Читать книгу Stracone złudzenia - Оноре де Бальзак - Страница 5

Panu Wiktorowi Hugo.

Ty, który, dzięki przywilejom Rafaelów i Pitt’ów, byłeś już wielkim w wieku w którym ludzie są jeszcze tak mali, i Ty musiałeś, jak Chateaubriand, jak wszystkie prawdziwe talenty, walczyć przeciw zawiści ukrytej poza kolumnami dziennika lub też przyczajonej w jego podziemiach. Toteż, pragnę, aby Twoje zwycięskie nazwisko dopomogło do zwycięstwa temu dziełu które ci poświęcam, a które, zdaniem niektórych osób, jest w równej mierze aktem odwagi, co pełną prawdy historją. Czyż dziennikarze nie byliby, jak markizi, finansiści, lekarze i adwokaci, tematem dla Moliera i jego talentu? Czemu tedy dla KOMEDJI LUDZKIEJ, która castigat ridendo mores, miałaby stanowić wyjątek jedna potęga, skoro prasa paryska nie uznaje za nietykalną żadnej?

Szczęśliwy jestem, drogi Panie, iż, przy tej sposobności, mogę się nazwać

Twoim szczerym wyznawcą i przyjacielem,

de Balzac.

Ani Lucjan, ani pani de Bargeton, ani Gentil, ani pokojowa Albertyna, nie wspominali nigdy o wydarzeniach tej podróży 3 ; ale można mniemać, iż ustawiczna obecność służby zepsuła ją kochankowi, który spodziewał się pełnych rozkoszy wykradzenia. Lucjan, który podróżował pocztą pierwszy raz, zdumiewał się, widząc że droga z Angoulême do Paryża pochłonęła niemal tyle, ile on przeznaczał na życie przez cały rok. Jak ludzie którzy łączą wdzięk dzieciństwa z siłą talentu, popełniał ten błąd, iż, na widok rzeczy tak dla siebie nowych, wyrażał naiwne zdziwienie. Mężczyzna powinien dobrze poznać kobietę, nim odsłoni przed nią z całą prostotą swoje wzruszenia i myśli. Tkliwa i szlachetna kochanka uśmiecha się z tych dzieciństw i rozumie je; ale, jeśli jest istotą bodaj trochę ambitną, nie przebaczy kochankowi, iż okazał się dziecinny, próżny i mały. Często kobiety wkładają w swój kult tyle przesady, iż chcą wciąż znajdować bóstwo w swoim fetyszu; tylko te, które kochają mężczyznę dla niego bardziej jeszcze niż dla siebie, ubóstwiają jego małostki narówni z jego wielkością. Lucjan nie wiedział jeszcze, że u pani de Bargeton miłość narodziła się z dumy. Popełnił tę omyłkę, że nie umiał zrozumieć pewnych uśmieszków Luizy w ciągu tej podróży, kiedy, zamiast panować nad sobą, dawał folgę pustotom młodego szczura który wydobył się z jamy.

Podróżni stanęli o świcie w hotelu Gaillard-Bois, przy ulicy de l’Echelle. Byli oboje tak zmęczeni, że Luiza przedewszystkiem chciała się położyć, poleciwszy Lucjanowi wziąć pokój o piętro wyżej. Obudzono go na obiad; dowiedziawszy się która godzina, ubrał się spiesznie i zastał Luizę w jednym z owych ohydnych pokojów, stanowiących hańbę Paryża, gdzie, mimo tylu uroszczeń elegancji, niema jeszcze ani jednego hotelu, w którym majętny podróżny mógłby odnaleźć dom. Lucjan, mimo iż jeszcze niezupełnie rozbudzony, nie poznał swej Luizy w tym pokoju zimnym, bez słońca, o spłowiałych firankach, gdzie licho zapuszczona posadzka świeciła ubóstwem, gdzie meble były wytarte, w złym smaku, stare lub przygodnie kupione. Istnieją osoby, które zmieniają swój wygląd i swoją wartość, skoro je oddzielić od postaci, rzeczy, miejsca, które im służyły za ramę. Fizjognomje posiadają właściwą sobie atmosferę, tak jak światłocień flamandzkich obrazów potrzebny jest tworom genjuszu malarza. Mieszkańcy prowincji należą prawie wszyscy do tego typu. Przytem, pani de Bargeton zdawała mu się sztywniejsza, bardziej zadumana, niżby wypadało w chwili gdy zaczynało się szczęście bez przeszkód. Lucjan nie mógł wynurzyć swoich żalów: Gentil i Albertyna kręcili się po pokoju. Obiad nie miał już owego charakteru obfitości i przedniej dobroci, jakie cechują prowincję. Ściśle odmierzone dania pochodziły z sąsiedniej restauracji: chudo przybrane, trąciły skąpo obliczoną porcyjką. Paryż nie jest ładny w tych małostkach, na które skazuje ludzi o miernych środkach. Lucjan czekał końca obiadu, aby pomówić swobodniej z Luizą, której odmiany nie umiał sobie wytłómaczyć. Nie mylił się. Ważne wydarzenie — refleksje bowiem są wydarzeniami życia duchowego — zaszło gdy on spał.

Około drugiej popołudniu, Sykstus du Châtelet zjawił się w hotelu, kazał obudzić Albertynę, oświadczył iż pragnie mówić z panią, i wrócił zostawiwszy pani de Bargeton czas ogarnięcia się trochę. Anais, której ciekawość podrażniła ta osobliwa wizyta pana du Châtelet (wierzyła w swoje najściślejsze inkognito), przyjęła barona około trzeciej.

— Pędziłem za panią narażając się na nosa od moich władz, rzekł składając ukłon: przewidywałem to co się stało. Ale, choćbym ja miał stracić miejsce, przynajmniej pani nie będzie stracona.

— Co pan ma na myśli? wykrzyknęła pani de Bargeton.

— Widzę, że pani kocha Lucjana, ciągnął z tkliwą rezygnacją, bo trzeba kochać, aby się nie zastanawiać nad niczem, aby zapomnieć o wszystkich konwenansach: i to pani, która znasz je tak dobrze! Czy myślisz, droga, ubóstwiana Nais, że przyjmą cię u pani d’Espard, albo w jakimkolwiek salonie w Paryżu, z chwilą gdy będzie wiadomo, że poprostu uciekłaś z Angoulême z młodym chłopcem, zwłaszcza po pojedynku pana de Bargeton z panem de Chandour? Pobyt męża pani w Escarbas trąci separacją! W podobnych okolicznościach, ludzie honoru najpierw biją się za swą żonę, a potem zwracają jej wolność. Kochaj pana de Rubempré, opiekuj się nim, rób co ci się podoba, ale nie mieszkajcie razem! Gdyby kto wiedział, że odbyliście podróż w jednym powozie, byłabyś wyklęta w tym świecie w którym chcesz szukać oparcia. Zresztą, Nais, nie rób takich ofiar dla młodego chłopca, którego jeszcze nie porównałaś z nikim, którego nie poddałaś żadnej próbie, i który może tu zapomnieć o tobie dla pierwszej Paryżanki, skoro mu się wyda lepszą dźwignią dla jego ambicji. Nie chcę szkodzić człowiekowi którego pani kocha, ale pozwolisz mi, abym wyżej stawiał twoje dobro. Powiem ci tedy: „Przyjrzyj mu się! Poznaj wprzód całą doniosłość swego kroku“. Jeśli znajdziesz wszystkie drzwi zamknięte, jeśli żadna kobieta nie zechce cię przyjąć, nie czuj przynajmniej żalu za tyle ofiar, przekonana że ten, dla którego je uczyniłaś, będzie ich zawsze godny i zrozumie je. Pani d’Espard jest tem surowsza i tembardziej uważająca, ile że sama żyje w separacji z mężem, mimo iż świat nie zdołał przeniknąć przyczyn ich niezgody: ale rodziny Navarreins, Blamont-Chauvry, Lenoncourt, wszyscy jej krewni opowiedzieli się za nią, kobiety najdrażliwsze na punkcie cnoty bywają u niej i przyjmują ją, tak iż margrabia d’Espard ponosi w oczach świata całą winę 4 . Od pierwszej wizyty u niej, uznasz słuszność mych ostrzeżeń. Mogę to pani przepowiedzieć, ja, który znam Paryż: przestąpiwszy próg margrabiny, będzie pani w rozpaczy, na myśl iż mogłaby się dowiedzieć, że mieszkasz w hotelu Gaillard-Bois z synem aptekarza, mimo iż przemianowanym na pana de Rubempré. Znajdziesz tu rywalki trochę chytrzejsze i bardziej podstępne niż Amelja: postarają się skwapliwie o wiadomości kto pani jesteś, gdzie jesteś, skąd przybywasz i co robisz. Liczyła pani, jak widzę, na inkognito; ale należysz do osób, dla których inkognito nie istnieje. Czy nie spotkasz tu Angoulême na każdym kroku? to posłowie, którzy przybywają na otwarcie Izby; to generał, który spędza urlop w Paryżu. Wystarczy jednego mieszkańca Angoulême który cię tu zobaczy, aby twoje życie określiło się w szczególny sposób: staniesz się już tylko kochanką Lucjana. Jeśli mnie pani będzie potrzebowała w jakiejbądź sprawie, mieszkam u generalnego poborcy, ulica du Faubourg-Saint-Honoré, dwa kroki od pani d’Espard. Znam natyle marszałkową de Carigliano, panią de Sérizy i prezydenta ministrów aby panią przedstawić w tych domach; ale spotka pani tyle osób u pani d’Espard, że nie będziesz mnie potrzebowała. Zamiast by pani miała pragnąć wstępu do tego lub owego salonu, sama będziesz upragniona we wszystkich.

Châtelet mógł mówić bez obawy aby pani de Bargeton mu przerwała: trafność jego obserwacji oszołomiła ją, Królowa Angoulême liczyła w istocie na inkognito.

— Masz słuszność, drogi przyjacielu, rzekła, ale jak zrobić?

— Pozwól mi pani, rzekł Châtelet, wyszukać sobie umeblowany, przyzwoity apartamencik; w ten sposób życie będzie cię kosztowało taniej niż w hotelu, a będziesz u siebie. Jeżeli mnie pani zechce posłuchać, przeniesiesz się jeszcze dziś.

— Ale jak się pan dowiedział o moim adresie? rzekła.

— Nietrudno było poznać powóz: zresztą, jechałem w pani ślady. W Sèvres, pocztyljon który panią odwiózł, powiedział mojemu adres. Czy pozwoli mi pani być jej kwatermistrzem? Prześlę niebawem wiadomość, gdzie panią ulokowałem.

— Dobrze więc, proszę, rzekła.

To słówko zdawało się niczem a było wszystkiem. Baron du Châtelet odezwał się językiem świata do światowej kobiety. Ukazał się w całej elegancji paryskiego wykwintu; ładny kabrjolecik zaprzężony w zgrabnego konika czekał nań pod bramą. Przypadkowo, pani de Bargeton zbliżyła się do okna aby się zastanowić nad położeniem i spostrzegła podstarzałego dandysa w chwili gdy odjeżdżał. W chwilę potem, Lucjan, spiesznie zbudzony, spiesznie ubrany, ukazał się jej w zeszłorocznych nankinowych pantalonach, w lichej surducinie. Był piękny, ale śmiesznie ubrany. Ubierzcie Apollina Belwederskiego albo Antinousa za tragarza, czy poznacie wówczas boski twór greckiego lub rzymskiego dłuta? Oczy porównują, nim serce zdoła sprostować ten machinalny wyrok. Kontrast między Lucjanem a Sykstusem był zbyt gwałtowny aby uszedł oczu Luizy. Kiedy, koło szóstej, skończyli obiad, pani de Bargeton dała znak Lucjanowi aby siadł przy niej na mizernej kanapie — czerwony perkal w żółte kwiaty — gdzie sama też usiadła.

— Mój Lucjanie, rzekła, czy nie jesteś zdania, iż, jeśli popełniliśmy szaleństwo jednako zabójcze dla obojga, trzeba myśleć nad tem aby je naprawić? Nie możemy, drogie dziecko, ani mieszkać wspólnie w Paryżu, ani też pozwolić się domyślać iż przybyliśmy tu razem. Twój los wiele zależy od mojej pozycji, nie powinnam jej narażać w żadnym sposobie. Tak więc, jeszcze dziś wieczór, znajdę mieszkanie o parę kroków stąd; ty zostaniesz w hotelu; wówczas będziemy się mogli widywać codzień i nikt nie znajdzie nic do zarzucenia.

Luiza wyłożyła kodeks świata Lucjanowi, który szeroko otwierał oczy. Nie wiedział jeszcze, iż kobieta, która trzeźwieje z szaleństwa, trzeźwieje tem samem z miłości, ale zrozumiał, że nie jest już dawnym Lucjanem z Angoulême. Luiza mówiła mu tylko o sobie, o swoich interesach, o swojej reputacji, o świecie; aby usprawiedliwić swój egoizm, próbowała wytłumaczyć mu, że chodzi o niego. Nie miał żadnych praw wobec Luizy, która tak szybko przedzierżgnęla się w panią de Bargeton i, rzecz o wiele ważniej, sza! nie miał wobec niej żadnej mocy. Nie mógł też powstrzymać wielkich łez, które zakręciły mu się w oczach.

— Jeżeli ja jestem twoją chlubą, ty jesteś dla mnie czemś więcej jeszcze, jesteś mą jedyną nadzieją i przyszłością. Sądziłem, iż, jeżeli masz dzielić moje tryumfy, winnaś dzielić i moje niedole: i oto już się rozłączamy.

— Sądzisz moje postępowanie, rzekła, nie kochasz mnie więc.

Lucjan spojrzał na nią tak boleśnie, iż dodała:

— Drogie dziecko, zostanę, jeśli chcesz, ale zgubimy się oboje i zostaniemy bez oparcia. Ale, kiedy będziemy oboje jednako nędzni i samotni; kiedy niepowodzenie (trzeba wszystko brać w rachubę) wygna nas do Escarbas, pamiętaj, kochanie, że przewidy. wałam ten koniec i że radziłam iść do celu wedle praw świata, okazując się im posłusznym.

— Luizo, odparł obejmując ją, przeraża mnie twój rozsądek. Pomyśl, że jestem dzieckiem, że zawierzyłem się ze wszystkiem twojej dobrej woli. Co do mnie, chciałbym ujarzmić świat i ludzi siłą; ale, jeśli mogę szybciej dojść z twoją pomocą, szczęśliwy będę za. wdzięczając tobie całą mą dolę. Przebacz! za wiele nadziei położyłem w tobie, abym się mógł nie lękać... Dla mnie, rozłąka jest zwiastunem opuszczenia; a opuszczenie, to śmierć.

— Ależ, drogie dziecko, świat żąda od ciebie bardzo niewiele, rzekła. Chodzi tylko o to, abyś sypiał tutaj, a zresztą możesz przebywać cały dzień u mnie, bez zarzutu z czyjejkolwiek strony.

Trochę pieszczot uspokoiło Lucjana. W godzinę potem, Gentil przyniósł bilecik, którym Châtelet donosił, iż znalazł mieszkanie na ulicy Neuve-de-Luxemburg. Pani de Bargeton kazała sobie objaśnić położenie tej ulicy, niezbyt oddalonej od hotelu, i rzekła do Lucjana:

— Jesteśmy sąsiadami.

W dwie godziny później, Luiza wsiadła do powozu, który jej przysłał Châtelet, aby się udać do siebie. Apartament, jeden z tych które tapicerzy meblują i wynajmują zamożnym posłom lub innym znacznym osobom przybyłym na krótko do Paryża, był bogaty, ale niewygodny. Lucjan wrócił o jedenastej do swego hotelu, ujrzawszy z Paryża jedynie kawałek ulicy św. Honorjusza, łączący owe dwie ulice. Ułożył się do snu w nędznym pokoiku, który, mimowoli, porównał w myśli ze wspaniałym apartamentem Luizy. W chwili gdy wychodził od pani de Bargeton, zjawił się baron du Châtelet, prosto z wieczoru u ministra spraw zagranicznych, w całym blasku balowej tualety. Przybył zdać sprawę z zamówień, jakie poczynił w imieniu pani de Bargeton. Luiza była zaniepokojona, przerażał ją ten zbytek. Prowincja wycisnęła na niej swoje piętno; stała się drobiazgowa; była tak gospodarna, że w Paryżu musiała uchodzić za skąpą. Wzięła z sobą przekazy bankowe blisko na dwadzieścia tysięcy, przeznaczając tę sumę na nadwyżkę wydatków na przeciąg czterech lat; obawiała się już, że jej to nie wystarczy i że wejdzie w długi. Châtelet objaśnił ją, że mieszkanie będzie kosztowało tylko sześćset franków miesięcznie.

— Nędza, drobiazg, dodał widząc żachnięcie się Nais. Ma pani na rozkazy powóz za pięćset franków na miesiąc: razem, pięćdziesiąt ludwików. Pozostają jedynie tualety. Kobieta, która bywa w świecie, nie może urządzić się inaczej. Jeżeli chce pani wykroić z pana de Bargeton generalnego poborcę, lub uzyskać dlań posadę na Dworze, nie powinnaś wyglądać na osobę potrzebującą. Tutaj, dają tylko bogatym. Bardzo szczęśliwie, dodał, że ma pani Gentila i Albertynę, służba w Paryżu to istna ruina. Jadać u siebie będzie pani rzadko, skoro raz wpłyniesz na szerokie wody.

Zaczęli rozmawiać o Paryżu. Châtelet opowiedział nowinki, tysiąc drobnostek które trzeba znać, jeśli się chce być Paryżaninem. Udzielił rad co do magazynów; wskazał adres krawcowej; słowem, dał Luizie odczuć potrzebę odangulemizowania się. Następnie, światowiec pożegnał ją ze swobodnym żarcikiem na ustach.

— Jutro, rzekł od niechcenia, będę miał zapewne lożę do jakiegoś teatru; wstąpię aby zabrać panią i pana de Rubempré. Pozwoli pani, że będę wam robił honory Paryża.

— To szlachetniejszy charakter niż mniemałam, rzekla w duchu pani de Bargeton.

W czerwcu, ministrowie nie wiedzą co począć ze swemi lożami: posłowie prawicy i ich mandanci pilnują żniw lub winobrania, znajomi siedzą na wsi lub podróżują: to też, w tej epoce, w najświetniejszych lożach widzi się typy dziwnego nabożeństwa, nieznane bywalcom teatrów i dające publiczności wygląd spłowiałego obicia. Châtelet pomyślał, iż, dzięki tej okoliczności, będzie mógł, bez wielkich wydatków, dostarczyć Nais uciech najłakomszych mieszkańcom prowincji. Nazajutrz, zjawiwszy się pierwszy raz, Lucjan nie zastał Luizy. Pani de Bargeton wyszła dla paru niezbędnych sprawunków. Udała się, wedle wskazówek barona, na naradę z poważnymi i dostojnymi autorytetami w sprawach damskiej tualety: napisała już bowiem o swym przyjeździe do margrabiny d’Espard. Mimo iż pani de Bargeton posiadała to zaufanie w siebie jakie daje długie panowanie, drżała iż wyda się parafianką. Miała dość taktu, aby rozumieć jak bardzo stosunki między kobietami zależą od pierwszego wrażenia. Mimo że czuła się na siłach aby zrównać się szybko z poziomem, zgadywała, iż, w początkach, trzeba jej będzie życzliwości; nie chciała zwłaszcza pominąć żadnej z szans powodzenia. Dlatego była niezmiernie wdzięczna baronowi, że jej wskazał środki dostrojenia się do paryskiego świata. Szczególnym zbiegiem okoliczności, margrabinie było, w danej sytuacji, niezmiernie na rękę, że mogła oddać przysługę komuś z rodziny męża. Bez wyraźnej przyczyny, margrabia d’Espard usunął się: nie zajmował się ani interesami, ani sprawami publicznemi, ani rodziną, ani żoną. Stawszy się w ten sposób panią swojej woli, margrabina czuła potrzebę aprobaty świata: była więc rada, iż może w tej okoliczności zastąpić margrabiego, występując jako protektorka jego krewnych. Pragnęła nawet dać temu patronatowi pewną ostentację, aby tem więcej podkreślić winę męża. Tegoż samego dnia, napisała do pani de Bargeton, z domu Nègrepelisse, jeden z owych bilecików, w których forma jest tak ładna, iż trzeba wiele czasu nim się dojrzy pod nią brak treści:

„Czuje się szczęśliwą z okoliczności, zbliżających ją do osoby o której słyszała i którą zdawna życzyła sobie poznać, przyjaźń bowiem w Paryżu nie jest czemś tak trwałem, aby mogła nie pragnąć posiadania jeszcze kogoś bliskiego sercu; gdyby się to nie miało ziścić, będzie to jedno złudzenie więcej do pogrzebania z innemi. Oddaje się cała do rozporządzenia kochanej kuzynki, którą byłaby pośpieszyła odwiedzić, gdyby niedyspozycja nie zatrzymała jej w domu; ale uważa się już za zobowiązaną pani de Bargeton, za to że pomyślała o niej“.

W czasie pierwszej swej włóczęgi przez bulwary i ulicę de la Paix, Lucjan, jak wszyscy nowoprzybyli, zajmował się o wiele więcej rzeczami niż ludźmi. W Paryżu, zrazu pochłaniają uwagę masy: sklepy, domy, pojazdy, sprzeczności jakie nastrzęcza krańcowy zbytek z krańcową nędzą, uderzają przedewszystkiem. Zdumiony tym tłumem któremu był zupełnie obcy, Lucjan, obdarzony żywą wyobraźnią, uczuł jakgdyby straszliwe pomniejszenie samego siebie. Osoby, które cieszą się na prowincji jakimś mirem i które spotykają tam na każdym kroku dowód swej ceny, nie mogą się oswoić z tą zupełną i nagłą zniżką. Być czemś w swojem miasteczku a nie być niczem w Paryżu, to dwa stany które wymagają przejścia; ci, którzy przechodzą z jednego do drugiego zbyt gwałtownie, popadają w rodzaj unicestwienia. Młodemu poecie, nawykłemu znajdować echo dla wszystkich uczuć, powiernika dla wszystkich myśli, duszę dzielącą najmniejsze wrażenia, Paryż musiał się zdać straszliwą pustynią. Nie pomyślał o tem aby się przebrać w odświętny niebieski fraczek, tak iż, udając się o umówionej godzinie do pani de Bargeton, uczuł się zawstydzony ubóstwem, żeby nie powiedzieć nędzą swego stroju. Zastał barona, który zabrał oboje na obiad do Rocher de Cancale. Lucjan, oszołomiony paryskim wirem, nie mógł nic szepnąć Luizie, byli bowiem w powozie we troje; ścisnął ją za rękę, ona zaś odpowiedziała przyjaźnie myślom które wyrażal w ten sposób. Po obiedzie, Châtelet zaprowadził swoich gości do teatru Vaudeville. Lucjana drażnił potajemnie widok Châteleta, przeklinał los który go zawiódł do Paryża. Dyrektor podatków złożył cel podróży na swoje ambicje: ma nadzieję (mówił) że otrzyma stanowisko generalnego sekretarza, i wejdzie, jako referendarz, do Rady Stanu; przybył upomnieć się o dotrzymanie obietnic jakie mu poczyniono. Człowiek taki jak on nie może być wiecznie dyrektorem podatków; woli raczej niczem nie być, zostać posłem, wrócić do dyplomacji. Starał się powiększyć w oczach pani de Bargeton; Lucjan odczuwał w starym fircyku wyższość światowca zaprawionego w życiu paryskiem; wstyd mu było zwłaszcza, iż z jego łaski kosztuje wielkomiejskich przyjemności. Tam, gdzie poeta był nieswój i zakłopotany, dawny sekretarz czuł się jak ryba w wodzie. Châtelet uśmiechał się z wahań, zdumień, zapytań, drobnych niezręczności w które brak obycia wtrącał jego rywala, jak stare wilki morskie dworują sobie z fryców, którzy nie przebyli jeszcze równika.

Przyjemność znalezienia się pierwszy raz w teatrze paryskim, wynagradzała Lucjanowi przykrość, jaką sprawiały mu drobne konfuzje. Wieczór ten był dlań znamienny przez tajemne zaparcie się wielu pojęć zrodzonych na prowincji. Krąg rozszerzał się, społeczeństwo nabierało innych proporcyj. Sąsiedztwo ładnych Paryżanek, ubranych tak świeżo, tak wykwintnie, zwróciło jego uwagę na starzyznę tualety pani de Bargeton, mimo iż dość wyszukanej: materja, fason, kolory, wszystko było niemodne. Uczesanie, które go tak zachwycało w Angoulême, wydało mu się straszliwie niegustowne, w porównaniu do wytwornych pomysłów zdobiących tu główkę każdej kobiety.

— Czy ona tak zostanie? myślal, nie wiedząc iż Luiza obróciła ten dzień na przygotowanie transformacji.

Na prowincji, niema wyboru ani porównania; nawyk oglądania tych samych twarzy sprawia, iż piękność opiera się na konwencji. Kobieta, która uchodzi na prowincji za ładną, w Paryżu nie zwraca najmniejszej uwagi, jest bowiem ładna tylko na zasadzie przysłowia: w królestwie ślepych, jednooki królem. Oczy Lucjana czyniły to samo porównanie, jakie pani de Bargeton uczyniła wczoraj między nim a Châteletem. Ze swej strony, pani de Bargeton pozwalała sobie na osobliwe spostrzeżenia nad swym ulubieńcem. Mimo wybitnej urody, biedny poeta nie przedstawiał się korzystnie. Surducina o przykrótkich rękawach, tanie prowincjonalne rękawiczki, kusa kamizelka, czyniły go nader śmiesznym w porównaniu z młodymi ludźmi kręcącymi się po balkonie: w tem sąsiedztwie, wydal się pani de Bargeton bardzo niepokaźny. Châtelet, nadskakujący bez pretensji, czuwający nad nią z bacznością która zdradzała głębokie uczucie, Châtelet wytworny i swobodny jak aktor który się odnajdzie na deskach teatru, odzyskał w dwóch dniach cały teren jaki postradał od pół roku. Mimo iż przeciętny sąd nie uznaje aby uczucia mogły się zmieniać nagle, to pewna, iż para kochanków rozchodzi się często szybciej niż się skojarzyła.

W pani de Bargeton i Lucjanie gotowało się wzajemne rozczarowanie, którego przyczyną był Paryż. Życie rozszerzało się w oczach Lucjana, gdy społeczeństwo przybierało nową fizjognomję w oczach Luizy. Trzeba było, u obojga, jedynie przypadku, aby przeciąć więzy jakie ich łączyły. Ten cios siekiery, straszny dla Lucjana, nie długo dał na siebie czekać. Pani de Bargeton wysadziła poetę pod hotelem i wróciła do siebie w towarzystwie Châteleta, co straszliwie zabolało biednego kochanka.

— Co oni będą o mnie mówili? myślał, idąc do swego smutnego pokoiku.

— Ten chłopczyna jest piekielnie nudny, rzekł Châtelet z uśmiechem, skoro drzwiczki się zawarły.

— Jak wszyscy, którzy noszą świat myśli w sercu i w mózgu. Ludzie mający tyle rzeczy do wyrażenia w pięknych i długo marzonych dziełach, gardzą zazwyczaj rozmową, tem obcowaniem w którem duch kurczy się rozmieniając swe skarby na drobną monetę, rzekła dumna Nègrepelisse, która miała jeszcze odwagę bronić Lucjana, mniej dla Lucjana niż dla samej siebie.

— Godzę się z panią chętnie, odparł baron, ale cóż! żyjemy z ludźmi a nie z książkami. Posłuchaj, droga Nais, widzę że jeszcze nie zaszło nic między panią a nim, to szczęście. Jeżeli pani zdecyduje się wprowadzić w życie swoje czynnik którego zbywało ci dotąd, błagam, niechaj nim nie będzie osoba tego mniemanego genjusza. Gdybyś się miała mylić! gdybyś, za kilka dni, porównując go z prawdziwemi talentami, z naprawdę wybitnymi ludźmi jakich tu zobaczysz, uznała, droga piękna syreno, iż wzięłaś na swój olśniewający grzbiet i zaniosłaś do portu, miast człowieka zbrojnego lirą, małpkę bez wychowania, bez znaczenia, głupią i próżną, która może mieć dość talentu na Houmeau, ale która w Paryżu staje się czemś nader pospolitem! Ostatecznie, drukują tu co tydzień tomy wierszy, z których najlichszy wart jest więcej, niż cała poezja pana Chardon. Przez litość, czekaj pani i porównuj! Jutro piątek, dzień opery, rzekł widząc iż dojeżdżają, pani d’Espard ma do dyspozycji lożę dworską, zaprosi panią z pewnością. Aby panią oglądać w całej chwale, pójdę do loży pani de Sérizy. Grają Danaidy.

— Do widzenia, rzekła.

Nazajutrz, pani de Bargeton postarała się skombinować przyzwoity strój, aby odwiedzić swą kuzynkę. Było trochę chłodno, nie znalazła w angulemskich rupieciach nic lepszego nad jakąś zieloną jedwabną suknię, przybraną dość krzykliwie. Ze swej strony, Lucjan podjął wyprawę po sławny niebieski fraczek, nie mógł już patrzeć na swą surducinę. Postanowiął stale być dobrze ubrany, w tej myśli iż może spotkać margrabinę d’Espard, lub otrzymać niespodziane zaproszenie. Wsiadł do dorożki, aby natychmiast przywieźć pakiet. W ciągu dwóch godzin, wydał trzy czy cztery franki, co mu dało wiele do myślenia o finansowych proporcjach życia w Paryżu. Dotarłszy do szczytu swoich tualetowych możliwości, udał się na ulicę Neuve-de-Luxembourg, gdzie w bramie spotkał Gentila w towarzystwie wspaniale upierzonego strzelca.

— Miałem właśnie iść do pana: pani dała mi ten bilecik dla niego, rzekł Gentil, który, przywykły do prowincjonalnej dobroduszności, nie znał formułek paryskiego uszanowania.

Strzelec wziął poetę za służącego. Lucjan otworzył bilecik, z którego dowiadywał się, że pani de Bargeton spędzi dzień u pani d’Espard, a wieczór idzie do Opery, ale poleca Lucjanowi aby się tam zjawił; kuzynka pozwala jej użyczyć miejsca w loży młodemu poecie. Margrabina — dodawała pani de Bargeton — zachwycona jest, iż może mu sprawić tę przyjemność.

— Kocha mnie zatem! Obawy moje były szalone, rzekł do siebie Lucjan: przedstawi mnie dziś wieczór kuzynce.

Podskoczył z radości i chciał wesoło spędzić czas, jaki go dzielił od szczęśliwego wieczoru. Pomknął ku Tuillerjom, mając zamiar przechadzać się tam do chwili w której pójdzie zjeść obiad u Very’ego. I oto Lucjan, rozbawiony, skoczny, lekki szczęściem, wstępuje na terasę Feuillant i przebiega ją przyglądając się przechodniom, śledząc ładne kobiety w towarzystwie wielbicieli, elegantów przechadzających się parami pod rękę i pozdrawiających się wzajem spojrzeniem i skinieniem dłoni. Cóż za różnica między tą terasą a Beaulieu! Ptaki tej wspaniałej grzędy inny miały blask niż angulemskie kwoczki! Był to cały przepych kolorów, błyszczący w ornitologicznych rodzinach Indyj lub Ameryki, w porównaniu z szaremi barwami ptaków Europy. Lucjan spędził w Tuillerjach dwie okrutne godziny: poddał się sam strasznemu egzaminowi i wydal wyrok. Przedewszystkiem, nie zobaczył wśród elegantów ani jednego fraka. Jeżeli zdarzył się ktoś we fraku, to chyba jakiś staruszek bez pretensji, biedaczyna, drobny rentjer z przedmieścia, woźny... Zorjentowawszy się że istnieje osobny strój ranny i wieczorowy, poeta, obdarzony wrażliwością i przenikliwem spojrzeniem, ocenił szpetotę swoich sukien, rażące śmiesznością niedostatki swego ubrania, o niemodnym kroju, niegustownej niebieskiej barwie, szkaradnym rysunku kołnierza którego znoszone klapy zwieszały się smutnie; guziki były zrudziałe, szwy rysowały się szpetnemi bialemi linjami. Dalej, kamizelka była zbyt krótka, i miała w sobie coś tak pociesznie prowincjonalnego, że, aby ją ukryć, Lucjan zapiął się mimowoli na wszystkie guziki. Wreszcie, spostrzegł, iż nankinowe pantalony nosi jedynie pospólstwo; ludzie wykwintni noszą kolorowe, lub lśniące nieskazitelną białością. Przytem, wszyscy mieli spodnie ze strzemiączkami, jego zaś portezęta schodziły się bardzo niedoskonale z obcasami, do których skurczone brzegi materji objawiały gwałtowną antypatję. Lucjan miał białą krawatkę o rogach haftowanych przez siostrę, która, widząc podobne u pana du Hautoy, u pana de Chandour, skwapliwie postarała się o takie same dla brata. Nietylko nikt, z wyjątkiem ludzi podeszłych, jakichś starych gieldziarzy, zasuszonych urzędników, nie nosił krawatki białej rano, ale jeszcze biedny Lucjan ujrzał, po drugiej stronie barjery, na ulicy Rivoli, chłopca ze sklepu z koszykiem na głowie, na którego szyi elegant z Angoulême dostrzegł końce krawata wyhaftowane ręką jakiejś ubóstwianej gryzetki. Widok ten był dla Lucjana niby cios w piersi, w ten jeszcze niedokładnie określony organ gdzie się mieści nasza wrażliwość, i gdzie, od czasu jak istnieją uczucia, ludzie kładą rękę, tak w nadmiernej radości jak i bólu. Nie pomawiajcie tych szczegółów o dzieciństwo. Zapewne, dla bogaczy którzy nigdy nie zaznali tego rodzaju cierpień, jest w tem wszystkiem coś mizernego i niewiarygodnego; ale cierpienia nędzarzy nie mniej zasługują na uwagę co wstrząsy które łamią życie potężnych i uprzywilejowanych. Czyż nie zdarza się tyleż boleści z jednej i z drugiej strony? Cierpienie daje wielkość wszystkiemu. Wreszcie, zmieńcie terminy: w miejsce ładnego stroju, pomieśćcie wstążeczkę, odznaczenie, tytuł. Te pozornie drobne rzeczy czyż nie były udręką wielu świetnych egzystencyj? Kwestja stroju jest zresztą niezmiernie doniosłą dla tych, którzy chcą mieć pozór iż mają to czego nie mają: często najlepszy sposób, aby to posiąść później. Lucjan oblał się zimnym potem, na myśl, iż, wieczorem, ma się zjawić w tem ubraniu w obliczu margrabiny d’Espard, krewnej ochmistrza dworu, kobiety u której bywały wszelkie znakomitości i to przesiane przez sito.

— Wyglądam na aptekarskiego synka, na chłopca sklepowego! powtarzał sobie z wściekłością, widząc dokoła zgrabnych, zalotnych, wyświeżonych młodych ludzi z arystokratycznych domów. Wszyscy mieli coś wspólnego we wzięciu, coś co ich upodabniało z sobą wytwornością linji, szlachetnością ruchu, wyrazem; różnili się zaś ramą, jaką każdy sobie obrał, aby uwydatnić indywidualne zalety. Wszyscy podkreślali swoje korzystne strony zapomocą pewnej charakteryzacji, na której młodzi ludzie w Paryżu rozumieją się równie dobrze jak kobiety. Lucjan posiadał po matce ową cenną dystynkcję fizyczną, której przewagi połyskiwały mu przed oczami; ale to złoto było w rudzie, nie obrobione umiejętną ręką. Był źle ostrzyżony. Zamiast podtrzymać głowę gibkim halsztukiem, chował ją niedbale w szpetnym kołnierzu; krawat, nie dając szyi oparcia, sprawiał iż głowa zwieszała się żałośnie. Któraż kobieta odgadłaby ładną nogę Lucjana w angulemskich buciorach? Któryż młody człowiek pozazdrościłby mu zgrabnej figury w niebieskim worku, wcielającym dotąd dla Lucjana paradne ubranie? Widział prześliczne spinki w koszulach olśniewającej białości, gdy jego była zrudziała! Wszyscy ci lalusie byli cudownie urękawicznieni, on zaś miał rękawice godne żandarma! Ten igrał sobie rozkosznie oprawną laseczką; ów miał koszulę o mankietach spiętych maleńkimi złotymi guziczkami. Mówiąc z kobietą, jeden wyginał śliczną szpicrózgę, obfite zaś fałdy pantalonów, zbryzgane paroma drobnemi plamkami, dzwoniące ostrogi, obcisły rajtroczek, świadczyły, iż za chwilę wsiądzie z powrotem na jednego z dwóch koników, trzymanych w pogotowiu przez maleńkiego grooma. Inny wyjmował z kieszeni zegarek płaski jak pięciofrankówka i spoglądał na godzinę z miną człowieka który przybył zbyt wcześnie lub zbyt późno na schadzkę. Patrząc na te ładne bagatelki, których istnienia nie podejrzewał, Lucjan ujrzał przed sobą cały świat rzeczy niezbędnych a zbytecznych, i zadrżał na myśl, iż trzeba posiadać olbrzymi kapitał, aby mieć prawo być ładnym chłopcem! Im więcej podziwiał owych młodych ludzi o swobodnych i szczęśliwych twarzach, tem bardziej miał świadomość swej miny człowieka spadłego z księżyca, miny człowieka który nie wie skąd ani dokąd idzie, nie wie gdzie jest Palais-Royal kiedy uderza weń nosem, i pyta przechodnia o drogę do Luwru, aby otrzymać odpowiedź: „Jest pan w nim“. Lucjan czuł, iż dzieli go od tego świata cała przepaść; pytał sam siebie, jak mógłby ją przebyć, chciał stać się podobny do smukłej i delikatnej paryskiej młodzieży. Wszyscy ci patrycjusze pozdrawiali ukłonem bosko ubrane i bosko piękne kobiety, dla których Lucjan dalby się posiekać za cenę jednego pocałunku, jak paź hrabiny Königsmarck. W czeluściach jego pamięci, Luiza, porównana z temi królewnemi, była starą kobietą. Spotkał tę i ową z kobiet o których będzie się mówiło w historji XIX wieku, których dowcip, uroda, miłostki zaćmią sławą monarchinie minionych wieków. Ujrzał przechodzącą olimpijską dziewczynę, pannę de Touches, tak głośną pod mianem znakomitego pisarza Kamila Maupin, równie wielką przez swą piękność jak przez bogactwa ducha, której nazwisko powtarzali sobie pocichu przechodnie.

— Ach! pomyślał w duchu, oto poezja!

Czem była pani de Bargeton wobec tego anioła lśniącego młodością, nadzieją, przyszłością, o słodkim uśmiechu? istoty której czarne oko było rozległe jak niebo, jarzące jak słońce? Śmiała się, rozmawiając z panią Firmiani, jedną z najbardziej uroczych kobiet w Paryżu. Jakiś głos krzyknął w Lucjanie: „Inteligencja, to dźwignia, którą porusza się świat“. Ale inny głos odkrzyknął, że punktem oparcia dla inteligencji jest pieniądz. Nie chcąc zostać pośród ruin swych marzeń i na scenie swej klęski, Lucjan skierował się ku Palais-Royal, wypytawszy się wprzódy: nie znał jeszcze topografji swej dzielnicy. Wszedł do Very’ego, zamówił, aby się wtajemniczyć w rozkosze Paryża, obiad zdolny pocieszyć go w rozpaczy. Butelka bordo, ostendzkie ostrygi, ryba, kuropatwa, torcik, owoce, stanowiły nec plus ultra jego pragnień. Zanurzył się w tej niewinnej rozpuście, obmyślając skarby dowcipu jakie roztoczy wieczór przed panią d’Espard, obiecując sobie okupić mizerję garderoby bogactwem intelektualnem. Wyrwała go z marzeń chwila rachunku, wydzierając mu pięćdziesiąt franków, z któremi spodziewał się zajść daleko w Paryżu. Obiad kosztował tyle, co miesiąc egzystencji w Angoulême. Toteż, Lucjan zamknął za sobą z szacunkiem drzwi tego pałacu, myśląc że nigdy więcej nie przestąpi jego progu.

— Ewa miała słuszność, rzekł do siebie, idąc kamienną galerją do domu aby zaczerpnąć nowy zapasik ze swej kasy, ceny w Paryżu inne są niż w Houmeau!

Idąc, podziwiał sklepy krawców, myśląc równocześnie o tualetach jakie widział rano.

— Nie, wykrzyknął, nie pokażę się w tych łachach pani d’Espard.

Pobiegł z chyżością jelenia do hotelu, wbiegł do pokoju, wziął sto talarów, i pośpieszył z powrotem do Palais-Royal aby się ubrać od stóp do głowy. Widział, przechodząc, magazyny obuwia, bielizny, kamizelek, fryzjerów, słowem przyszłą swą elegancję rozrzuconą w dziesiątku sklepów. Pierwszy z brzegu krawiec dał mu przymierzyć ubrań ile Lucjan zechcial, przekonywując go iż wszystkie są ostatniej mody. Lucjan wyszedł jako właściciel zielonego fraka, białych pantalonów i kolorowej kamizelki za sumę dwustu franków. Rychło znalazł parę trzewików, wykwintnych i leżących jak ulał. Wreszcie, zakupiwszy wszystko czego pragnął, zamówił fryzjera do hotelu, dokąd każdy z kupców dostawił swój towar. O siódmej, wsiadł do dorożki i kazał się zawieźć do Opery, ufryzowany jak lalka fryzjerska, połyskujący nową kamizelką, krawatką, ale nieco skrępowany w tym futerale. W myśl wskazówek pani de Bargeton, spytał o lożę szambelańską. Na widok człowieka któremu pożyczana elegancja dawała wygląd drużby z podmiejskiego wesela, kontroler poprosił o bilet.

— Nie mam.

— Zatem nie może pan wejść, brzmiała sucha odpowiedź.

— Jestem zaproszony przez panią d’Espard, rzekł.

— Nie jesteśmy obowiązani wiedzieć o tem, rzekł urzędnik, wymieniając niedostrzegalny uśmiech z kolegami.

W tej chwili, pod arkadami zatrzymał się powóz. Strzelec, którego Lucjan nie poznał, odchylił stopień pojazdu, z którego wysiadły dwie strojne kobiety.

— Ależ to właśnie margrabina d’Espard, którą jakoby pan zna, rzekł ironicznie kontroler.

Lucjan był tem bardziej oszołomiony, iż pani de Bargeton wyraźnie nie poznała go w nowem upierzeniu; ale kiedy podszedł bliżej, uśmiechnęła się i rzekła:

— Doskonale się składa, niech pan idzie z nami!

Kontrolerzy przestali się uśmiechać. Lucjan szedł za panią de Bargeton, która, wstępując po szerokich schodach, przedstawiła swego Rubemprégo kuzynce. Loża szambelańska znajduje się w jednem z wypukłych wcięć sali: jest na widoku i widać z niej na wszystkie strony. Lucjan umieścił się za panią de Bargeton, szczęśliwy iż może znaleźć się w cieniu.

— Panie de Rubempré, rzekła uprzejmie margrabina, jest pan pierwszy raz w Operze, rozejrzyj się po sali, siadaj pan tu, z przodu, pozwalamy.

Lucjan usłuchał; właśnie kończył się pierwszy akt.

— Dobrze użyłeś czasu, szepnęła mu Luiza, po pierwszej chwili zdumienia spowodowanego przemianą Lucjana.

Luiza została ta sama. Sąsiedztwo modnej kobiety, margrabiny d’Espard, owej pani de Bargeton Paryża, szkodziło jej jeszcze: świetna Paryżanka tak dobrze podkreślała braki parafianki, iż Lucjan, podwójnie uświadomiony błyszczącym światem tej wspaniałej sali i towarzystwem niepospolitej damy, ujrzał wreszcie w biednej Anais de Nègrepelisse kobietę rzeczywistą, taką jaką widzieli mieszkańcy Paryża: kobietę dużą, chudą, upstrzoną na twarzy drobnemi żyłkami, zwiędłą, więcej niż rudą, kościstą, niezręczną, pretensjonalną, sztuczną, parafiańską w sposobie mówienia, źle ubraną przedewszystkiem! W istocie, fałdy znoszonej sukni paryskiej świadczą jeszcze o smaku, człowiek tłumaczy ją sobie, zgaduje czem była; ale stara suknia z prowincji jest czemś niewytłumaczonem, jest śmieszna. Suknia i kobieta były bez wdzięku i świeżości: aksamit wyświechtany zarówno jak cera. Lucjan, zawstydzony iż mógł kochać ten rybi szkielet, przyrzekł sobie skorzystać z pierwszego napadu cnoty Luizy aby ją porzucić. Świetny wzrok chłopca pozwalał mu widzieć lornetki skierowane na tę arystokratyczną lożę. Najwykwintniejsze kobiety przyglądały się zapewne pani de Bargeton, wszystkie uśmiechały się. Jeżeli pani d’Espard odgadła, po gestach i uśmiechach, przyczynę sarkazmów, była na nie zupełnie niewrażliwa. Przedewszystkiem, każdy musiał odgadnąć w jej towarzyszce ubogą krewną z prowincji, taką jaka może spaść na głowę każdemu w Paryżu. Następnie, kuzynka wspomniała o swej tualecie, wyrażając niejakie obawy: pani d’Espard uspokoiła ją, spostrzegając, iż Anais, raz ubrana, rychło stanie się Paryżanką. O ile pani de Bargeton zbywało na światowem obyciu, posiadała wzamian wrodzoną dumę kobiety wielkiej krwi, i owo nieokreślone coś, co można nazwać rasą. Zatem, w następny poniedziałek doczeka się odwetu. Zresztą, pani d’Espard wiedziała, iż, z chwilą gdy Paryż dowie się że ta kobieta jest jej kuzynką, poniecha szyderstw i wstrzyma się z sądem do nowego egzaminu. Lucjan nie domyślał się odmiany, jaką w osobie Luizy sprawi wstążka na szyi, ładna suknia, modne uczesanie i rady pani d’Espard. Wstępując po schodach, margrabina zwróciła już kuzynce uwagę, aby nie trzymała chustki w ręce. Dobry smak opiera się na tysiącu takich drobnych odcieni, które kobieta pojętna chwyta szybko, a których wiele kobiet nie zrozumie nigdy. Pani de Bargeton, już pełna dobrej woli, aż nadto była zdolna spostrzec się czem grzeszyła. Pani d’Espard, pewna iż wychowanica przyniesie jej zaszczyt, godziła się służyć jej za mentorkę. Słowem, stanął między dwiema kobietami pakt, umocniony zobopólnym interesem. Pani de Bargeton powzięła od pierwszej chwili kult dla modnej kobiety, której wzięcie, dowcip i otoczenie oczarowały ją, porwały, olśniły. Poznała w pani d’Espard potęgę ambitnej wielkiej damy, i powiedziała sobie iż dojdzie do celu, czyniąc się satelitą tej gwiazdy: okazała więc otwarcie swoje uwielbienie. Margrabina, mile pogłaskana tym naiwnym zachwytem, zainteresowała się kuzynką, widząc ją słabą i biedną; przytem, dość było jej na rękę zyskać wychowanicę, stworzyć szkolę. Nie była od tego, aby, w pani de Bargeton, urobić sobie rodzaj damy dworu, niewolnicę któraby śpiewała jej pochwały, skarb jeszcze rzadszy między kobietami w Paryżu, niż oddany krytyk w falandze literackiej.

Tymczasem, ruch ogólnej ciekawości stawał się zbyt widoczny, aby nowoprzybyła nie spostrzegła go, mimo iż pani d’Espard starała się grzecznie odwrócić jej uwagę.

— Skoro nas kto odwiedzi, rzekła margrabina, dowiemy się może, dzięki czemu mamy zaszczyt zajmować te panie...

— Podejrzewam mocno, że to stara aksamitna suknia i moja angulemska postać bawi Paryżanki, rzekła śmiejąc się pani de Bargeton.

— Nie, to nie to; jest coś, czego nie umiem sobie wytłumaczyć, dodała odwracając się ku poecie, na którego spojrzała pierwszy raz i który wydał się jej szczególnie ubrany.

— O, pan du Châtelet, rzekł Lucjan, pokazując palcem lożę pani de Sérizy, dokąd stary piękniś, wyświeżony, wszedł właśnie.

Na ten gest, pani de Bargeton zagryzła wargi ze złości, margrabina bowiem nie mogła powstrzymać spojrzenia i zdziwionego uśmiechu, które mówiły tak wzgardliwie: „Gdzie się chował ten młody czlowiek?“ że Luiza uczuła się upokorzona w swej miłości, uczucie najdotkliwsze dla Francuzki i nie do przebaczenia kochankowi który ją o nie przyprawił. W tym świecie gdzie małe rzeczy stają się wielkiemi, jeden gest, słowo, gubią nowicjusza. Główną zaletą dobrych form i wykwintnego tonu jest harmonijna całość, w której wszystko się spływa, nic nie razi. Nawet ci, którzy, przez nieświadomość lub napór myśli, nie przestrzegają prawideł tej wiedzy, zrozumieją, iż, w owej materji, jeden rozdźwięk jest, jak w muzyce, zaprzeczeniem samej sztuki, której wszystkie warunki muszą być zachowane w najdrobniejszej rzeczy, pod grozą nieistnienia.

— Kto jest ten pan? spytała margrabina wskazując wzrokiem Châteleta. Czy znasz już panią de Sérizy?

— A! ta pani, to słynna pani de Séryzy, która miała tyle przygód, a którą, mimo to, przyjmują wszędzie!

— Rzecz niesłychana, moja droga, odparła margrabina, rzecz dająca się wytłumaczyć ale niewytłumaczona! Ludzie najwpływowsi należą do jej przyjaciół, a czemu? Nikt nie śmie zgłębiać tej tajemnicy. Więc ten pan, to lew angulemski?

— Ależ, baron du Châtelet, rzekła Anais (przez próżność przywracała mu w Paryżu tytuł, którego dotąd odmawiała swemu wielbicielowi), to człowiek, który narobił wiele hałasu. To ów towarzysz pana de Montriveau.

— Ach, rzekła margrabina, nie mogę słyszeć tego nazwiska, aby nie pomyśleć równocześnie o biednej księżnej de Langeais 5 , która znikła niby spadająca gwiazda! — Oto, rzekła wskazując jedną z lóż, pan de Rastignac 6 i pani de Nucingen, żona dostawcy, bankiera, spekulanta, pośrednika na wielką skalę, człowieka który narzuca się Paryżowi przez swój majątek, i który, jak słychać, nie wiele ma skrupułów w jego pomnażaniu. Robi wszelkie wysiłki aby przekonać świat o swem przywiązaniu do Burbonów; próbował już nawet dostać się do mnie. Biorąc lożę pani de Langeais, żona jego mniemała iż odziedziczy także jej urok, dowcip i powodzenie. Wiecznie bajka o szpaku, który stroi się w pawie pióra!

— W jaki sposób państwo de Rastignac, o których wiadomo, że nie mają ani tysiąca talarów renty, mogą utrzymać syna w Paryżu? rzekł Lucjan do pani de Bargeton, zdumiony elegancją i zbytkiem jakim lśniła postać młodego człowieka.

— Łatwo poznać, że pan przybywa z Angoulême, odparła dość ironicznie margrabina, nie odejmując lornetki.

Lucjan nie zrozumiał, pochłonięty obserwowaniem lóż, w których odgadywał sądy świata o pani de Bargeton i ciekawość jakiej sam był przedmiotem. Co do Luizy, szczególnie była dotknięta obojętnością margrabiny na urodę Lucjana.

— Nie jest zatem tak piękny jak mniemałam! mówiła sobie.

Od tego, do obniżenia sądu o jego genjuszu, był tylko krok. Skoro kurtyna zapadła, Châtelet, który złożył wizytę księżnej Carigliano w sąsiedniej loży, skłonił się pani de Bargeton, która odpowiedziała skinieniem głowy. Kobieta światowa widzi wszystko, toteż margrabina zauważyła nieskazitelną elegancję Châteleta. W tej chwili, cztery osoby weszły kolejno do loży margrabiny, cztery paryskie znakomitości.

Pierwszym był pan de Marsay, człowiek słynny przez namiętności 7 jakie budził, zwracający uwagę zwłaszcza swą urodą iście dziewczęcą, urodą miękką, zniewieściałą ale podkreśloną spojrzeniem niezłomnem, spokojnem, drapieżnem i ostrem jak spojrzenie tygrysa: kochano go i bano się zarazem. Lucjan był równie piękny; ale, u niego, spojrzenie było tak słodkie, niebieskie oko tak przejrzyste, iż nie wydawał się zdolny do tej siły i potęgi, która tak działa na kobiety. Zresztą, nic nie dodawało jeszcze ceny urodzie Lucjana, gdy de Marsay posiadał inteligencję, pewność siebie, strój podkreślający jego zalety; jakoż, miażdżył dokoła rywali. Osądźcie, czem mógł być przy nim Lucjan, nieswój, wykrochmalony, sztywny i nowy jak jego ubranie! De Marsay zdobył sobie prawo mówienia impertynencyj, dzięki dowcipowi i urokowi form jaki im towarzyszył. Przyjęcie margrabiny odrazu objaśniło pani de Bargeton potęgę tej osobistości. Drugim z gości był jeden z braci Vandenesse, ten który stal się przyczyną skandalu lady Dudley, łagodny, inteligentny, skromny młody człowiek: typ zgoła przeciwny pysznemu de Marsay. Kuzynka margrabiny, pani de Mortsauf, poleciła go jej gorąco. Trzecim był generał do Montriveau, sprawca zguby księżnej de Langeais. Czwartym pan de Canalis, jeden z najznakomitszych poetów epoki, młody człowiek jeszcze w zaraniu sławy, który, dumniejszy ze swego szlachectwa niż z talentu, nadskakiwał ostentacyjnie pani d’Espard, aby ukryć swe miłostki z księżną de Chaulieu. Pod powłoką wdzięku skażonego nieco afektacją, zgadywało się olbrzymią ambicję, która później pchnęła go w burze politycznego życia. Uroda jego niemal chłopięca, pieszczotliwe obejście, niedostatecznie kryły głęboki egoizm i wieczną rachubę problematycznej wówczas egzystencji; ale wybór jego, skierowany na panią de Chaulieu, kobietę przeszło czterdziestoletnią, stał się dlań źródłem dobrodziejstw dworu, sympatyj dzielnicy Saint-Germain i obelg liberałów nazywających go poetą zakrystji.

Widząc tych czterech tak wybitnych ludzi, pani de Bargeton zrozumiała, czemu margrabina nie zwróciła uwagi na Lucjana. Następnie, kiedy zaczęła się rozmowa, kiedy każdy z tych umysłów tak subtelnych, tak delikatnych, odsłonił się paroma błyskami w których było więcej dowcipu, więcej głębi niż we wszystkiem co Anais słyszała przez miesiąc na prowincji, kiedy zwłaszcza wielki poeta rzucił parę lotnych słów, w których malował się cały zmysł epoki, pozytywny ale ozłocony poezją, Luiza pojęła to, co Châtelet powiedział jej wczoraj: Lucjan był już niczem. Każdy patrzał na biednego intruza z tak okrutną obojętnością, był on tam tak zupełnie cudzoziemcem nie znającym języka, że margrabinie żal się go zrobiło.

— Pozwoli pan, rzekła do Canalisa, że mu przedstawie pana de Rubempré. Zajmuje pan w literaturze zbyt wysokie stanowisko, aby nie przygarnąć młodego adepta. Pan de Rubempré przybywa z Angoulême, będzie z pewnością potrzebował pańskiego poparcia u tych, którzy stawiają tutaj talent na świeczniku. Nie ma jeszcze wrogów, którzy mogliby mu stworzyć powodzenie swemi atakami. Czyż nie byłoby dziełem dość oryginalnem, godnem aby się o nie pokusić, zyskać mu ręką przyjaźni to, co pan otrzymał z ręki nienawiści?

Podczas słów margrabiny, czterej nowoprzybyli spojrzeli na Lucjana. Mimo iż był o dwa kroki, de Marsay podniósł lorynetkę aby się mu przypatrzyć. Spojrzenie jego przechodziło z Lucjana na panią de Bargeton, z pani de Bargeton na Lucjana, łącząc ich zapomocą drwiącej myśli która okrutnie upokorzyła oboje; przyglądał się im jak dwom osobliwym zwierzętom i uśmiechał się. Uśmiech ten był niby żgnięcie sztyletu dla wielkiego człowieka z prowincji. Feliks de Vandenesse przybrał wyraz miłosierny. Montriveau rzucił na Lucjana spojrzenie zdolne przeniknąć go do rdzenia.

— Pani, rzekł Canalis pochylając głowę, będę posłuszny, mimo iż osobisty interes każę nie hodować sobie rywalów; ale pani przyzwyczaiła nas do cudów.

— Dobrze więc, zrobi mi pan tę przyjemność, aby przyjść na obiad w poniedziałek z panem de Rubempré, pomówicie swobodniej niż tutaj o sprawach literackich; będę się starała ściągnąć kilku władców literatury oraz znakomitości które ją popierają, autora Ourika i kilku dobrze myślących młodych poetów.

— Pani margrabino, rzekł de Marsay, jeżeli pani popiera pana de Rubempré dla zalet ducha, ja gotów jestem zająć się nim dla jego urody; dam mu parę rad, które uczynią go jednym z najszczęśliwszych dandysów Paryża. Później, gdy zechce, może być poetą.

Pani de Bargeton podziękowała kuzynce pełnem wdzięczności spojrzeniem.

— Nie wiedziałem, że jesteś zazdrosny o ludzi z talentem, rzekł Montriveau do de Marsaya. Szczęście zabija poetów.

— Czy dlatego może nasz mistrz pragnie się ożenić? odparł dandys zwracając się do Canalisa, aby zobaczyć jak pani d’Espard przyjmie ten docinek.

Canalis wzruszył ramionami, a pani d’Espard, siostrzenica pani de Chaulieu, zaczęła się śmiać.

Lucjan, który czuł się w zbyt nowych szatach skrępowany jak mumja egipska, wstydził się że się nie umie zdobyć na żadną odpowiedź. Wreszcie, rzekł miękko do margrabiny:

— Dobroć pani skazuje mnie na same sukcesy.

W tej chwili wszedł Châtelet, chwytając w lot sposobność znalezienia oparcia wobec margrabiny w osobie generała Montriveau, jednego z królów Paryża. Skłonił się pani de Bargeton, i poprosił panią d’Espard aby mu przebaczyła śmiałość z jaką wtargnął do loży: od tak dawna nie miał sposobności spotkać się ze swoim towarzyszem podróży! Montriveau i on widzą się po raz pierwszy, rozstawszy się w szczerej pustyni!

— Rozstać się w pustyni i odnaleźć się w Operze! rzekł Lucjan.

— Iście teatralne spotkanie, dodał Canalis.

Montriveau przedstawił barona du Châtelet margrabinie, ta zaś przyjęła ex-sekretarza do szczególnych poruczeń Cesarskiej Wysokości tem uprzejmiej, ile że widziała go już mile witanego w trzech lożach, że pani de Sérizy dopuszczała jedynie ludzi dobrze postawionych, i że, wreszcie, był towarzyszem generała Montriveau. Ten ostatni tytuł miał taką wartość, że pani de Bargeton mogła zauważyć w tonie, w spojrzeniach i obejściu czterech gości margrabiny, iż uznają, bez dyskusji, Châteleta za jednego ze swoich. Nais zrozumiała nagle sułtańskie tony Châteleta na prowincji. Wreszcie Châtelet ujrzał Lucjana; pozdrowił go suchym i zimnym ukłonem, zapomocą którego jeden mężczyzna podcina nogi drugiemu, podkreślając wobec świata jego nicość. Ukłonowi towarzyszył drwiący wyraz, który zdawał się mówić: „Jakim cudem ten tutaj?“ Zrozumiano go, de Marsay bowiem nachylił się do generała, mówiąc mu do ucha tak aby baron go słyszał:

— Niech się pan spyta, kto jest ten laluś, wyglądający jak manekin z magazynu gotowych ubrań.

Châtelet szeptał chwilę do swego towarzysza, odciągnąwszy go jakgdyby dla odnowienia wspomnień i z pewnością oskubał rywala do nitki. Lucjan był zdumiony ciętością, przytomnością umysłu z jaką ci ludzie formułowali swoje odpowiedzi, oszołomiony błyskotliwością ich dowcipu, zwłaszcza lekkością słowa i swobodą wzięcia. Zbytek, który rano przeraził go w szczegółach zewnętrznych, teraz odsłaniał mu się w dziedzinie myśli. Zapytywał sam siebie, zapomocą jakiego sekretu ludzie ci znajdują na końcu języka trafne odpowiedzi, spostrzeżenia jakie on byłby zdolny wysmażyć chyba po długiem rozmyślaniu. A potem, u tych pięciu światowców czuło się swobodę nietylko w słowach, ale i w stroju: nie mieli na sobie nic nowego ani nic starego. Nic w nich nie błyszczało, a wszystko wabiło oko. Zbytek ich robił wrażenie czegoś codziennego, wrodzonego. Lucjan czul, iż wygląda na człowieka, który się ubrał po raz pierwszy w życiu.

— Patrzno, patrz, rzekł de Marsay do Feliksa de Vandenesse, ten hultaj Rastignac pomyka jak kula karabinowa! ot, widzisz go u margrabiny de Listomère, robi postępy, lornetuje nas! Zapewne musi znać pana... ciągnął dandys zwracając się do Lucjana, ale nie patrząc nań.

— Trudno przypuścić, odparła pani de Bargeton, aby nazwisko wielkiego człowieka, z którego jesteśmy dumni, nie doszło do Pana de Rastignac: siostra jego słyszała niedawno pana de Rubempré, jak nam czytał bardzo piękne wiersze.

Feliks de Vandenesse i de Marsay pożegnali margrabinę i przeszli do pani de Listomère, siostry Vandenessów. Zaczął się drugi akt; pani d’Espard, kuzynka jej i Lucjan zostali sami. Jedni spieszyli wytłumaczyć postać pani de Bargeton kobietom zaintrygowanym jej obecnością, drudzy obwieścili przybycie poety i żartowali z jego stroju. Canalis udał się do loży księżnej de Chaulieu i już nie wrócił. Lucjan był wielce rad, iż uwaga zwróciła się na przedstawienie. Obawy pani de Bargeton co do Lucjana wzmogły się pod wrażeniem względów jakie kuzynka okazała baronowi du Châtelet: przyjęcie to miało zupełnie inny charakter niż protekcjonalna grzeczność wobec Lucjana. Podczas drugiego aktu, w loży pani de Listomère zostało pełno gości, bohaterami zaś rozmowy byli pani de Bargeton i Lucjan. Młody Rastignac widocznie zabawiał całe towarzystwo, dawał tempo owemu paryskiemu śmiechowi, który, rzucając się co dnia na inne pożywienie, spieszy coprędzej wyczerpać swój przedmiot, czyniąc zeń w jednej chwili coś starego i zużytego. Pani d’Espard, niespokojna, wiedząc iż świat nie zwykł długo zostawiać interesowanych osób w nieświadomości obmowy, czekała końca aktu. Kiedy uczucia raz zaczną analizować same siebie, jak u Lucjana i u pani de Bargeton, wówczas dzieją się osobliwe rzeczy w niedługim czasie: przewroty moralne spełniają się na mocy praw działających z nieubłaganą szybkością. Luiza miała w pamięci wytrawne słowa, jakiemi Châtelet oświetlił jej Lucjana wracając z Vaudeville. Każde było proroctwem; Lucjan wziął sobie jakby za zadanie aby je ziścić wszystkie. Tracąc złudzenia co do pani de Bargeton, jak pani de Bargeton co do niego, biedny chłopiec, którego losy podobne były nieco do losów Jana Jakóba Rousseau, naśladował go do tego stopnia, iż dał się olśnić urokowi pani d’Espard i zadurzył się w niej w jednej chwili. Ludzie młodzi, albo ci którzy pamiętają wzruszenia młodości, zrozumieją iż uczucie to było czemś nader prawdopodobnem i naturalnem. Tysiąc wykwintnych drobiazgów w obejściu, delikatny sposób mówienia, szlachetny dźwięk głosu, ta kobieta tak wiotka, tak dumna, tak wysoko postawiona, budząca tyle zazdrości, ta królowa, olśniła poetę tak, jak pani de Bargeton olśniła go w Angoulême. Wrażliwość charakteru popchnęła go rychło do zamarzenia o tem wysokiem oparciu; najpewniejszem środkiem byłoby zdobyć tę kobietę, wówczas miałby wszystko! Powiodło mu się w Angoulême, czemuż nie miałoby się powieść w Paryżu? Bezwiednie, mimo tak nowych dla niego czarodziejstw Opery, spojrzenia jego, urzeczone przez tę wspaniałą Celimenę, kierowały się do niej; im więcej na nią patrzał, tem więcej pragnął patrzeć! Pani de Bargeton podchwyciła jarzący błysk oczu Lucjana; zaczęła go obserwować, i spostrzegła że więcej zajęty jest margrabiną niż przedstawieniem. Byłaby się zgodziła ustąpić Lucjana pięćdziesięciu córom Danausa; ale, kiedy spojrzenie bardziej ambitne, bardziej namiętne i wymowne od innych wytłumaczyło jej co się dzieje w sercu Lucjana, uczuła się zazdrosna, nietyle o przyszłość, co o przeszłość.

— Nigdy tak na mnie nie patrzał, pomyślała. Mój Boże, Châtelet miał słuszność!

Poznała wówczas swą omyłkę. Kiedy kobieta dojdzie do tego iż żałuje swej słabości, przeciąga niby gąbkę po całem życiu aby wymazać zeń wszystko. Mimo iż każde spojrzenie Lucjana przepełniało ją gniewem, zachowała spokój. W międzyakcie, zjawił się de Marsay, prowadząc pana de Listomère. Poważny człowiek i młody wietrznik uświadomili niebawem dumną margrabinę, że ów wyświeżony drużba którego miała nieszczęście wpuścić do loży, tak samo nie nazywa się de Rubempré, jak żyd nie posiada chrzestnego imienia. Lucjan jest synem aptekarza, nazwiskiem Chardon. Pan de Rastignac, doskonale znający Angoulême, ubawił już dwie loże kosztem mumji którą margrabina nazywa swą kuzynką, oraz przezorności z jaką ta dama prowadzi ze sobą aptekarza, zapewne by, zapomocą elixirów, podtrzymywać swoje sztuczne życie. Wreszcie, de Marsay powtórzył kilka próbek z owego tysiąca żarcików jakie komponują w lot Paryżanie, i które, ledwie rzucone, giną w zapomnieniu, ale poza któremi krył się Châtelet, twórca tej iście punickiej zdrady.

— Moja droga, szepnęła z pod wachlarza pani d’Espard, powiedz mi, jeśli łaska, czy twój protegowany nazywa się w istocie de Rubempré?

— Przyjął nazwisko matki, rzekła Anais zakłopotana.

— A nazwisko ojca?

— Chardon.

— I co robił ten Chardon?

— Był aptekarzem.

— Byłam pewna, moja droga, że cały Paryż nie może sobie drwić z kobiety którą ja wprowadzam. Nie mam ochoty czekać aż przyjdą tu żartownisie, zachwyceni iż widzą mnie w towarzystwie aptekarskiego synka; jeśli nie masz nic przeciw temu, wyjdziemy, i to natychmiast.

Pani d’Espard przybrała minę dość impertynencką, tak iż Lucjan próżno łamał sobie głowę, w czem mógł dać powód do tej odmiany. Pomyślał że kamizelka jego jest w złym smaku, co było prawdą; że krój fraka grzeszy przesadą, co było również prawdą. Przejrzał, z tajemną goryczą, iż trzeba się ubierać u dobrego krawca i przyrzekł sobie udać się nazajutrz do najsławniejszego, aby móc, w najbliższy poniedziałek, rywalizować z gośćmi margrabiny. Mimo iż tonął w refleksjach, oczy jego, przykute trzecim aktem, nic opuszczały sceny. Wpatrzony w przepych tego jedynego w święcie widowiska, oddawał się marzeniu o pani d’Espard. Czuł się zgnębiony jej nagłym chłodem, będącym w osobliwej sprzeczności z żarem wyobraźni, z jakim on rzucał się w nową miłość, bez troski o trudności które spostrzegał i które przyrzekał sobie zwyciężyć. Ocknął się z głębokiej zadumy, aby spojrzeć na swe nowe bóstwo; ale, obróciwszy głowę, ujrzał się sam. Usłyszał lekki szelest; drzwi zamykały się właśnie, pani d’Espard uprowadzała kuzynkę. Lucjan zdumiał się tem nagłem zniknięciem, ale nie myślał o niem długo, właśnie dlatego iż było niewytłumaczonem.

Kiedy obie panie wsiadły do powozu, który potoczył się przez ulicę Richelieu ku dzielnicy St. Honoré, margrabina rzekła z ledwie hamowanym gniewem:

— Moje drogie dziecko, co ty wyrabiasz? ależ zaczekaj aż syn aptekarza naprawdę będzie sławny, aby się nim interesować. Księżna de Chaulieu nie przyznaje się jeszcze do Canalisa, który jest sławny i który jest szlachcic. Ten chłopak nie jest ani twoim synem, ani kochankiem, prawda? rzekła ta pyszna kobieta, obrzucając kuzynkę badawczem i jasnem spojrzeniem.