileńskiego JIWO, został prawdopodobnie przekazany przez Zelkowicza (ibidem).

³⁰ Był to kwestionariusz ogłoszony w kwietniu 1927 roku.

³¹ YIVO, RG 1.1, folder 159a, List z 26 lutego 1927 roku.

³² Ibidem, List z 13 marca 1927 roku.

³³ „Jeśli chodzi o Landoj buch, bardzo chciałbym się z nią zapoznać, jednak zajęty całą dobę innymi sprawami, będę musiał to odłożyć na czas świąt” (ibidem). Landoj­-buch był w istocie pierwszym tomem „Filologisze Szriftn”, dedykowanym piszącemu po niemiecku żydowskiemu folkloryście doktorowi Alfredowi Landauowi.

³⁴ YIVO, RG 1.1, folder 159a, List z 13 marca 1927 roku.

³⁵ Komisja Etnograficzna zaczęła wydawać takie zaświadczenia w styczniu 1926 roku (Itzik Nakhmen Gottesman, Defining the Yiddish Nation: The Jewish Folklorists of Poland, Detroit: Wayne State University Press, 2003, s. 121). Legitymacji Zelkowicza nie udało mi się nigdzie odnaleźć.

³⁶ YIVO, RG 1.1, folder 159a, List z 13 marca 1927 roku.

³⁷ W archiwum YIVO nie zachowała się jego korespondencja.

³⁸ YIVO, RG 1.1, folder 159a, List z 13 marca 1927 roku.

³⁹ Cecile E. Kuznitz, YIVO and the Making of Modern Jewish Culture, New York: Cambridge University Press, 2014, s. 76.

⁴⁰ W zachowanej korespondencji pierwsza wzmianka o działalności koła pochodzi z 13 sierpnia 1926 roku (YIVO, RG 1.1, folder 159a, List z 6 września 1926 roku).

⁴¹ Struktura społeczno­-zawodowa członków łódzkiego koła doskonale odzwierciedla wyniki ankiety, którą JIWO przeprowadziło wśród zamlerów w 1929 roku. Z sondażu wynikało, że ponad jedną trzecią zbieraczy stanowili robotnicy i handlarze, a ze studentów i nauczycieli rekrutowała się mniej niż ćwierć tej społeczności (Kuznitz, YIVO and the Making of Modern Jewish Culture, s. 78).

⁴² Nigun (hebr. nucona melodia) – specyficzny typ żydowskiego melodyjnego śpiewu grupowego bez słów, zgodnie z tradycją zakazującą używania mowy w szabas między rytualnym umyciem rąk a zjedzeniem chałki.

⁴³ Zob. YIVO, RG 1.1, folder 159a.

⁴⁴ Na podstawie korespondencji z lat trzydziestych można wywnioskować, że w tym czasie Zelkowicz znał już Naftalego Berlińskiego (YIVO, RG 1.1, folder 159a, List z 25 kwietnia 1934 roku).

⁴⁵ Por. YIVO, RG 1.1, folder 159b.

⁴⁶ List z 27 marca 1927 roku podpisał I. Teitelbojm, por. YIVO, RG 1.1, folder 159a.

⁴⁷ AP Łódź, UWŁ, 1368, s. 14.

⁴⁸ Ibidem, s. 16.

⁴⁹ Ibidem, s. 17–20.

⁵⁰ Ibidem, s. 13. Być może to błąd, ponieważ z kilku innych oficjalnych dokumentów wynika, że Zelkowicz mieszkał przy ul. Gdańskiej 8.

⁵¹ Ibidem, s. 11.

⁵² Ibidem, s. 2, 4, 9.

⁵³ W 1937 roku Towarzystwo liczyło 152 osoby.

⁵⁴ Por. YIVO, RG 1.1, folder 159a. Na ten temat zob. Kuznitz, YIVO and the Making of Modern Jewish Culture, s. 130, 140–143.

⁵⁵ Pinkus Nadel (1895–1942), działacz społeczny i członek redakcji „Kroniki Gminy Wyznaniowej Żydowskiej”, która ukazywała się w latach 1929–1934. Nadel był współautorem pracy Stary Cmentarz Żydowski w Łodzi. Studjum monograficzne (Łódź 1938).

⁵⁶ Por. YIVO, RG 1.1, folder 159a, List z 20 marca 1934 roku.

⁵⁷ Więcej na ten temat zob. Kuznitz, YIVO and the Making of Modern Jewish Culture, s. 141–154.

⁵⁸ Por. YIVO, RG 1.1, folder 159a, Pismo z 29 listopada 1935 roku.

⁵⁹ Ibidem. Już samo miesięczne stypendium aspiranta wyniosło 60 zł.

⁶⁰ Na przykład w liście do Filipa Friedmana z 6 grudnia 1935 roku (YIVO, RG 1.1, folder 159a).

⁶¹ Por. YIVO, RG 1.1, folder 159b, Pismo z 22 marca 1936 roku.

⁶² Ibidem, List z 31 maja 1936 roku.

⁶³ Prawdopodobnie zaginęły.

⁶⁴ Zob. AP Łódź, UWŁ, 1368, s. 6; Jerliche algemejne ferzamlung fun der Gez. Frajnd fun Judiszen Wisenszaftlicher Institut, „Najer Folksblat”, 22 lutego 1937, s. 11.

⁶⁵ Chaim Brzustowski, A guter onhejb, „Najer Folksblat”, 24 marca 1939, s. 11.

⁶⁶ Por. YIVO, RG 1.1, folder 159a, Pismo z 25 stycznia 1934 roku; ibidem, List z 20 marca 1934 roku. Być może jakąś formą zadośćuczynienia była kolekta na rzecz JIWO, którą w lipcu 1934 roku zorganizowano na koloniach ŻTK w Karwi. Zebrano wówczas 30 zł (ibidem, List z 27 lipca 1934 roku).

⁶⁷ Na ten temat zob. Samuel Kassow, Travel and Local History as a National Mission. Polish Jews and the Landkentenish Movement in the 1920s and 1930s [w:] Jewish Topographies: Vision of Space, Traditions of Place, red. Julia Brauch, Anna Lipphardt, Alexandra Nocke, Ashgate: Rout­ledge, 2008.