Читать книгу Syberia 1581-1697 - Robert F. Barkowski - Страница 6

Przed podbojem

Opowieść o podboju Syberii zacznę od krótkiego opisu geograficznego tej krainy. Syberia to obszar położony między Uralem na zachodzie i Oceanem Spokojnym (Pacyfikiem) na wschodzie, ograniczony od północy Oceanem Arktycznym[2], a od południa stepami Kazachstanu oraz granicą z Mongolią i Chinami. Przy tej okazji trzeba zwrócić uwagę na specyficzną odchyłkę od tej historycznej definicji, powstałą po zawieruchach rewolucji październikowej 1917 roku w Rosji. Nowe bolszewickie władze powstałego w 1922 roku Związku Radzieckiego podzieliły wtedy terytorium Syberii na dwa oddzielne kraje: syberyjski i dalekowschodni. Przez nazwę Syberia rozumiano obszar dochodzący na wschodzie do pasm górskich stanowiących dział wodny[3] dwóch zlewisk. Wszystko, co leżało za tymi pasmami górskimi, czyli Półwysep Czukocki, Kamczatka, Kraj Chabarowski, Kraj Nadmorski z Władywostokiem i obszar nad Amurem, nazywano Dalekim Wschodem. To tak dla zaspokojenia ciekawości. Na łamach niniejszej publikacji używam przyjętego ogólnie na świecie rozumienia historyczno-geograficznego tego określenia, czyli Syberia po Pacyfik.

Powierzchnia Syberii wynosi 12 766 tys. km2.. Jej obszar rozciąga się od Uralu do Morza Ochockiego nad Pacyfikiem na około 8,5 tys. km i od Oceanu Arktycznego do granicy z Chinami na około 4,2 tys. km. Granica północna Syberii przebiega mocno powyginaną i długą linią wybrzeżem mórz przybrzeżnych Oceanu Arktycznego. Patrząc od zachodu, są to: Morze Karskie, Morze Łaptiewów, Morze Wschodniosyberyjskie i Morze Czukockie. Największymi wyspami na tym odcinku są: Ziemia Północna, Wyspy Nowosyberyjskie i wyspa Wrangla. Następnie granica północna skręca na południe przy Cieśninie Beringa, która łączy Morze Czukockie z Morzem Beringa leżącym już na Oceanie Spokojnym i jednocześnie dzieli dwa kontynenty: Azję i Amerykę Północną. Dalej na południe ciągną się Morza: Ochockie i Japońskie. Największe półwyspy Syberii to, począwszy od zachodu Jamal (115 tys. km2), Tajmyr (400 tys. km2), Czukocki (58 120 km2) i oczywiście Kamczatka (370 tys. km2).

Obszar kraju pokrywa gęsta sieć rzek i setki tysięcy jezior. Większość rzek płynie w kierunku północnym, z których trzy największe: Ob (długość od źródeł Irtyszu 5410 km), Jenisej (4092 km, licząc wraz z przedłużeniem o nazwie Wielki Jenisej) i Lena (4400 km), przecinające Syberię w poprzek, wyznaczały podczas podboju naturalne granice kolejnych etapów. Dwie duże rzeki płynące z zachodu na wschód wpadają do Pacyfiku. Są to na północy Anadyr na Półwyspie Czukockim i na południu Amur. W strukturze geologicznej wyróżniają się cztery regiony: Nizina Zachodniosyberyjska, Wyżyna Środkowosyberyjska, pasma gór południowych (Ałtaj, Sajany, Góry Bajkalskie, Góry Jabłonowe, Góry Stanowe) i pasma gór północno-wschodnich (Góry Wierchojańskie, Góry Czerskiego, Góry Daurskie, Góry Kołymskie). Nizina Zachodniosyberyjska o powierzchni niemal 2 mln km2, rozciągająca się pomiędzy Uralem a Jenisejem, stanowi jedną olbrzymią równinę lekko opadającą ku północy, z niewielkimi wzniesieniami, które nie przekraczają 300 m wysokości. Wyżyna Środkowosyberyjska rozciąga się na wschód od Jeniseju aż po Lenę i zajmuje powierzchnię około 3,5 mln km2. Średnia wysokość waha się w granicach od 500 do 700 m, najwyższy szczyt stanowi góra Kamień o wysokości 1701 m. Najwyższym szczytem Syberii jest nadal aktywny wulkan Kluczewska Sopka na Kamczatce o wysokości 4750 m. Największym jeziorem jest Bajkał o powierzchni 31 722 km2 (nie wliczając wysp), o wymiarach 673 na 82 km i głębokości 1642 m. Oprócz tego Bajkał jest najpojemniejszym na świecie jeziorem słodkowodnym. Z innych większych jezior wymienić można Tajmyr (4560 km2) czy Chankę (4400 km2).

Syberia dzieli się na różne strefy klimatyczne. Poczynając kolejno od północy, są to: klimat arktyczny, subarktyczny, umiarkowany chłodny, umiarkowany ciepły i niewielkie obszary klimatu podzwrotnikowego na południowym wschodzie. W zależności od klimatu występują różne formy gleby i roślinności. Północne wyspy i część półwyspu Tajmyr pokrywa sroga pustynia arktyczna. Po niej następuje pas tundry z mchami, porostami, niewielkimi krzewinkami, roślinami kwiatowymi. Kierując się dalej na południe, po tundrze następuje niezbyt szeroki pas lasotundry (tundra lesista), w której oprócz krzewów spotyka się też karłowate drzewka. Dalej na południu drzewka te gęstnieją i są coraz wyższe, przechodząc ostatecznie w szeroką strefę tajgi. W tajdze przeważają lasy szpilkowe – sosna, świerk, modrzew na wschodzie, limba syberyjska, jodła[4]. Wśród spotykanych w tajdze drzew liściastych przeważa brzoza i osika. W Syberii Zachodniej tajga przechodzi na południu w strefę leśno-stepową i stepową. Na skrajach południowo-wschodnich spotkać można roślinność podzwrotnikową.

PLEMIONA SYBERII

Ludność autochtoniczna Syberii należy do jednej z trzech rodzin językowych, z podgrupami: uralską (fińska, ugryjska, samojedzka), ałtajską (turańska/turecka, mongolska, tungusko-manżurska) i paleoazjatycką. Każdą z tych grup reprezentują określone plemiona, które pokrótce przedstawię, poruszając się po mapie Syberii od zachodu na wschód.

Grupę ugryjską, której język jest zbliżony do węgierskiego[5], reprezentują Chantowie (nazwa własna Chanti, nazwa historyczna Ostiacy lub błędnie Jugrowie) i Mansowie (nazwa własna Mansi, nazwa historyczna Wogułowie). Początkowa nazwa Ostiak przejęta została od Tatarów, którzy uważając ich za barbarzyńców, przezwali ten lud w swym języku „usztiak”, co Rosjanie przerobili na Ostiak. Ze względu na swoje siedziby Chantowie i Mansowie byli pierwszymi z ludów Syberii, które napotkały Rosjan. Mansowie osiedli zaraz za północnym i środkowym Uralem, zajmując dorzecze Irtyszu. Chantowie mieszkali nad dolnym i środkowym Obem, ale ich osady dochodziły też do północnego Uralu. Futra nabyte od Chantów były pierwszymi, które dzięki odważnym kupcom nowogrodzkim trafiły na rosyjski rynek. Chantowie, a zaraz po nich Mansowie otrzymywali w drodze handlu wymiennego nie tylko przedmioty bezwartościowe dla Europejczyków, ale również wyroby metalowe, w tym broń – na dwieście lat przed tym, zanim zawitali tu pierwsi Mongołowie. Dlatego stać ich było później na stawienie oporu pierwszym rosyjskim konkwistadorom, poczynając od końca XVI wieku, i kontynuowanie walk w formie wybuchających sporadycznie powstań i zamieszek. Na początku nie stronili też sami od najazdów na pierwsze rosyjskie osady i warownie po zachodniej stronie Uralu. Na szczęście dla Rosjan Chantowie i Mansowie nie wytworzyli żadnej większej rozumianej na sposób zachodni organizacji politycznej, żadnego tworu przypominającego państwo. Żyli za to w wielu mniejszych lub większych skupiskach osadniczych i paru większych grodach, z których jeden odgrywał rolę stolicy. Na czele każdej osady stał naczelnik, przywódca, wywodzący się z miejscowej arystokracji, którego przybysze z Europy określali zwyczajowo na wyrost „księciem”.

Grupę samojedzką tworzą mieszkający na wschód od Chantów pomiędzy Obem a Jenisejem Samojedzi, Eńcy, Nganasanie i Selkupowie. Samojedzi zamieszkują również północne obrzeża Uralu, po obu stronach tych gór. Na południu od siedzib Samojedów, po zachodniej stronie Bajkału, mieszkają Buriaci (grupa mongolska) – niezwykle waleczne plemię – którzy nigdy nie omijali okazji, by naprzykrzać się Rosjanom. W XVII wieku nad Bajkałem doszło do wielu powstań, w których od buriackich strzał zginęło niemało Rosjan. Tereny dalej na wschód zasiedlone były przez Tunguzów, poniżej nich nad Amurem mieszkali Daurowie i Niwchowie. Na wschód od Tunguzów rozciągały się ziemie zasiedlone kolejno przez Jakutów i Jugakirów. Na Półwyspie Czukockim mieszkali Czukczowie i Koriacy, na Kamczatce – Itelmeni (dawniej historycznie Kamczatkalowie).

WSTĘP DO DZIEJÓW

Pozostanie chyba na zawsze zagadką, dlaczego w prehistorycznych czasach nieliczne gromady ludzi opuściły urodzajne, przyjazne osadnictwu strefy ciepłego klimatu na południu Eurazji i zawędrowały na Syberię, gdzie zamiast słońca i żyznych pól czekał na nie wieczny mróz i żyły potężne mamuty. Mimo to około 10 tys. lat p.n.e. zaczęli tu zakładać wspólnoty osadnicze, a i z mamutami dali sobie radę. Mamuty służyły im za główne źródło pożywienia, z ich kości i skór budowali prymitywne schronienia. Gdy na całej kuli ziemskiej nastąpiło ocieplenie, wyginęły mamuty. Wtedy mieszkańcy Syberii zajęli się hodowlą koni, bydła i reniferów, nauczyli się też prostej obróbki metali. Jednak w porównaniu z kulturami kwitnącymi na południu, pozostawali na o wiele niższym szczeblu rozwoju. Dopiero wzniecone około roku 700 p.n.e. przez Scytów niepokoje na stepach Azji i południowej granicy Syberii zburzyły sielankę ludów syberyjskich i wpłynęły na ich dalsze dzieje. Od tej pory obszary Syberii stały się widownią licznych procesów migracyjnych o różnych następstwach. Plemiona zwalczały się nawzajem, wchodziły ze sobą w kontakty, mieszały się języki, obyczaje. Powstawały i upadały organizacje polityczne podobne państwom. Scytowie po wyjściu z obrzeży dzisiejszej Mongolii pocwałowali na zachód, by burzyć napotkane cywilizacje zachodniej Azji i Europy. Za nimi podążali kolejno Sarmaci, Hunowie i Mongołowie (po Mongołach ostatnimi obcymi, jacy zawitali na Syberię, byli Rosjanie, którzy dla odmiany nadeszli z zachodu). W VI wieku na obszarach północnej Mongolii i sąsiadujących z nią terenach syberyjskich powstało państwo plemion tureckich, kaganat, które przetrwało do 744 roku. Zniszczone zostało ono przez Ujgurów, lud turański, który rządził tu około stu lat. Pod ich wpływem znalazły się obszary południowo-wschodniej Syberii, w tym przed- i zabajkalskie. Państwo Ujgurów zdobyli w 840 roku Kirgizi, którzy nadeszli znad górnego Jeniseju i przez pewien czas odgrywali centralną i dominującą rolę nie tylko w Mongolii, ale i na Syberii. W 920 roku zostali wyparci z Mongolii do rdzennych siedzib nad górnym Jenisejem i w 1207 roku poddali się hegemonii Dżyngis-chana. Kirgizi byli jedynym ludem obok Ujgurów, który opanował umiejętność czytania i pisania.

Egzystencję wszystkich tych państewek i związków plemiennych zakończyło powstanie w pierwszym ćwierćwieczu rozległego imperium mongolskiego stworzonego przez Dżyngis-chana – wielkiego władcę wszystkich zamieszkanych jurt. Po wielkich sukcesach w Azji, po zdobyciu Chin, Buchary i Samarkandy, w trakcie końcowej fazy zwycięskiej wojny z Chorezmem[6]. Dżyngis-chan podzielił swe armie na mniejsze części. Każda z nich otrzymała zadanie ekspansji w wybranym kierunku w celu zdobywania następnych królestw i państw w imieniu ich pana Dżyngis-chana i bóstwa Tengri[7]. Jedna z tych armii wielkości dwóch tümenów, czyli około 20 tys. jeźdźców, pod dowództwem Subedeja i Dżebe (zwanych przez Dżyngis-chana psami wojny), pognała w kierunku północno-zachodnim. Po wtargnięciu do południowej części Rusi (dzisiejszej południowo-wschodniej Ukrainy) rozbili w czerwcu 1223 roku doszczętnie w bitwie nad rzeką Kałką połączone siły Płowców i paru książąt Rusi Kijowskiej. Przed bitwą Rusini potraktowali arogancko posłów mongolskich, po czym ich w okrutny sposób uśmiercili, nie wiedząc, że kręcą tym bicz na całą Ruś Kijowską. Subedej i Dżebe pohulaliby chętnie dłużej na ruskiej ziemi, lecz zostali nagle wezwani do głównych sił w Chorezmie, skąd Dżyngis-chan planował następną wojnę przeciwko Chinom. Władcy Rusi zbytnio się porażką nie przejęli. Mongołowie jak nadeszli, tak zniknęli i nikt na dobrą sprawę nie wiedział, co to za lud i skąd się wziął. Dla książąt Rusi ważniejsze okazało się kontynuowanie walk dynastycznych, osłabiających ich potencjał militarny, niż zaprzątanie sobie głowy sezonowym nieszczęściem. Był to wielki błąd, gdyż Subedej i Dżebe przynieśli z wyprawy radosne nowiny o rozległych ziemiach Rusi, które łatwo można podbić. Tak też się stało.

Treść dostępna w pełnej wersji eBooka.

2 Zwany na przestrzeni dziejów również Morzem Arktycznym, północnym Oceanem Lodowatym lub Morzem Lodowatym.

3 Umowna linia rozgraniczająca zlewnie rzek, w tym wypadku biegnąca wzdłuż grzbietów, szczytów i przełęczy górskich. Wypływające z działu wodnego potoki i rzeki spływają na jedną lub drugą stronę gór.

4 L. Bazylow, Syberia, Warszawa 1975, s. 22.

5 Proszę sobie wyobrazić zdumienie podróżników węgierskich odwiedzających w XIX wieku obszary Obu i dolnego Irtyszu, gdy pośród nieznanych im plemion mogli się porozumieć z ich przedstawicielami dość łatwo we własnym języku.

6 Chorezm – historyczna kraina obejmująca obszar dzisiejszego Uzbekistanu, Turkmenistanu i Iranu.

7 Tengri – najważniejsze bóstwo w wierzeniach plemion dalekiej Azji: ałtajskich, mongolskich, tureckich, huńskich, a także prabułgarskich.