Читать книгу Абадият қонунлари. 1-китоб - Мукимжон Фатхиддинович Исаков - Страница 4

Тўртинчи боб

ХАЛОС

Мозийдин эътирофда турмиш одамий мавжудотлар бор эрди.

Аларнинг асарларин варақлай, кўникмалар топа қалам тутилмиш, меросий сўзлар терилмиш ва ушбу рисолада келтирилмиш мазмун ёритилмишки, бул аҳамияти беқиёс вазифа қонуниятда эрди, сездирилмиш, беадад сарафрозликлардур!

Бир илме айтилиб эрдик, «Дид-нафосат илми» отлиқ, давр тилида, Тошкентдин туриб Ўзбекистон-ла барча ҳунар таълими даргоҳларига етмиш. Бу ишнинг эзгулиги ёш авлодга санъат гўзаллигин енгилроқ бўлсада қонуниятларга солиб кўрсатилмиш эрди. Бунчайин иш ўтмиш тарихда воқеъ бўлмамиш эрди, янгилик эрди, маънавий тараққиёт йўлида манбаи ибрат сифатида аҳамияти беқиёс эрди, лек сезилмади, сезилмамишни сездирмасликка мойиллик бўлмиш!

Ишораким берилди, тафсилоти келгуси даврларга қолмишким, кўплаб изланувларга сабаблар бўлгуси, ва албат, ўз ўрнида юзага чиқмиш бўлгай. Ва ондаким давлатга эътиқод ва эътирофдин тура ёшларга даъватларимизни баён қилинмиш эрди, улни пойтахтдаким эътироф этмишлар ва нашрига ўзгача ихлослар кўрсатмишлар, булни ул даврда таълим вазириётида ишламиш Авлиёқул ўғли отлиқ шахс шахсан очиқ билдирмиш эрди, самимийлик-ла.

Яна бир илмеким айтилиб эрди, давр тилинда, «Эзгулик сари» отлиқ, рисолача бўлмиш, вилоят ҳокимлигида ишламиш Ҳотамжон отлиқ таниқли ва ҳурматлининг йўлланмаси бирла, улким сўнгралар мамлакатда фирқалардин бирига бош бўлиб эрди, давлатбоши бўлмоқликка номзодлик бериб ҳам эрди, бул иш ҳам вилоятда барча таълим муассасаларига борди. Дунёвий давлатчилик аҳамиятин алқанмиш эрди, ҳеч кимдин бўл ҳам яна сезилмамишни сездирмасликка мойиллик топилур!

Яна бир, ул ҳамким давр тилида эрди, «Нафосатшунослик бўйича қисқача изоҳли луғат» отлиқ, оилавий ҳамкорликда, Дилфузахонким бу ишда тенг туриб эрди, ул иш ҳам бу юртта ҳеч воқеъ бўлмамиш иш эрди. Лек у ҳам сезилмади, яна сезилмамишни сездирмасликка мойил бўлинур!

Яна бир илме айтилиб эрди, «Баркамоллик диёрига мансублик» отлиқ, латиф тилда, падари- бузрукнинг розилиги йўлида бахшида бўлмиш эрди, хўб бўлмиш эрди, ижод аҳли орасида эътирофлар топиб эрди.

Яна бир илмеким айтилиб эрди, давр тилида, «Бадиий адабиёт нафосати» отлиқ, дуруст салмоқли эрди, адабиёт, яъни тил, яъни дил гўзаллигин қонуниятларга солинмиш ҳолдаги бу даражадаги асар ўтмиш тарихда воқеъ бўлмишлигин ҳаётий аломатлари сезилмамиш. Онинг беқиёс афзаллиги шулким, авлодларга миллий маънавий мерос гўзаллигин қонуниятли тарзда англамоқ орқали ўзга тилларга қиёсламоқ имкони бўлур, алардаким ўз миллий тилига муҳаббат уйғотмоқ орқали, айнан руҳлантирмоқ мумкиндур. Кўзланмиш мақсад сори!

Бул ишким, миллий маънавий тараққиётда анчайин восита бўлгусидур!

Яна бир ишким, Бобурийнинг «Вақойиъ Бобурий» асарин лотинийга ўгириб, уч қайта мурожаат бирла ўгирма хатоларин ўнглаб чиқилмишдур. Улким турадур, лек ул асарнинг нашри ва китоб дўконларида оммалвшуви нашри бўлмишдур.

Яна бир ишким, падарибузрук томонидин бажарилмиш Бобурийнинг «Вақойиъ Бобурий» асарига қисқача изоҳли луғатга изоҳлар тайёрламоқда хизматда турилмиш, улким ўлкааро ўз жойларига таралмишдур, улни ҳамким лотиний ёзувга ўгиргач, ўгирманинг хатоларин қайта-қайта ўнглаб чиққач, нашр учун тақдим этилмиш бўлгай. Улнингким нусхаси бизда ҳамон турадур. Янги алифболи ёзувда шаклланмиш авлодларга «Вақойиъ Бобурий» асари томон, демакким, кўприк қўйилиб эрди.

Кичик ишлар ҳам саноқ топиб эрди.

Бири «Y асрдан XY асргача бўлган тарихий даврдаги туркий тил нафосати тараққиётига чизгилар» бўлиб эрди, давр тилида, илмийлиги оддийроқ чиқмиш, лек минг йиллик ичида юруб, туркий тил нафосати ривожин қиёсий пайпаслай кўрсатилмиш.

Тил, демакки, дил тараққиётин меъёрин белгиламоқликда асқотур.

Яна бири «Бобурийнинг „Вақойиъ Бобурий“ асари нафосатига чизгилар» отлиқ, замон тилида, чиройли мазмун чиқмиш. Онда келажакда бунёд бўлмиш тил гўзаллигин даврлараро ривожин ибрат учун кўрсатилмиш.

Яна бири «Башарият тараққиётида маънавиятнинг ўрни» отлиқ, давр тилида. Одамийзотнинг ибтидодан келмиши, маънавий ривожлана бормиши йўллари ҳақида фикр билдирилиб эрди ва Сомир ва Миср ҳақида сўзланиб эрди ва қадимги олимларнинг айрим фикрларига чизгилар берилиб ҳам эрди ва бул фан ибтидосин асарларидин англамиш ва шул сабаб устоз саналмишларнинг илмига таянилмиш эрди.

Яна бири «Ёш ўқитувчиларга тавсиялар» отлиқ, давр тилида, муаллимлик тажрибаларин ёшларга ёритилиб эрди.

Яна бири «Маънавий мерос. Миллий ва умуминсоний қадриятлар» отлиқ, давр тилида, маънавият ва маданиятга бир қур изоҳлар бериб, миллий маданиятни қиёс учун кўрсатилиб эрди. Дурустлар чиқмиш бўлгай.

Яна бири «Маънавий таҳдидларга қарши маърифий кураш» отлиқ, давр тилида. Ўзбеклар миллий тараққиётига бир қур чизгилар берилиб эрди. Миллий маънавият емирилувига қарши ишлардин эхтиёткорликка чорланиб эрилди. Ёшлар учун бўлмиш эрди. Дурустлар чиқмиш эрди.

Яна бири «Ўрта Осиёлик мутафаккирларнинг жаҳон маданияти ривожига қўшган ҳиссаси» отлиқ, ул ҳам давр тилида, туркий олимлар Муҳаммад Мусо Хоразмий, Аҳмад Фарғоний, Абу Наср Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Узлуғ тархон Форобий, Абу Али ибн Сино, Аҳмад Абу Райҳон Беруний, Маҳмуд Замаҳшарий каби қомусий олимларнинг ишларин яна бир қур эслатиб ўтилиб эрди. Ишким, ишончли манбаларга асосланмиш эрилди. Ёшлар учун эрди. Ул ҳам дурустлар чиқмиш бўлгай.

Яна бири «Нотиқлик ҳақида» отлиқ, давр тилида, оммабоп бўлиб эрди. Сўзламоққа тайёргарлик кўра билмоқ ва сўз айтмоқ хусусида эрди. Даркор эрди. Ўзига хос услубдадур. Дуруст эрур.

Яна бири «Таълим-тарбия инсон маънавияти шаклланишига бевосита таъсир этувчи омил» отлиқ, давр тилида, таълимдин таълимнинг фарқи, миллий онг ва иймоннинг ёнма-ёнлиги, маънавий таҳдидлар кўрсатилиб эрди. Ёшлар учун бўлмиш эрди. Дурустлар чиқмиш эрди.

Яна бири «Давлат ҳидояти» отлиқ, давр тилида эрди, давлат ҳақидаги тасаввурни тиниқламоқ ва яхлитламоқ ниятида бўлиб эрди. Камчиликли эрди, қораламада қолиб эрди. Қайта тегинилмади.

Яна неча-неча ҳар мавзуларда ёзувлар бор бўлмиш. Ўз муддатларида омма назарига тақдим этилмишдур. Ўзига яраша аҳамиятдадур! Нениким айтилмиш, оммаламоқлигига шошқинлик бўлмамиш, ортда қолдирмоқни маъқул топилмиш!

Ушбу келтирилмиш ёзувлар эрса уйғонмиш эрди, охир ҳад топа қўл урилмиш, қонуниятда эркани сабаб, бас!

Бешинчи боб

МОЗИЙГА НАЗАР

Ҳамонки сўз айтилмиш, нечук анчайин таҳлиллар бирла номоддий моҳиятига яқиндин назарлар уйғонмиш ул ўзига хосликдаги одамий мавжудотлар хусусида айтилмасин! Ўзига хосликдаги одамий мавжудот улким, они одамий мавжудот ўз ифодасида пайғамбар, валий ва ҳар не атамалар бирла атар, аларнинг ўзига хослиги ўзига хос тарзда кечур, андоқларким, одамий мавжудот дунёвий ҳаёти учун бир аҳамиятдор ишга восита бўлгусидур.

Бир ўзига хосликдаги одамий мавжудотни Бани одам деюрлар.

Онингким яшамиш даврин ўтмиш даврлараро қатъий белгиламоқ мушкул масаладур.

Курраи заминда музлик даври бўлмиш деюрлар, бу фикр ҳам қонуниятга тушмас, чун муз қопламоқлиги учун курраи замин анчайин совимоқлиги ёинки юлдуздин нари тортилмоқлиги шартлиги қонуниятдадур. Ул ер совимоқлигиким, сўнг ул қайта исий билмас, сўнг қайта исимоқлиги қонуниятга тушмас, ҳеч!

Ҳар нечук одамий мавжудот ўз тарихи давомида номин сақламиш Бани Одамнинг ҳаёт даврин мавжудот ҳайвонот оламидин ажралиб чиқа, икки оёқлай, сўз айта бошламиш одамий мавжудот ибтидосин сўнгроғидин, одамий мавжудотлар орасида ҳайвонийлик ҳолатидин сўнг одамийлик маънавиятин намойиш эта билмишлар кўрина бошламиш даврлардин белгиламоқлик қонуниятга тушур.

Лек бир ҳолат аниқким, одамий мавжудот маънавий тасвиридаги Бани одам мавжудот сифатида қўрққисдин пайдо бўлмамиш, андоқ ҳолат қонуниятга сиғмас, ул сўз афсонадур, қонуниятсиз маълумотдур, одамий мавжудотни қонуниятли тафаккур йўлидин чалғимоқлиги сори эрур, бас!

Ва бани Одамниким, ҳали борлиқ-табиатдин етарли руҳланмамиш, йиртқичлик аломатлари ондин тўлиқ чекинмамиш, ўзаро чала одамий муносабатларда мавжуд турмиш одам мавжудотлар орасида муносабатда чин одамийлик намоён қила билмиш, қонуниятларни ҳис бирла шаклий эрмас, балки қонуният сифатида ақлий ҳис қила билмиш биринчи одамий мавжудот ёинки онинг маънавий қиёфасин бир неча авлодда энг даставвал намоён бўлмиш одамий мавжудотга хос фазилатларнинг умумланмаси сифатида йиғилмиши бўлмоқлиги ҳам қонуниятга сиғур.

Яна бир ўзига хосликдаги одамий мавжудотни Нуҳ деюрлар.

Ониким, курраи заминни тўлиқ сув олмиш даврларидин белгилаюрлар, улким улкан қайиқ ясамиш, жонли мавжудотлардин йиғмиш, бир ифодалардаким, ул жонзотлар ўзи келмиш (?) ва, қайиқдаким, узоқ муддатлар суза аларниким сақлаб қолмиш ва ҳоказо, ва ҳоказолардур…

Дарҳақиқат, Ер сайёрасиким, Қуёшдин маълум масофага етгач, совимоқ имкониятига эга бўлгач ва совигач, ул парланмиштур, сув вужудга келмиштур, бул ҳолат қонуниятдадур, лек ул даврда на табиат, на жонли мавжудотлар мавжуд бўлмамишлиги қонуният эрур.

Курраи заминда қонуният ҳосиласи сифатида жондорлик, яъни табиат пайдо бўлиб, одамий мавжудот ҳайвонот оламидин чиқиб, икки оёқламоқ даврида курраи заминни яна тўлиқ сув босмоқлиги эрса қонуниятга мутлақ сиғмас, қонуниятсизланмоққа не ҳожат?!

Яъни бўлмиш бўлса, ул Нуҳким, курраи замин юзасида пайдо бўлмиш табиат ичига сувдин чиқа ҳар турфаланмиш жонли мавжудликларни билиб етмиш одамий мавжудотлар ичра аларнинг барчасин алардин зиёда таниб улгурмиш ўта кузатувчан, аларнинг ирсий турфалана пайдо бўлмоқлик қонуниятларин англовчан одамий мавжудот сифатида қабул қилмоқ қонуниятга сиғур! Ҳа!

Ва яна қонуниятга сиғур ҳолат улким, ул Нуҳнинг ҳаёт даври ҳам одамий мавжудот одамий мавжудотни қул қилмиш давридин олдинроқда кечиб ўтмиш, ибтидонинг сўнгроқ қисмидин бўлмоқлиги қонуниятга тушгусидур.

Улни ҳамким, ҳали борлиқ-табиатдин етарли руҳланмамиш, ҳиссий табиат бирла яшамиш одамий мавжудотлар орасида борлиқ-табиатни қонуниятларин англамиш, зиёда одамийлик намоён қила билмиш одамий мавжудот сифатида кўрмоқ қонуниятга тушур.

Яна бир ўзига хосликдаги одамий мавжудотни Довуд деюрларким, «Забур”ким ондин эрур эрмиш, улким одамий мавжудот ибтидосидин кейинги даврларда, сўнгроқ бўлмиш эрур, ҳикматли сўзламиш эрди, ул асар мазмуни ичраким қонуниятларни ҳикмат мазмуний шаклида ифодалар ўринлари кўп эрур, улким, темирчи бўлиб эрмиш, деюрларки, қўлда совуқ темирни эзғилаб шаклга солмиш ва ҳоказолардур… Эв бирла! Қонуниятсиз фикр эрур!

Оддий одамий мавжудотлардин ўза фарқланмиш ҳеч бир ўзига хос одамий мавжудотнинг ҳаёти қонуниятлардин ташқари кечмамиш ва кечмас ҳам, тоабад…

Ул темирчиким, темирни қиздира ҳар шаклларга солмоқ илмидин энг аввал хабардорлик топмиш бўлмоқлиги қонуниятга тушур.

Ўзига хосликдаги одамий мавжудотлик улким, бир неча сониялар бўладурким, одамий ўзлигин бошқара билмас, тафаккур тутадурки, беихтиёр. Сўнг ул тасаввур-тушунчаларким, бошқа барча фикрларга асос бўлгай ва сезилурки, ул ҳолат ва ондин фикрий жараёнларки, ўз қонуниятида кечиб борур.

Ва тушларедур, номоддийдур, тасвир ва тааллуқли сўзлар бўлур, таниб турилур, ҳикматли эрур, қонуниятга тушур, ондин қонуниятли тафаккурда бардавомлик топилур. Ул хусусда кейинги ёзувларда бўлур.

Оддий одамий мавжудотлардин ўзига хосликка эга одамий мавжудотлар тафовути, ул ўзига хослик борлиқ воқеълигин қонуниятларин нисбатан тиниқроқ ва чуқурроқ англамишликдин эрур, холос, шунда бўлмиш. Ўзга барчаси ҳаёлийдур, тўқимадур, қонуниятга зиддур.

Аслида, ўзига хосликда яшай, фаолиятда ўтмиш одамий мавжудотлар динийликда ҳам, дунёвийликда ҳам мўл эрур!

Яна бир ўзига хосликдаги одамий мавжудотни Иброҳим деюрларким, эътиқодда ўта мустаҳкам турмиш эрмиш, ончаларким, онгаким кўкдин бевосита мурожаатлар бўлмиш ва улким кўк бирла муносабатда турмиш, улким фарзандин қурбонликка ризоликлар бермишдур.

Балким ул жараёнлар онинг уйқусида кечмиш руҳий жараёнлар эрур, қонуниятга сиғур, лек кундуз очиқдин очиқ номоддийдин моддийга, ва акси, моддийдин номоддийга муносабат, алоқа борлиқ-табиат-дунёни тута турмиш қонуниятларга ҳеч бир сиғмас, қонуниятли тафаккур учун мутлақ қонуниятсизлик эрур, бас! Ва бул номоддий жараёнлар қонунияти хусусда ҳам келгуси китобларда албатта келур.

Борлиқ-дунё номоддий жонлидур ёинки жонсиздур, барча мавжудликлар, фақат ва фақат, қонуниятларга асослана моддий мавжудликда намоёнликдадурлар ва номоддий жонлидур ёинки жонсиздур, барча мавжудликларнинг ўзин тута турур қонуниятлардин чиқмоқлиги қонунияти мавжуд эрмас, йўқ.

Яна бир ўзига хосликдаги одамий мавжудот Мусоким, мавжуд моддий борлиқ қонуниятларин илғамиш эрди. Кўп донишлик топмиш эрур. «Таврот» ондин эрди, ҳикматли сўзлайдур, ҳар нечук қонуниятлар илғанур. Лек номоддий борлиқни эртакнамо таърифлайдур. Лек ул эртакнамолик одамий мавжудотлар томонидин сўнгралар киритилмиш бўлмоғи мумкиндур. Майлигаки, ўзи ва ўз даври одамий мавжудотлар онг ривожи доираси учундур.

Яна бир ўзига хосликдаги одамий мавжудот Яҳудо эрди, фарзандлар таратиб эрди. Ул даражадаким, бул даврги Исроилнинг барча қавми Яҳудо хонадонидин эрур.

Замонавийликда давлат созламоқ ишларин яҳудийларча билгич эл йўқтур, деюрлар. Деюрларки, Иттифоқ давлатин бирдан, залворли ва ёмон оқибатли тарзда эрмас, билакс оҳиста йиқила енгил парчаланмоғи ва давлатлар мустақиллик топмоғи яҳудийлар илми бирла эрмиш.

Бул ўринда, яҳудий атамаси миллатга нисбатан эрмас, дунёвий маънавиятли одамий мавжудотликка нисбатан қўлланмишдур.

Яна бир ўзига хосликдаги одамий мавжудот Ийсоким, насронийда эътирофда улуғдур, ониким илоҳламишлар, лек онгаким дунёда анчайин душвор бўлмишдур, онгаким, жафониким кўп ва хўб торттирмиш бўлгайлар, дейилурки, ерда одамий мавжудотлараро онингча жафо тортгувчи бўлмамиш… Балким!

Онингким дуруст йигит бўлмишлиги Инжилдин сезилиб турилур эрди, лек улким сўзда ўзни тўхтата билмамишдур, Инжилдин таҳлилий кузатилурки, қаттиқлар сўзламишдур. Ул даврларда ерда одамий мавжудотларда қонуниятли маълумотлар йўқ, одамий мавжудотлар онгиким қонуниятсиз маълумотлар бирла онг зулмати қоронғулиги туби (!) ичра эрса, ул даврларда қайдин ҳам онинг ул ифодаланмиш фикрларин қонуниятга солиб англай билсунлар?

Онгаким жабр қилурлар, қаттиқ жабрлар қилурлар…

Ҳаворийларким, эътиқодда мустаҳкамлиги дурустдур, лек алар ондинда оғирроқ сўзламишлар.

Бундоқлик тўғри эрмасдур.

Одамий мавжудотни қўрқитмоққа не ҳожат!

Тушунмамиш қулоқ йўқтур, тушунтира билмамиш тил бор эрур, холос, бас!

Одамийзотда онг ҳали кифоя қилурли даражага тараққий этиб, етилиб келмамиш эрса ва англамаса, онда не айб, онга не тонг?!

Чун бул даврда одамий мавжудот маънавиятин ушбуга талаб-эхтиёж меъёри ҳали етарли даражага келмамиш эрди ва тарғиб ва ташвиқ қонуниятда эрмас эрди. Ҳа!

Барча даврларда ҳам сўзламишда бўрттирмоқлик, қонуниятсизлик, яъни эртакнамоламоқликлар бордур.

Ҳамоники, қонуниятли маълумот ва моддийликка асосланмиш бўлсада қонуниятли тафаккур бўлмагач, одамий мавжудотда номоддий онгким қонуниятсизликдин зулмат ичра тургач, албаттаки, бўрттирмоқлик, қонуниятсизлик, яъни эртакнамоламоқликлар бўлур, бўлмай не илож, андоқларким бўлмасликка қани қонуният?

Яна бир ўзига хосликдаги одамий мавжудот Муҳаммаддурким, ҳеч ким ўз қавмида онингча эътирофда йўқдур ва онингча эсланмас ва ҳурматланмасдур. Ул Муҳаммадким, насл ва насабда ул ҳам, асли, иброний Иброҳимга бориб тақалурлиги исботда турмиш.

Ушбу баёнлик топмиш даврким, қонуниятли маълумотлар даври бўлса, одамий мавжудотга қонуниятли тафаккурли онгдор мавжудотга айланмоқ имконияти уммон каби мўл бўлса, одамий мавжудотлик моддий-маънавий тараққиёти босиб ўтилмиш даврларга нисбатан ҳар нечук анчайин, анчайин ривожда бўлса, нечук бул одамий мавжудот бир одамий мавжудот иккинчи одамий мавжудотдин маънавий, яъни номоддий моҳияти бирла юқори ҳам қуйи ҳам турмас, тура олмас эрканлигин қонуниятин англай билмас?

Барча одамий мавжудотлар тенгдур, тенг эрур, одамий мавжудотларким, номоддий моҳияти бирла номоддий борлиқ олдида ўзаро тенг эркани қонуният эрур.

Ул ўзига хосликдаги одамий мавжудотким, одамий мавжудотлар ҳаётига тартиб бера билмиш, уйғонмиш, ҳатто, маънисизким саволларга даври одамий тарзида жавоблар айтмиш. Бу даврдаким, одамий мавжудотлик сифати ўтмиш даврларга нисбатан ривож топмишдур. Дуруст! Ҳар нечук дурустдур!

Сезилурки, ул ўзига хослик топмиш одамий мавжудотким, одамий мавжудот онгда моддий борлиқ-табиат ичра онинг номоддий қонуниятларидин чиқа билмас, ондин ташқарин англай олмас ҳолат бирла ақлий тафаккурда тура олмоқлиги дунёвий қонуниятга айланмишлигин англамиш ва ул асосдин ғоя бирла одамий мавжудот моддий борлиқ-табиат қонуниятлари доирасида ёнлама йўналувда дунёвий тафаккур қила билгич даражага одамий мавжудотларни етакламиш.

Курраи заминда ўз тили ва миллатида вужудга келур одамий мавжудот учун англаб етмоқлик онинг қонуниятида турмиш Ҳақиқатларни барча-барча тилларда ул мазмун ва мазмунда ифодаланмиш воқеълик жараёнларин бепутур етказа бўлурлиги қонуниятида турмиш Ҳақиқатларгина Ҳақиқат, яъни моддий борлиқ мавжудлигин моҳиятидин балқур Қонуният бўла олур. Ҳа!

Одамий мавжудотким, гар танламоқ бўлса, ўз миллатин деюр. Ва даврадин ул миллатдин чиқмоқликни маъқул тилар, улким, табиий дунёвий маънавий мавжудотлик эхтиёжи эркани очиқлар турмоқдаку.

Дилёлғизлик даврин аларнинг барчаси ҳам сўзсиз кечмиштурлар. Они Иброҳим кечмишдур, они Мусо кечмишдур, они Ийсо кечмишдур, они Муҳаммад кечмишдур, одамий мавжудотлардин ўза тафаккурда бўлмиш хос одамийлар учун дилёлғизлик ҳолати, моддий борлиқ-дунёдин таъсирланмоқ жараёни қатъий тўхтамиш эрмас, балки номоддий қонуниятларниким англамоқлик учун моддий борлиқ-дунёдин таъсирланмоқ жараёни секинламиш (!) жараён бўлмоқлиги қонуниятдадур.

Ул даврдаким ул ҳолатдаким, авваллар дилёзгич топилмас, бирким топилмас, буниким англагувчи англар!

Мисолики, уммондур, оролдадурсен, атрофинг сувдур, ҳеч ким бўлмас! Ҳеч ким! Қалбан ёлғиз турурдурсен!

Осонму эркан, барчасин кўрмоқ, ўз амалиаро мафтунликда бўлмишлар, жони муваққат турмиш дунё ва ҳаётдин узилмамишлик илинжи бирла қаттиқлар боғланмишлар ва ул боғланувга чирманмишлар ичра турмоқ, мулоқот ва муросасозлик тутиб яшаб ўтмоқ…

Одамий мавжудот ифодаси гуноҳ сўзи икки ҳолатга нисбатан қўлланур. Биринчиси, одамий мавжудотнинг дунёвий давлатда жорий этилмиш қонунларга зид фаолияти оқибатида жамият олдида зиммасига юклатилур айбдорлик юки, ва иккинчиси, одамий мавжудотнинг ўз фаолияти давомида ўзи ва жамият учун зарарли амали учун дунёвий ҳаётидин сўнг жазоси кечилур айбдорлик юки эрур.

Лек динийми ул ёинки дунёвий, одамий мавжудот моддий борлиқ воқеълигида вужудга келмиш ва фаолиятда турмиш номоддий жонли одамий мавжудот учун том маънодаги гуноҳнинг мазмун-моҳияти улким, гуноҳ одамий мавжудотни қонуниятли тўғри тафаккур йўлига чиқа олмоқликдин маҳрумликда тутур.

Одамий мавжудотким, оёғи ерга тегинмаса, юра билмасми, бас, қонуниятсизлик, хато фикр мавжуд эътиқод ҳам ҳеч қачон (!), ҳеч қачон одамий мавжудотни гуноҳли фикр ва амалдин халос қила олмас. Йўқ!

Ул одамий мавжудот тўғри йўлга чиқа билмас, тўғри йўлни кўра билмас, тўғри йўлни таний билмас, одамий мавжудот маънавиятининг бош-кетсиз ва мавҳумликдаги дунёсида тафаккур саргардонлигин кечираверур!

Ул ҳолатда дунёвий ҳаёти давомида ибтидодин торта одамий мавжудот уйғона келмиш «нега айнан шундай?» саволи ҳаётда саноқда салмоқ топиб боравергай, оқибат «мен билмайман» ёинки «ҳаёт ўзи шундай» хулосали тўхтам фикр бирла, моддий борлиқ ва одамий мавжудотнинг жонли мавжудот сифатида ўз мавжудлик сабабин англаб ета олмай ёинки манфаатли ўзича хулосалар ёинки шунчаки ўта тор ўлчамли фикрлар бирла кашф эта одамий мавжудот оқибати мавҳумликдаги дунёвий ҳаёти ўз якунин топиб боравергай, холос, бас!

Қонуниятли фикрлар яралмоғи ва одамий мавжудот орқали сўз бирла дунёга моддийланмоғида одамий мавжудотга хос тасаввур, эхтирос ва ҳиссиёт, сўзсиз равишда, такроран (!), сўзсиз равишда аралашур, они инкор қилмоқ нохолислик эрур!

Ахир моддий борлиқ-коинотга дахлдор қонуниятларга дахлдорликда турмиш жонли мавжудотга оид бир ҳисни ифодаламоқ учун ит ҳурур, мушук миёвлар, қўй маърар, шер наъра тортур, қуш сайрар, нечук одамий мавжудот ўз номоддий моҳиятидин ул бир қонуниятни моддийлантирмишликда ўз номоддий моҳият ва моддий вужуди уюшмасидин вужудга келмиш хилқатига мос тарзда они ўз тасаввур ва ҳислари доирасида ифодаламас эркан, албатта, ул қонуният ифодаланмиш маъни-унни ул ҳам мавжудот сифатида ўзига мос тарзда қилур, яъни одамий мавжудот моддий вужудий манфаати ҳам аралашур, улким қонуниятдадур. Одамий мавжудотнинг бир маъно-мазмунни ифодаламоқликда мавжудотга хос ҳисларнинг аралашуви, сўзсиз равишда, барча жонли мавжудотлар каби одамий мавжудотнинг ҳам қонуниятида, ҳай, такроран (!), қонуниятида турур.

Лек ул аралашувни хато иш деб ҳисобламоқлик ҳам тўғри эрмас ва бехато дея қарамоқлик ҳам қонуниятсизлик бўлур, бас!

Дейдиларки, хато фикр, ониким одамий мавжудот «ширк» атамаси бирла атамиш, тим қоронғу тунда тим қора нимарса устида турмиш тим қора нимарсадур, яъни ул даражадаким одамзотга ўта сезилмас эрмиш!

Дарҳақиқат, одамий мавжудотликдин ҳеч ким борлиқ-дунё моҳияти хусусида чин ва хато фикрни, ул ширкни қонуниятларга сола аниқлай олгувчи эрмас эрди.

Неки илғанмиш эрса, они келажак авлодлар илғагувчи бўладурлар. Ҳозирким, айтмоқликнинг даври, ўрни эрмас, шунчаки ақл намойиши булур, фойдаси ҳам бўлмас, бас!

Моддий воқеъликдаги борлиқ-дунёни тутиб тургувчи, фақат ва фақат, қонуниятлар эрур, ва умуман, қонуниятларга риоясиз, яъни қонуниятсиз фикрламоқ одамий мавжудотни тўғридин тўғри хато фикрлар оқимига уринтирадур ва борлиқ-дунё ҳақиқатларин англамоқликдин нари тортадур, қонуниятсизликдин одамий мавжудотда вужудга келур онгсизликнинг пойдевори мустаҳкамланур, одамий мавжудот онгин зулматин зиёда қилур, дунёвий мавжудлик мавҳумлиги кучаюр, холос.

Одамий мавжудот учун энг қалтис ҳолат ҳар не улкандинда улкан тошнинг сайёрагаким кела урилмоғида эрмас. Мутлақ!

Одамий мавжудот учун энг қалтис ҳолат айнан қонуниятсиз фикрламоқ орқали борлиқ-дунё ҳақиқатларин англамоқликдин нари кетмишлиги ва ул йўсинда моддий борлиқда ўзи учун вужудга келтирмиш дунёвий ҳаётида ўз номоддий мавжудлигига нуқта тушмоқ хавфи мавжуд томон аста-секин, сезилмас ҳолат бирла кетмишлигидадур. Ҳа!

Қонуниятларким, исботли ва ақл учун тасдиқлидур, алардин чиқмай тафаккур қилмоқ, аларга риояда сўзламоқ, риояда ҳаракат қилмоқ, риояда яшамоқ одамий мавжудот учун энг бехато амалдур, бас!

Инчунун давлатчилик қонун ва тартиблари ҳам қатъий қонуниятлар ичрадур.

Давлатчиликда неки камчиликлардур, одамий мавжудотгадур. Илмийликдаги, яъни мутлақ қонуниятдор давлатнинг пурҳидоятлигин ва одамий мавжудотнинг ондаги ноқислигин фарқламоқ, ажрата англай билмоқ, яъни гуручни сараламоқ ва курмакни ондин нарилай билмоқ зарур. Ҳа!

Борлиқ-дунё қонуниятларидин «ойнадин акс» сифатида одамий мавжудотда шаклланмиш маънавият қонунлариким, давлатда юксак маънавият, яъни номоддий уммонга айланмишким, асли ул жараён одамий мавжудотга маънавий, яъни маъновий, яъни онинг шаклланмоқлиги учун номоддий соядур ва аларга риоя қилмоқ ҳам одамий мавжудот учун чин ва тоза амал эрур!

Нафас олмоқда сиғим бордур, қонуниятлидур, емоқда сиғим борур қонуниятлидур, қадамда меъёр бордур, қонуниятлидур, одамийга тафаккур учун маълумот зарурдур, қонуниятдадур, кўрмоқ ва эшитмоқ қонуниятлидур, мавжудликким қонуниятлидур, энг майда кўринмас унсурлар ҳам доимий қонуниятли ҳаракатдадур, энг улкан жисмларким, коинотда мавжуддур, алар ҳам қонуниятлидур, қонуниятдадур.

Неинки моддийликка ёинки номоддийликка дахлдор бўлмасин, барчаси ва барчаси қонуниятлидур, қонуниятдадур ва алар алардин балқиб чиқиб таралгувчи ўз қонуниятлар оқимига эгадур.

Одамий мавжудот ҳис ва тафаккур доирасидаги ҳеч бир ҳаракат, жараён, ҳолатким, қонуниятдин ташқари бўла билмас ва қонуниятсиз рўй бермас, азалда ҳам, тоабад ҳам, барча иш-ҳаракат қонуниятга бўйсунур, шу сабаблидурким, мавжуд тура олур. Ва бул ҳақидаким, келгусида келгусидур.

Жонли мавжудотларким, ҳайвонийдур, мўл ва ҳар турфа ва аларда қонуниятсизлик мутлақ йўқ ва аларким борлиқ-коинотни тутиб турмиш қонуниятларга бўйсунувчанликда мутлақ бетакрордурлар.

Қонуниятсизлик намоёнлигиким, номоддий жонли мавжудотлардин, фақат ва фақат, одамий мавжудотнинг номоддий моҳиятидин эрур.

Одамий мавжудотга қонуниятли маълумотлар қонуниятсизликда келмишлиги, камига қонуниятсиз маълумотларнинг ҳам онга келмишлиги сабаб, қонуният сифатида, одамий мавжудот ифодасида табиий ҳолда (!), улким, қонуниятларни кўрмас, майсатепкиламишмисол оёқлар, эътиборга ҳам олмас…

Одамий мавжудот ўзининг моҳиятдошлиги сабаб, ўз моҳиятларига мос мавжудликларда замон ва макон кенгликларин қонуниятларин қонуниятли тарзда англай билмоқ қонуниятида турур.

Ул ақлан сезмоқликким, қонуниятли тафаккур бирладур. Ул тафаккурда одамий мавжудот маънавий, яъни руҳий, яъни номоддий етишмиши мумкин бўлмиш инсонийлик камолига етур ва мудом бардавомликда, ривожланувчанлик хусусиятига эга турур, даврлар маъновий шамоли эрса онинг оёқ остида эсур, ул ақл эгасиким дунёга келмоқ ва яшамоқ йўналишин қонуниятлилик сабабин англар, қонуниятсизлик инкорида турур ва қонуниятсизлик инкорида бўлур.

Онгким қонуниятсизлик сабаб замон ва макон кенгликлари ичра тафаккур маъни-мазмун йўналишин, дунёнинг бош-кетин англамасдур ва ул зулматдадур, зулмат томон юзланмишдур. Онинг ҳаётий белгиси шулким, ул одамий олдидаги бирла, ул олдидагиким кўрмоқликдур, эшитмоқликдур, таъм, ҳид ва ҳис бирла сезмоқликдур, хурсанд турур, ониким, давр шамоли тинимсиз учирмоқликда турур, холос.

Қонуниятсиз фикрларга инонмоқ ақлий туғённи кучайтирур, онинг ҳаракатидин онда номоддий шаклланмиш тасаввурлар биноси бешакл бўлур, ёришмас бўлур, осон парчаланувчан бўлур, мўрт бўлур!

Яъни ул тасаввурлар биноси одамий мавжудотда онинг қонуниятида бўлмиш юксак онгдорликни уйғотмагай ва ул одамий мавжудот учун бош-кети мавҳумликда турмиш дунёвий ҳаёт онинг учун чиройли, қониқарли кўринур.

Одамий мавжудот ўз қонуниятида турмиш онгдорликка эришмоқлиги учун, фақат ва фақат, қонуниятли маълумотлар ва қонуниятли тафаккур зарурдур!

Одамий мавжудот ўз қонуниятида турмиш онгдорликка эришмоқлиги учун, фақат ва фақат, қонуниятли маълумотлар ва қонуниятли тафаккур зарурдур!

Ўз дунёвий ҳаётида фикр ва амалда холис тургувчиларгина юксак одамий мавжудотлик даражасига етказувчи қонуниятли тафаккур йўлига чиқа олур. Бас!

Олтинчи боб

ЎТГАН КУНЛАР

Ушбуда айтмоқ ва тарғиб этмоқ маъқул кўринмиш, мозийда, албатта, тафаккур мевалари эътирофда турмиш одамий мавжудотлар салмоғи катта эрур, лек ушбуда маънавияти таҳлилда бўлмишлиги сабаб яқинлик топилмишлардин айримлари эсландики, одамий мавжудот маънавий жилоланмоқлиги учун аларда ибратлар бордур.

Аввалбош, қадимги Ҳиндда, Юнонда, Мисрда, Хитойда донишлар кўп ва хўб бўлмиш бўлғай. Алар борлиқ, табиат, дунё, ҳаёт ва одамий мавжудотга хос ҳар турфа қонуниятларни тиниқиқ англаб етмишлиги ва ёритиб бермишлиги дунёвий ҳаётда ўз ўрнида одамий мавжудотга кўп қўл келмишдур.

Қадимги Мисрдаким, дунёвий ҳаётий тажрибалар анчайин ортмиш бўлғай. Лек алар ҳам қонуниятли тафаккур бирла одамий мавжудот дунёвий ҳаётин мавҳумлигин ёрита билмамишлар.

Ҳиндким, қадимий халқдур, руҳониятга оид илмларда анчайин пешқадам турмишдур. Лек алар ҳам қонуниятли тафаккур бирла одамий мавжудот дунёвий ҳаётин мавҳумлигин ёрита билмамишлар.

Хитоеким, ул ҳам илмиятли ва қадимийдур, моддий жисм ва табиат узвийлигин, одамий мавжудот жисм ва руҳиятин ўзаро таъсир ва мувозанатин дуруст англамишдурлар. Лек алар ҳам қонуниятли тафаккур бирла одамий мавжудот дунёвий ҳаётин мавҳумлигин ёрита билмамишлар.

Бу ўринда айтиб ўтмоқликни жоиз топилур, бу кунлар яна халқлардин бир инглиздур, кўп хизматлидур, қонуниятсиз тафаккурдин қонуниятли тафаккурга ўтмоқ жараёнида хизматлари анчайиндур, фарангдур, алар ҳам дурустдур, аларнинг ҳам хизматин камчитиб бўлмас ҳеч, немисдур, ул ҳамким қадимий халқлардиндур, ростгўйдур, рус ва рус атрофи қавмларким оддийдур, соддадур, дурустдур, яна ҳар не халқларким қайсидир бир сифат бирла ўзига хосдур. Лек алар ҳам қонуниятли тафаккур бирла одамий мавжудот дунёвий ҳаётин мавҳумлигин ёрита билмамишлар.

Аларким, моддий дунё қонуниятларин кашф этмоқликда хизматда бўлмиш ва одамий мавжудот ҳаётий манфаат йўлига киритмишлар. Ул ишларким, одамий мавжудот дунёвий ҳаёт қонуниятлашувига сабаблар бўлмишдур.

Яна қозоқ ва қирғиздур, қайсарлиги бордур, лек ҳар нечук ўз маънавияти ва тирикчилигидадур, туркмандур, ройишдур, дурусттур, тожикдур, улким афғоний учун поғонададур, форсдаким мутаассиблик сезилур, туркдур, арабийга остонадур.

Шарқда хитое, корейс, япон ва молайларким муомалакордурлар, ҳаракатчандурлар, меҳнатга дурустдурлар. Лек аларнинг барчаси ҳам қонуниятли тафаккур бирла одамий мавжудот дунёвий ҳаётин мавҳумлигин ёрита билмамишлар.

Туркийликка мансуб ўзбек аталмишлар ҳамким, меҳнатга дурустдур, лек соддадур, ишонувчандур, бундоқ бўлмоқлик дунёвий ҳаётда панд берур, дунёга ҳушёр боқмоқлик зарур. Ҳали одамий мавжудот юксак мавжудотлик онгига эга эрмас, манфаат бирла боқур, аларда бир манфаатким моддийдур, бир манфаатким маънавийдур.

Ул манфаатдорликларким, ҳийласи ончаким, они бул юртдин чиқара ва тарқата, ўрнига ўзи келур даражада бўлмоқлиги мумкин. Не тонг! Ҳа!

Муқаррар етиб келгучи ҳар икки ғанимий мақсадин енгса бўлур, қонуниятли маълумотларни қонуниятли ўзлаштирмоқ, қонуниятли тафаккур қилмоқ, ҳур фикрлилик ва меҳнат бирла.

Шарқ ўлкаларида ўтмишдин яшаб, тарих, тил, тиб, хандаса, ҳисоб каби дунёвий илмлар бирла машғул бўлмиш инсонларким мўл эрмиш бўлгай, аларнинг илмлари одамий мавжудот тараққиёти йўлида кўп қадар хизмат қилмишдур, Абу Али ибн Синоким тибда, Ал Хоразмийким ҳисобда, ва ёинки маънавиятда алломаларким, бетакрор ва беҳисоб эрурлар…

Эътирофда бир Афлотун эрди, онинг «Давлат» номли ишиким, дуруст маънилар бермишдур, улким қонуниятни ғоя, дунёни номоддий моҳиятдин соя дея атамишдур, ҳар нечук дурустдур! Замон ва макондин ташқари моҳият мавжудлигин англай билмиш, ақл аҳамиятин англамиш, лек номоддий моҳиятли одамий мавжудотнинг юксак мавжудотларга айланмоқ тараққиёт йўл-йўналувин бера билмамишдур, онга эрмас, онда эрмас эрди, бас!

Яна бирким, анчайин ном ва эътирофдадур, Арастудур, улким тафаккурда бўла, эзгулик ва гўзаллик фарқига ета билмишдур, ул даражаким, минг йил ўтмиш, ҳамон бу кунлар ҳаммага ҳам эрмас, ҳамон ҳамма ондин ортда турмишлар, онинг бул даражотиким, текисликаро баланд устунмисолдур, ҳамон турадур, номин баланд тутмишлар, лек тафаккур мевасин тотмишлар жуда оз эрур!

Яна бир эътироф Шарқда яшамиш Юсуф Хос Ҳожибга ҳам эрди, дунёвий донишлик топиб эрди, асаридин кўринадур. Сермазмун, покиза ва узоқ дунёвий умр топмишдур, маъновийлигидин кифоя топмишмизки, улким, номоддий моҳиятга яқин тортилмиш, лек қонуниятсизлик сабаб англай билмамиш, лек ҳар нечук маъқулдур, дунёвий покиза ҳаёти ибратдур!

Яна, албатта, давр оралигидаким, донишлик топмишлар мўлдин мўл эрур.

Ва сўнгроқда келмишки, яна бир эътироф Алишербекка эрди, тахаллуси Навоий эрди, наво қилмиш, кўп ва хўб қилмиш, маънавият камолоти йўлида онча пурсифат иш қилмиш одамий дунё тарихида бўлмамиш ва бўлмагай ҳам. Дунёвий донишлик топиб эрмиш, истеъдод мўл бўлмишдур. Ончаким, ул дунё ва одамий мавжудот маънавий гўзаллигин тиниқ ҳис этмишдур, сўзламишмисол қуюлмиш шеърий шаклларда маънода мўл-кўл ифор таратмишдур, ул ҳамким анчайин дурустдур! Ҳай, айчайин!

Бобурийким они мижози нозик эрмиш дея эшитмишидин таъриф берадур эрди. Эр киши нозик мижозсиз ул нафис гўзаллик уммонин яратмоққа қодир бўлмаслиги табиийдур, ул ҳам қонуниятдадур.

Ибрат оладургон учун онинг қалби гўзалликка ўта бойдур. Онинг ёзувларида одамийлик ҳикматлари мўлдур. Қонуният сабаб ул кўп ва хўп сарафрозлик, ўз номига боқийлик топмиш! Авлодлар маънавий гўзаллигин бойинтирмоқлик фақат онинг асарлари орқали бўлмоқлиги мумкиндур, холос.

Яна бир эътироф Бобурийгаким, замона зайли бирла подшоҳлик йўлидин бормоққа мажбур бўлиб эрди, ёшда биздинким ёшроқда ўз даврасин ёпмишдур, ул ёшким асли ҳали йигитлик ёшидур, ул ҳам йўлбарстек эрмишдур, қўрқув нелигин билмас. Маҳоратли саркарда бўла етишмиш эрди. Улким, илмли, мард, тўқназар, нозик таъб ва дидли, изланувчан, эларо, адолатпеша, орияти ва инсонпарварлиги кучли эрдиким, онингча кам бўлғайдур. Кўп мардонаворлик ва инсонийликлар ондин зуҳур бўлмиш. Шуаролардин ҳам эрди, ғазаллари борким, англагувчинингким қалбин қалқитур.

Ибратким, ўз юртин эмас, давр тақозоси-ла ўзга юртни обод қилмишдур ва ўз юртида етиша олмамишига ўкинч ва орда турмишдур! Дунёвий ҳаётда Ҳиндни эгаллаб, катта давлат тутиб, яхши ишлар қилиб эрди. Ўз юртига қайтмоқликни кўп тилаб эрди, йўл чиқмамиш. Лек дунёда яхши ном қолдирмиш, ўзи шуни тилаб эрди.

Ҳинд оламларидин бириким, халқаро йиғинда деюрки, айнан эшитмишимиздур, Бобурий Ҳиндни эрмас, ҳинд халқи қалбин забт этмиш бўлғай.

Ишга ҳам ва эътирофга ҳам таҳсиндур. Бу ишники, ҳар ким ҳам қила олмас, ул қилмишники ҳар ким ҳам аларча эътироф эта билмас!

Қонуният сабаб Бобурий кўп ва хўп сарафрозлик, ўз номига боқийлик топмиш. Авлодлар маънавий гўзаллиги таралар қолип, яъни тил онинг «Вақойиъ Бобурий» асари тили каби бўлмоқлиги одамий маънавий гўзалликнинг таралувчан бўлмоқлиги йўлида дуруст имкон эрур.

Бобурийдин саналмиш яна бир кичикроқ шеърий асарни кўздин ўткарилиб эрди, таҳорат ва ғусл масалалари хусусинда, Фароҳиддинким ҳиссиётлар гирдобида они ҳам «Бобурийдур дерлар» дер, ўзи ҳам ишонч-ла эътироф намойишин қилур.

Зинҳор, ул китоб фуруддир, Бобурийдек қалби гўзалдин ул бадбўй мева тушмоғи зиддур! Ёинки ул мулозимлар ўгирмаси ва туфҳаси эрур, холос, бас!

Янаким сўнгралар бул юртларда Муқимий, Завқий, Махмур, Машраб каби шоирлар, аёллардин эрса Нодира, Увайсий, Зебунисо каби шоираларким, аларким бул ўлкаларда аёл зотидин таралмиш энг дастлабки аёлий маънавий нидо, жаранг эрур ва яна кўплаб шуаролардур, барчасин асарларида гўзаллик ва маъни ўз меёъридадур.

Мисолан, замонавий даврларда Алишербекшунос рус олимлариким бор ва мўл бўлмишлар, туркий тилни тил эгасидин зиёда ўзлаштирмишлар ва туркий сўзни зиёда танимишлар, Алишербек туғилмишига беш юз йил бўлғайким, жангли оғир дамда йиғилишурлар, шамчироқда еростида нишонлашурлар, деюрларки, «келинглар, бу кун биз ҳам туркийда, онинг тилинда сўзлашурмиз». Туркий тилга, онинг ифодаловчанлигига ва гўзаллигига, Навоийга аларда эътироф ва эътиқод ва эҳтиром шул даражада бўлмиш бўлғай!

Ўзга миллат тилшунос алломаларинингким, туркий тилга бу қадар муносабати тилни сақламоқликка, тил гўзаллигига эришмоқ сари ҳам тараққий этиб бормоқликка жидд ва эҳтимом кўрсатмоқлик зарурлигига ишоратдур!

Дарҳақиқат, шу юртда яшаб, илмда изланиб ўтмиш рус миллатига мансуб олимларким бўлмиш бўлгай, алар ўзбек тилида ўзбеклардинда зиёда соф ва тиниқ сўзлагувчи эрканликларин падарибузрук неча-неча ошкора фахр бирла эътироф этмиш эрди. Эски даврга хос ул рус алломаларидин бири кўрилмиш эрди, нутқда ўзбекдин зиёда тозадур, ўзин тутмиши, кийинмиши ўта оддийдур, ажабким чин одамийликда турур эрди.

Яна бир эътирофда рус Толстой эрди, виждони бутун, тафаккур кўлами кенг бўлмиш бўлғай. Бир ўй келса, шу даражадаким, бир тугал фикр қоғозда юз қаторга етур, нуқта келмас. Бир фикр баёнига беш-олти юз сўз қўллайдурки, ўқилур малол бўлмагай. Даҳоси кучли бўлмиш бўлғай ва истеъдоддадур. Одамий мавжудотга хос ҳис ва муносабатлар хусусида камёб саналур асарлар битмиш. Айнан тафаккур қолипларин авлодлар учун ондин олмоқликда айб йўқтур, ул усулларким, ондин авлодлар даҳоси кучаймиш бўлгай, инсон руҳиятида ақлнинг тасаввурлар биносидин маъни йиғмоқ услуби ривожланур. Бул даврларким андоқларким курраи заминда бўлса, бармоқ етар саноқли эрур.

Онинг дунёвий ҳаёт машаққати онда эдиким, қайдин ҳам англамиш бўлгай, ҳаётнинг мутлақ мантиғин англаб етмамиш эрди, ончаким дунёни, ҳаётни оқибат суймаб эрди.

Булким ибрат учун айтилурким, одамий мавжудотга дунёни суймоқлик айб эрмас эрур, лек ул суймоқликни суистеъмол қилмоқ хилофдур, одамий мавжудот учун қонуниятсизлик эрур.

Чун инсон ҳилқатига жо бўлмиш суймоқ, севмоқ хоссаси номоддий жараёнлардур, ул хусусда келгусидадур, ва коинот-табиатнинг ўзи ҳам, гар қонуниятли тартибдаги тафаккур бирла кузатилса, гўзалликлардин иборатдур, асли.

Оврупо юртларида ҳам, уммон орти Амриқо мамлакатларида ҳам, Осиё ва Шарқ ўлкаларида ҳам истеъдод ва тафаккур кучи нисбатан зиёда ақл эгалари кўпдан кўп бўлиб эрдилар, асар ва санъатларидан сезиладур, анчайиндур, ўқиб, кузата таҳлил қилниб ҳам эрди.

Аёллардинким, ушбуда онинг ҳақида айтиб ўтмаслик беилождур. Улким, мисолан, ўз даврида Қурия халқин онаси-малика бўлмиш эрди, исмиким, хотирда эрмас, балким сўнгги малика, маърифат-тараққиёт учун курашмиш эрди, сиёсат андоқлар кечмишким, келажак учун ул ўз бошидин била тура кечмиш бўлғай, ончаким, анча-мунча эркакка эрмасдур, ул эркакларким, ҳар қавмларда ўта саноқли бўлурлар ёинки бўлмаслар, мутлақ.

Эътироф ва таҳсинларким, улгаким, рост бўлса гар, келмиш қилич сори аёл боши бирла хотиржамлик-ла мардларча тик боқмиш, қочмоқликни ор билиб, бошин тик тутиб тек турмиш, андоқларким аёл зотида ўта кам бўлгай! Аёл не, эркак зотда кам бўлмишдур, бас!

Улким оқибатгача Қурия халқин чин ифтихорига ва фахрига лойиқ бўлгай. Дунё халқлари орасида Қурия халқин насаб ва эътиборин, бул ушбуни англагувчиларгаким, ул ўз аёллик тақдири бирла бемисол юксалтирмишдур.

Бул ўлкалардинким Тўмарис аёлни эслайдурларким, саркарда бўлмиш бўлгай, ул ҳам ватанпарварлигида, жасоратда, мардликда, ўлимга тик боқмоқликда бемисол бўлмишдур, лек онинг сиёҳи ўзгачароқ бўлмишдур, чун ул ишлар Ислом дини маданияти қадар эрди.

Ўз ўрнида, аёлларким, инглиз ёинки фаранг, рус ёинки хитое, қуралай ёинки турк ва ё туркийдур, ҳоқонлардин ёинки аҳли ҳоқонликлардин бўлмиш бўлгайлар, кўп ва хўб маъқулдурлар. Аларнинг сифат ва фазилатлари ончаларким мўлким, андоқлар ўтмишда саноқли воқеъ бўлибтур, лек аларни ушбуда номма ном тилга келтирмоқ аларнинг кўплик жиҳатидин беимконликдадур!

Аларнинг барчаси ҳам ўз халқида ҳам, ўзга халқларда ҳам ҳурмат ва эътирофга сазовордурлар.

Еттинчи боб

КУНИ КЕЧА

Сўнгги юз йиллик даврдаким, ушбу онинг тилида келтирилмиш халқ дунёвий ҳаёт кечирмиш юртда бемисл маънавий ўсувлар бўлмиш, ер юзасининг айрим ўлкаларида ҳали найза силкитмишлар бор эрканин эътиборга олинса, бу ҳолат мислсиз ҳидоят, яъни дунёвий мавжудотлик тараққиёт йўлининг пойдевор қисмига чиқа билмоқ эрур, кўп эзгу ва яхши ишлар зуҳурга келмиш, олимлар, шоирлар, ёзувчилар, мусаввирлар, созандалар, ҳар турфа касбу ҳунар эгалариким кўп ва хўб бўлмишдурлар. Алар сарафрозлик топмишлар, ибратли ишлар қилмиш ва ёзмишлар, ҳар турфа маълумотларни қонуниятга солмишлар, ҳар турфа санъат, яъни ўзликни англай, ўзликдин ул англанмиш имконият доирасида ҳар тур ифодалар яратмишлар ва келажак учун қолдирмиш бўлгайларким, мисоли бул юрт эл ва элатларда асрлар оша дарахтнинг сувсизликдин ўса олмамиш ва сув бирла гуркирамиши мисол маънавияти ўсиб, дунёга мева солмиш эрур.

Бул ижобий жараёнларнинг барчаси одамий мавжудотнинг қонуниятли маълумотдин маънавий, яъни номоддий озиқланмоғи бирла кечмишдур.

Ул меваларким, илмдадур, санъатдадур, тахир эрмас, чучук эрмас, туппа эрмас, бетаъм эрмас, билакс, сезгувчига, сеза билгувчига мазаси кўп ва хўб тотли ва одамий мавжудотлик йўлида ўзига хос ва мос даражада сиёҳ ва гўзаллик юқтиргувчи, ўз ўрнида мазмунан бойинтиргувчи, одамий мавжудотлик сифатларин ўзликда мужассам этмоққа йўллагувчи, дунёвий ҳаёт гўзалликларин ҳис этгувчи одамий мавжудотга айланмоқлик йўлида хизматлар қилгувчи бўлгай.

Бир Абдулла Қодирийким, виждони бут эрмиш, тили, демакким дили чирой топиб эрди, маъқул сўзламишдур. Китобатлар битмиш, сўзсиз, авлодлар учун ибратли чиқмиш, лек онинг ўзи ул каби китобатлар қурбони бўлмиш, вазиятким тақозо этмиш эрди. Онинг адабий тиликим, ўз даврида миллат мумтоз адабий тилининг энг сўнгги намунаси бўла билмиш эрди, ондин сўнгдин мумтоз адабий тил аломатларин жуда кам кузатилиб эрди ва ибрат учун ушбу ул тил услубида битилиб эрди.

Бири Абдулла Қаҳҳорким, ҳикоятни қисқа ва мухтасар қилмоқ ҳадисин олиб эрди.

Бирлари Ойбек ва Ҳамид Олимжон ва Уйғун ва Зулфия ва Эркин Воҳид ва Абдулла Ориф ва Муҳаммад Юсуф ва Турсуной Содиқ қизи ва ул кабиларким, бениҳоя кўпдурлар, даврни чиройли куйламиш эрдилар, барчаси одами даврий эрдилар.

Ул кабилар ва олиму алломалар ва созандалару қўшиқчилар ва рассому ҳар турлук касбикор-ҳунармандлар бул даврда бул юртда жуда мўл-кўллик топиб эрдилар, ончаким онинг мисоли ҳеч бир даврларда кўрилмамиш эрди, аларнинг бул дунёдаги одамий маънавий тарақиёти, ул тараққиёт гўзаллигин ифодаси мисол ишларин айтмоққа адо йўқтур.

Падарибузрукка даврдош бўлмиш, юртда чин олимлик топмишлардин бир Алихонтўра Соғуний домла эрди. Тарихни дуруст кўтариб эрди. Андоқлар даражадаким, булким осон эрмасдур, анчайин изланмоқлик талаб этур, мисолан, Амир Темур қачон, қайси мамлакатда, ким бирла қай мавзуда сўзламишидин ҳар нечук бохабарликда эрур эрмиш.

Улким 30—35 ёшларга етар-етмас йигитликдаги падарибузрукни эътирофлар этгай, суҳбатда назаридин хўб ўткармиш бўлгай, сўнграларда падарибузрукни тилаб, бир неча суҳбатлар уюштирмиш бўлгай, хабари маълумликда эрди.

Яна бир Азимий эрди, падарибузрук таҳсил айтмиш, таҳсил олинмиш таълими олийда бош раҳбарликда эрди, шуаролардин эрди, бир айтса, ғазалларни дуруст айтмиш эрди, эртароқ, таҳсил тугамай, даврадин турмиш бўлгай.

Яна бир Мухторхўжа ака Умархўжа ўғли эрди. Падарибузрукимиз бирла яқинлик топмиш эрди. Соддадил, илмпарвар, элга боқмиш одамий бўлиб эрди. Олмон тилин билгичи эрди, ончаким, Олмонияда олий таҳсилда олмонларга ул тилда маъруза айтмиш бўлғай. Падарибузрукни кўп ва хўп эътироф этмиш бўлғай, ҳозирда бордур.

Андижоний олимлардин бир Сайфиддин Жалил ўғли эрди. Ёши салмоқ топганда, мақсад бирла Ҳиндда бўлмиш, Бобурий тарихни дуруст кўтармиш, ибратга лойиқ. Ёши улғайганда фахрийлик топиб эрди, лек шартаки эди, тик сўзлагувчи эрди. Падарибузрукни кўп ва хўп эътироф этмиш ва ўзин дўст тутмиш бўлғай эрди. Ушбунинг тахрири даврида даврадин турмиш.

Бобурийшуносликда халқаро жамғарма бўлиб эрди, кўп яхши тадбирлар қилиб эрди. Бирданки, жамғарма бош Бобурийнинг «Вақойиъ Бобурий”ин замон тилига ўгура тушилмиш. Падарибузрукда эътироз бўлурки, маъқул эрмас.

Ортидин бир иш воқеъ бўлди, хўб бўлди. Ул иш анчайин олимона иш бўлмиш. Бобурийликда давр тилида катта ва сермаъно қомус тузмишлар. Таҳсинларга лойиқ. Хизмат сингмаганига афсуслар бўлур, чун «Вақойиъ Бобурий» асарин қайта-қайта мутолааси сабаб Бобурий қалби яқиндин ҳисда турур эрди, ва ҳатто, бир нечаким ҳали ноошкор маълумотлар ҳам бор эрди.

Падарибузрукка уҳда этилмиш иш – Бобурийнинг «Вақойиъ Бобурий» асарига қисқача изоҳли луғатни мустақиллик даври учун қайта яратмоқликда ҳам хизматда турилмиш эрди.

Яна бир шоир Боқир эрди. Анчалар бурунроқ ўтмиш бўлғай. Хуштавозеъ, маданиятли, ўқимишли эрди. Мумтозликдин билгич эрди, ончаким падарбузрукимиз онинг илмин эътироф этмишдур. Падарбузруккаким хизматда кўрилмиш эрди, дунёвий даврадин эртароқ турмиш бўлгай.

Яна бир шоир Иъмодиддин Улфат эрди. Улким ҳисобдорликда ишламиш эрди. Падарибузрук они шеъриятда ўзига устоз санаб эрди. Улким шеърий девон тартиб қилиб эрди, шеър-ғазаллари анчайин дуруст эрди, мумтозликка мансуб. Девон тартиб бермиш ҳам эрди, лек нашрига улгурмагай, ул девонниким тахрир ва кўрик учун падарибузрукимизга топширгай. Сўнгралар улнинг фарзандиким, исми Зафарбек эрур, онинг жидд-эҳтимоми бирла нашр бўлмиш бўлгай. Дуруст иш чиқмиш. Ул девонким, Муқимий ва Завқийлар чин эътирофига сазоворликда санамоқлик бемуболағадур. Лек онинг ўзиким, сезилмишича, анчайин таъб инжиқлигида ҳам эрур эрди.

Танимишлардин яна бир Турсуной опа Содиқ қизи эрди, падарибузрукимиз томонидин «Турсунбуш”га мулаққаб бўлмиш эрди. Улким олийгоҳда адабиётдин таҳсил айтмиш ҳам эрди, шуаролардин эрди, маънили ва чиройли сўзлар ва шеърлар айтур эрди, оқилалик топиб эрди, оммавий намоёнликлари кўп бўлмиш эрди. Падарибузрукка эътиқод ва эътирофлари кучли эрди, анчайин яқиндиллиликда эрди. Ул ҳамким ушбунинг ёзуви даврида даврадин чиқмиш бўлгай.

Онингким укаси бўлмиш бўлгай эрди, Охунжон отлиқ, ҳисоб илмидин анчайин тиниқ билгич эрди, ончаким ул кабилар вилоятда икки-учдур, ул ҳам домла эрди, сершогирд бўлиб эрди, ҳисоб илмида ҳар не нозик ва чуқур қонуниятли маълумотларниким одамийга етказа билур эрди.

Бир Маҳжурийнинг ўғли Мақсудбек хожи эрди. Маҳжурийким домулло бўлмиш эрди, ўз даврида қувғин ва машаққатлар кўп тортмиш бўлғай. Онинг ўғли Мақсудбек хожи ҳам мумтозликка мансубдур. Ажиб ишлари бор эрди. Бири қўли ва кўзи етмиш илмли кишилардин маълумотларким йиғиб, девон тартиб қилиб эрди, падарибузрукни ҳам ул девонга боғлаб эрди. Ўзи исломий эрди, ибодатгўй эрди, жўн қироатли эрди. Кўп маъқул инсон эрди, эътироф бирла муносабатда турур эрди. Йўқлаб, бир неча суҳбатлар қурилмиш эрди. Борилур, кўришилур, албат мақсад бирла бир иш устида турур, ҳар нечук дурустдур!

Яна бир шоир Рафторий эрди. Замондош эрди, жўшқин эрди, шеърким онга қуйилиб келмиш эрди, бир уринса, они жуда тез биткарувчи эрди. Шеърларин маъниси ҳар турфадур, илҳом-ла ҳар соҳага қарар, тўхтовсиз шеърга солур, дурустдур. Илҳом-ла тошқинлигин ўзи ҳам сезмас, лек анчайин чапани ҳам эрди. Эътироф бирла муносабатда эрди. Тадбирларда келгувчи эрди. Устоззода санаб эрди. Шеърият бобида ажиб суҳбатлар кўп тутилиб эрди. Ўзи тилаб эрди, онинг шеърлари саралаб берилмиш, дуруст сайланма бўлмиш, оммалашурми ёинки йўқ, онингдиндур, лек сайланмада сўзбошидаким онинг жамият учун аҳамиятли қирраларин ёритиб, кўрсатилиб эрди. Улким даврбопликда эрди. Янаким ҳар йил неча-неча ўнлаб таълим масканларида ўзи бош суҳбатлар уюштирмаса, кўнгли тўлмас эрди. Ажаб, улким фидойиликда, эзгу фикр таратурликда эрдиким, ул шижоат, ул интилув, ул иш бошқа шуароларда кузатилмамиш эрди. Ўзи эрса, сал чапанироқ эрди. Ушбунинг тахрири даврида қўрққисдин даврани тарк этмиш бўлгай.

Яна бир шоир Фарид Усмон эрди. Ажабки, гоҳ назмда эрди, гоҳ насрда… Ҳар нечук даврбоп ўйларни қолипга сола, қофиясин келтира билур эрди. Падарибузрукка ихлоси баланд эрди. Ўзи ўзбек дўпписин бошидин тушурмас эрди, лек дўппин бошда қияроқ тута киюр эрди, чапаниликка мойилликдин. Лек сўзни тоза келтирур эрди.

Яна бир қўшиқчи Шерали Жўра ўғли бўлмиш. Эшитилмишки, ўспиринликда, таҳсил даврида санъат олийгоҳида онга домуллолардин «сенда қобилият йўқтур, санъатдин нари бошқа касбга бор» дегувчилар ҳам бўлмиш бўлгай.

Сўнгралар такомили ончалар бўлмишким, миллийликда бир қўшиқ айтса, бундин зиёдаси бўлмас дея ҳисоблаюрсиз, ул яна янгисин айтса, воажабки, маъни ва оҳангда ондинда зиёда чиқур. Таҳсинларга лойиқ. Миллий қўшиқчиликда онинг маҳорати тенгсиз бўлмиш. Эл-юрт олқишин ҳисобсиз олмиш. Маъни-мазмунга муносиб оҳанг келтирадур. Оҳанг ичра маънига қарай бўғин ифодасига ўзига хос оҳангни танлай ва айта билмишдур, номи тарихда турур. Ушбунинг тахрир даврларида ҳам ҳаётда эрди, байрам-тадбирларда элга ўз қўшиқлари бирла кўринув бериб турур эрди, топмиш икки ўғил фарзанди ҳам ота йўлида санъаткорликда эрди.

Қўшиқчилардин яна бир Ўринбой Нурали ўғли эрди. Тик келбатли, мағрурлигин нишонаси бор, лек муомала қилса, кўп маданиятли ва камтарин эрди, овозида куч бор эрди, қўшиқлари ўз маъни ва оҳанг йўлида эрди. Асли Намангоний эрди, Андижонда ўқиб, узоқ йиллар ишлаб юриб эрди. Сўнгралар Наманганга оилавий кўчиб эрди, лек иш шунчаликка бориб эрдиким, Намангонийлар они Андижоний билурлар, қизиқ! Падарибузрукни устоз санаб, эътиқодда турур эрди, кўп оқибат ва садоқатлар кўрсатиб эрди. Улнинг падарибузрукни йўқловларида бир неча бор кўрилмиш эрди. Ул ҳам даврадин эрта турмиш бўлгай.

Яна бир Муножотхон Йўлчи қизи эрди. Санъаткорлардин эрди, Андижоний эрди, мумтоз қўшиқларни ончалар куйларким, қалб тори қалқинур. Бу аёлга ҳамким таҳсинлардур! Ушбуни битур маҳалларда онинг ёши салмоқ топиб эрди. Ёши улғайгач, пойтахтда санъат олийгоҳида таҳсил айтмиш эрди.

Яна бир, бўлмоғи мумкин Қуво тарафдин, Юлдуз Усмон қизи эрди, оқибат пойтахтга бориб эрди, онда қолиб эрди, дуруст қўшиқлар яратмиш ва айтмиш эрди, лек эркакшодароқ эрди, тик сўзлар эрди, аёвсизроқ сўзлар эрди. Ончалар хизматлар қилибдурким, лек ул аёвсизлигидин кўплар они суймамиш эрди, не ажаб!

Яна бир Шаҳрихоний Озодбек Назарбек ўғли эрди, санъат сабаб сўнгралар Тошкентга кўчмиш эрди, сўнгги даврларда юртда маданийлик вазири бўлиб ҳам эрди, дурустлар куйлар эрди, халқ ардоғида эрди. Онинг қўшиқлари ҳам узоқ даврлар турур.

Янги даврда ҳар турфа замонавий усулларда куйлагувчиларким мўл-кўл бўлмиш, лек ўзлари аксар давр шамолида ва ишлари ўткинчиликда қолмишдур, ўзлариким англамаслар…

Рассомлардин Обиджон Аббос ўғли эрди, бобомиз Араббой ака бирла тенгдош ва қадрдон бўлмиш машхур санъаткор Аббос Бакир ўғлидур. Расм ва суръатларни ранг бериб мўйқаламда чизадур, анчайин дуруст чизадур, айнандур. Падарибузрукимиз суръатин ҳам яратмишдур, бизга совға қилмиштур, сақланмоқда. Онинг асарлари мўлгина. Бир неча суҳбатлар тутилиб эрди. Маъниси, мақсади бор одамий бўлмиш бўлғай. Лек онинг тасаввурлари ва ғоявийлиги бир касбга чуқур тушмишлиги сабаб чегараланмиш эрди. Лек асарлариким неча юз йилликлар турур.

Суҳбат устида ёғочга битилмиш бир асарин кўрсатмиш, ул ярим кафт даражада кичик ҳажмли ёғочга ул қадар кичик суръатни бул қадар тиниқликда ва рангдор битмаклиги одамий дид-таъб сайқалидин, иқтидордин, сабр-тоқатидин, касбига ихлосларидин ишорадур!

Яна бир ёш шоир Зокиржон эрди, биз бирла ҳамдаврликда эрди, яқинликда эрди, олий таълимда ишлаб эрди. Йигитлик чоғидаким, Чинободда яшар пайтида, онинг юртида Муҳаммад Юсуф тушиб ўтмиш бўлгай, улким Марҳамат туманидин ва шоир эрди, ўз даврида ватанни онча сева, онча ардоқлай куйламиш йўқтур, ибрат бўлиб эрди, таҳсинга лойиқ, кўча йигитлариким таомхонадаким ногоҳоний ониким кўрурлар, таниб қолурлар ва ўта турмиш Зокиржонниким олдиларига чорлар, деюрларким, сен ҳам шоирдурсен, онинг олдига борким, онинг кўнглин олким, токи Чинободдин хурсанд борсин, бизким, онинг тилин топа суҳбат тута билмагаймиз.

Зокиржонким борур, салом берур, онинг таклифи бирла онинг қаршисига ўлтурур, сўнгралар ўзин танитур, Зокиржонман, Чинободликман, шоирман дея. Муҳаммад Юсуфким ёш йигитнинг сўзидин завқлар топур, баракалла дер, шеъриятдин сўрар, суҳбатга тортур. Сўнг мусалласдин бир пиёлагаким қуюр ва Зокиржонгаким узатур, ўзи мисол дилкуйгични топгандек, ол дея. Зокиржонким бир онга боқар, бир пиёлага, олмас, дарҳақиқат, ҳеч мусаллас «нўш» айламас эрди, Муҳаммад Юсуфким дер «сенгаким мамлакатга таниқли шоир Муҳаммад Юсуф узатур, сенким, инкордасен, ол буни», ул айтурки, «йўқки, мен ичмамишмен», Муҳаммад Юсуфким қайта сўрар, «зинҳор ичмамишмусен», ул айтурки, «узрким, зинҳор ичмамишмен». Муҳаммад Юсуфким онга бир неча сониялар қараб турур ва деюрки, аниқки ҳазил аралаш, «унда ҳали шоир бўлмамишсен».

Зокиржонким ушбуниким, завқ ва кулгу ва ифтихор-ла кўп давраларда айтиб юрмиш бўлгай. Лек онинг ёзувчаларидаким, завқ келтиргич қирралар бор эрди, шоирлиги сезилур эрди, лек ривож ва ошкоралик бермамиш.

Ўз ўрнидаким, ул Зокиржон бирла суҳбатлардин биридин, ул даврларда ул суҳбатларким ҳафтада камида бир ёинки икки бўлур эрди, ул суҳбатлардин анчайин маънавий қониқув ва руҳий, дарвоқеъ, номоддий ҳузур топилур эрди. Суҳбатдошлик, дилдошлик рамзидур дея узатилмиш, улгаким, ол дея. Улким қатъий инкордадурким, ҳузурни ўртадин кўтарур, бехафсала қилур, ҳеч йўқким, қўлдин олиб бир четгаким қўймас, қайсарликда. Дейилдики, қўлдин ол ҳеч, мусулмонмудурсен? Улким нашида бирла кулур ва сўнгралар ҳам оммага сўзлаб юрур, «суҳбатда олмамишмен, домлаким, менга мусулмонмусен ўзи дер», дея…

Бу даврда яшабким, ҳаётда ва ойнаи жаҳон орти бирла ўз ва хорижийлардинким кўпни хўб кўрилмиш, алар ичинда арбоблар, алломалар, тадбирлилар, илм аҳли, яхшилар мўл-кўлдур, аларнинг кўплиги жиҳатдин ушбуда келтирмоққа тоқат келмас, саҳиф етмас!

Пойтахтдадур ёинки бул ва ўзга вилоятларда ҳар одамий мавжудотларким, аларнинг барчасин сўзма-сўз келтирмоқ ҳам душвордур, аларнинг барча-барчаси ҳам одами даврийлар ва ҳаётни севмиш ва дунёни, ҳаётни ёниб-ёниб куйламиш, ўз мавжудотлик имконияти доирасида ўз меҳнатин, ўз хизматин ушбу юртта одамий мавжудотнинг дунёвий ҳаёти йўлида сингдирмиш эрдилар.