Читать книгу Кая бара бу дөнья? / Куда катится этот мир? - Наиль Шарифуллин - Страница 8

Паразитлык – соңгы стадия

Без бөек тарихи борылышлар чорына керәбез, ахрысы. Көнбатыш төзегән, мәңге какшамас һәм камил тоелган финанс-икътисад системасы, аның кыйммәтләре үзенең төсен, асылын гына түгел, исәнлеген дә югалту алдында түгелме икән?..

Алар бай һәм мин-минлекле әле. Әмма ки, авыру. Өч ел элек Америкадан башланып киткән, әле дә тынып җитмәгән финанс кризисы. Ул гарасатның менә-менә киләм дип торган «икенче дулкыны». Яңа гына аларны дер калтыратып алган, ялсыз, йокысыз калдырган дефолт куркынычы. Европа союзына кергән илләрдәге кискен проблемалар. Болар чирнең беренче билгеләре булудан узып, терелүне шик астына куючы авыр диагноз – агония якынлашуымы соң әллә? Болай уйларга җирлек юк түгел. Җәелеп яшәү, майда-балда йөзү икътисади мин-минлеккә, тыйнаксызлыкка, караклыкка җиткән гаделсезлекләргә корылырга тиеш идеме? Юктыр. Һәм менә нәтиҗә: Америка төзегән, шыпырт кына ярты дөньяны савып торган, түбәсе күкләргә ашкан финанс пирамидасы менә-менә өсләренә ишелергә торган кебек, шул пирамиданың төп өлеше булган, ясалма кабартылган доллар куыгының да соңгы араларда шартлап ярылу ихтималы көннән-көн арта һәм көчәя. Бу шулай булырга тиештер дә. Сәнәгать революциясе, фәннәр үсеше, индивидуализм, эшлеклелек, көндәшлек белән башланган икътисади корылма ахыр чиктә кешедән куллану колы ясауга, дәүләтара багланышларда паразитизмга барып җитте бит. Моны яңарак кына, океан артында дефолт өрәге калыккач, Владимир Путин да ачыктан-ачык әйтеп үткән иде. Шунысы да ачык: һәр тере организм паразитлардан арынырга омтылган кебек, иртәме-соңмы бүгенге «донор»лар эгоист һәм үз-үзенә гашыйк ил АКШны да, аның дусларын да үз өсләреннән алып атачаклар. Бурычка яшәргә гадәтләнгән, иркен яшәешен тулысынча үзе тәэмин итәргә теләмәгән, үз тамагын үзе генә туйдырырга өйрәнмәгән ил өчен бу җан тәслимгә якын хәл булачак.

Протестантлар һәм буржуаз революция

Сүз башым бит әле шүрәле дигәндәй, Америка капитализмының чишмә башы булып протестантлык торганын искәртү дә артык булмас сыман. Гомумән, алар тарихын берзаман яхшы башлап начарга кереп китү һәм бетү тарихы дип атаячаклар төсле…

Караңгы Урта гасырлар, дөрләп янган инквизиция учаклары. Башында Рим папасы торган католиклар Европаны әллә күпме дәверләр консервацияләнгән хәлдә яшәтә. Католицизм тормышның бөтен якларын да каты контрольдә тотучы, үзенчә генә көйләүче ифрат та йогынтылы көч була. Ят гамәлләр генә түгел, ят фикерләр дә, гөнаһка саналып, катгый тыела. Җәзаларның тулы системасы эшли. Икътисади багланышлардагы яңалыклар да яралгыда ук буыла. Менә шулчакта, XVI гасыр башында, дини революция, бунт – Реформация башлана. Аның нәтиҗәсе – христиан диненең яңа, ул вакыт өчен прогрессив агымы – протестантлык туа. Иң мөһиме, ахрысы, шундадыр: әлеге дин, дини революция буржуаз революцияләргә дә юлны киң итеп ачып куя. Диннән, бигрәк тә аның ул заман өчен ипле булганыннан башланып киткән яңа икътисади мөнәсәбәтләр, әйтергә кирәк, бер дә начарга булмый.

Әйе, протестантизм эшлекле һәм прагматик дин булып чыга. Индивидуализм «Эшлим, тырышам, барысын да үзем булдырам» дигән тезис тудыра, капиталистик хуҗалык алып бару өчен, алшартлар барлыкка килә. Шушы дин рационализмга да китерә. Рационализм фәннәр үсешенә юл ача. Әле тагын шунысын да онытмаска кирәктер: Реформациягә бәйле диярлек Европа ренессансы да шушы елларда барлыкка килә, баш калкыта. Реформация тудырган протестант чиркәве белән шул яңарыш чоры, бөек географик ачышлар башлана. Шулар нәтиҗәсендә, Европа, Көнчыгышны, калган дөньяны бөтенләй артта калдырып, дөньяви алгарыш үзәгенә әйләнеп китә. Бу гына да түгел, хәтта мәңгелек тоелган догмалар белән яшәгән католик дине дә сизелерлек үзгәрешләр кичерә башлый.

«Россия аягындагы гер»

Әйе, яңа дин туу, таралу католикларны да икенче итә. Бу урында безнең белән ничә гасырлар янәшә яшәүче «реформасыз» калган православие турында да берничә сүз әйтәсе килә. Протестантлык барлыкка килгәндә, Көнчыгыш Рим империясе булган Византиядән инде бернәрсә дә калмаган булса да (аны төрекләр яулап ала), диннәре кала әле – православие русларга йогып өлгергән була. Тик католиклардан аермалы буларак, протестантизмны тудырган Реформация чорын Россиядә сизми дә, белми дә калалар. Хәер, белеп нәрсәдер кылган булсалар, бу бик тә гаҗәп булыр иде. Европага «тәрәзә ачылгач» та православие бер үзгәрешсез кала. Шушы уңайдан билгеле журналист Владимир Познерның бөтен православие чиркәвен үзенә каршы куйган, моннан бер ел чамасы элек әйткән кечкенә ачыш-аңлатмалары истә. Ул әлеге чиркәү менә ничә йөз еллар буе Россия аягындагы олы гер дип белдергән иде. Ягъни прогресс тормозы. Познерның төп аргументлары: протестантлык беренче урынга эшне, хезмәтне куйса, эчүне, күңел ачуларны чикләсә, православиедә эчү – күпме кирәк, күп санлы дини бәйрәмнәрдә аз гына эшләү дә, гомумән, гөнаһ санала. «Болар үз чиратында рус кешесенең тарихи менталитетын формалаштырганнар, Русиянең Европадан артта калуының сәбәбе булганнар», – ди журналист. Бердәнбер сәбәп булмаса да, болар – саллы аргументлар, миңа калса. Алар белән килешергә кирәктер.

«Яңа дөньяга» үтү һәм «беренче кыңгырау»

Активлык, эш, хәрәкәт тарафдарлары булган протестантлар, табигый инде, Европа чикләрендә генә кала алмый. Протестантлыкның бер агымы булган пуританнар XVII гасыр башында Америкага килеп төпләнә башлый. Алар артыннан «Яңа дөнья»га гаилә-гаилә башка протестантлар да агыла. Һәм алар үзләренең дини инануларына туры килгән яңа дәүләтне төзи-торгыза башлыйлар. Көндәшлекне камчылаучы сәламәт мин-минлек синдромы, активлыкка өндәүче «Вакыт – акча ул» шигаре беренче шунда туа. Европаны узып баручы тотрыклы үсеш шулай формалаша башлый.

Әмма 1929 елда мондый икътисадның хатадан хали, гөнаһтан азат түгеллеген искәртүче беренче кыңгырау яңгырый – «бөек депрессия» килеп чыга. «Һәркем – үзе өчен» дигән принципның да һич тә оҗмахка китермәгәнлеге ачыклана. Сугыш башланып китмәсә, ул кризисның – мин-минлек, ашкынлык һәм комагайлык аркасында килеп чыккан беренче, ләкин берәгәйле чирнең ни белән беткән булырын хәзер әйтү авыр. «Депрессияне» сугыш яндырып көлгә әйләндерә. Ул гына да түгел, протестант ил – Америка, корал җитештереп һәм сатып, аннан бик баеп та чыга.

Шунысын да яхшы беләбез: аларны «кайнар» сугыш кына түгел, «салкын сугыш» та шактый баетты. Баетты, берләштерде һәм ныгытты. Коммунизм куркынычы аларның икътисади тәгълиматларының төбендә кереп оялаган җимергеч механизмның эшчәнлеген дә вакытлыча туктатып торды. Һәм бу хәл Советлар Союзы бөтенләй таралганчы дәвам итте.

Сексуаль революция

Әле аңынчы тагын бер вакыйга булган икән бит. Сәхнәгә Альфред Кинси дигән кеше чыкты, һәм… протестант идеалларының бер өлеше булган пуританлык әхлагыннан бернәрсә дә калмады. Әлеге галимнең «Никахка кадәр җенси мөнәсәбәтләрдән тыелып тору үтә дә зарарлы» дигән тезислары, тыелмаска өндәве либераль җәмгыятьнең күңеленә бик тә хуш килде. 60 нчы елларда башланып киткән сексуаль революция, аның белән бергә төрледән-төрле бозыклыклар, Американы бик тиз ялмап алып, читкә дә тиз генә тарала башлады. Шактый тиз арада гомосексуализм да чир түгел дип игълан ителде. Бу хәлләр инде күпмедер какшый башлаган системага тагын бер төрле чир йоктыру, аның ныклыгын киметү, энтропиясен арттыру булды. Америка иманнан, шул исәптән протестантлыктан да, бөтенләй ерагаеп, ныклап инстинктлар ягына авышты. Бозыклыкка чуму аның дошманнарын арттыра төште – элек тә аларга мөкиббән булмаган ислам дөньясын ул тулысы белән диярлек үзенә каршы куйды. Халыкара терроризмга да нигез ташы күпмедер шул вакытта салынды.

Шунысын да әйтергә кирәктер: моральне инкяр итү ул әле җенси бозыклык, аны пропагандалау гына түгелдер. Бар дөньядан бурычлар җыеп, аларны кайтара белмәү, теләмәү дә – бер оятсызлык бит.

Кичектерелгән җан тәслим

Бүген океан артындагы илдә икътисади үсеш бик түбән дип язып торалар. Эшсезлек, киресенчә, югары калып килә. Дәүләт облигацияләре рейтингы да аска тәгәрәгән. Аларны сатып акча эшләү авырлашачак. Андагы ике сәяси партия дә килешүләргә бик кыенлык белән генә килә башладылар. Дефолт әйләнеп кайтырга ышандырган кебек, әйткәнебезчә, теләсә кайчан кризисның да дәһшәтлерәк яңа сериясе башланырга мөмкин. Киләсе елга АКШның бюджет дефициты астрономик сан – 1 триллион доллар булачак дип фаразлана.

Финанс аналитиклары, дефолт булган очракта, долларның бәясе кискен төшәчәген белдергән иде. Ил икътисадына инвестицияләр керү кимиячәге, банкларындагы кредит ставкалары артып, ил эчендә дә бурычка яшәүнең нык чикләнәчәге ачык булды. Тоташ банкротлыклар ихтималы, облигацияләр, акцияләр базары җимерелү куркынычы да чын иде. Әмма бу елны аларны һәм аларга бәйлеләрне Ходай саклады.

Тик чир китмәде. Америка дефолтны (икенче төрле әйткәндә, дәүләт банкротлыгын), тырышып-тырмашып, бер елга кичектерде. Ул кайтып, аңа кризисның икенче дулкыны да килеп өстәлсә, җимергеч резонанс килеп туарга һәм элегә иң көчле саналган икътисадтан көл өеме генә калырга да бик мөмкин.

2011