Читать книгу Қылмыстық процесте бизнесті қорғау - Тайыр Күзекұлы Назханов - Страница 3

Алдымен, заң бойынша экономикалық қызмет саласындағы қылмыстық істер ҚР ҚК 8-тарауында, ал меншікке қарсы ҚР ҚК 6-тарауында айқындалғанынан бастайық. Осы қылмыс түрлерінің ішінде тәжірибеде жиі кездесетіндері -алаяқтық (ҚР ҚК 190-бабы), иемдену немесе ысырап ету (ҚР ҚК 189- бабы), іс жүзінде жұмыстар орындалмай, қызметтер көрсетілмей, тауарлар тиеп-жөнелтілмей шот-фактура жазу бойынша іс-әрекеттер жасау (ҚР ҚК 216-бабы), қаржылық (инвестициялық) пирамиданы құру және оған басшылық ету (ҚР ҚК 217- бабы), экономикалық контрабанда (ҚР ҚК 234-бабы), қасақана банкроттық (ҚР ҚК 238-бабы), ҚР ҚК 245) және басқа да қылмыс құрамдары. Қарастырылып отырған қылмыстық құқық бұзушылық түрінің қызмет мәні ең алдымен ақша, бағалы қағаздар, пластикалық карталар, сондай-ақ жылжымайтын мүлік болып табылады.

Алайда экономикалық қызмет саласындағы істер басқа негіздер бойынша да жіктелуі мүмкін. Мысалы, шаруашылық қызметтің салалық ерекшелігі бойынша өндірісте, қоғамдық тамақтандыру, сауда саласында және т.б. экономика саласында және меншікке қарсы қылмыс жасау әдістері зауыттарда, елді мекендерді абаттандыру кәсіпорындарында, фармацевтикалық компанияларда және т.б. ерекшеленуі мүмкін.

Бұдан әрі аталған істердің кейбіреулері мемлекеттік салада, ал басқалары экономиканың мемлекеттік емес секторы саласында жасалады деген негізде бөлінуі мүмкін. Мысалы, жымқыру әртүрлі секторларда жасалуы мүмкін. Егер зиянкес – бюджеттік ұйымның басшысы болса, онда, әдетте, зиян тікелей мемлекетке келтіріледі, сол сияқты залал кәсіпкерге, жеке ұйымға келтірілген жымқыру істері де бар. Ал салық төлеуден жалтару тек мемлекеттік секторға зиянын тигізеді.

Жоғарыда айтылғандармен қатар рұқсат етілген экономикалық қызметке және тыйым салынған экономикалық қызметке қатысты істерді бөліп көрсетуге болады. Рұқсат етілген қызметке жалпы заңды негізде жүзеге асырылатын, яғни бұл кәсіпорындар ресми тіркелген, жұмыс істейтін, бірақ қылмыстық жолмен, мысалы, бюджетке салық төлеуден жалтаруға бағытталған кірістерді жасыру немесе азайту әрекеттерін жатқызуға болады. Немесе қолданыстағы кәсіпорында бас- тапқыда болмаған тауарларды жөнелту үшін шот-фактураларды жазып бере бастайды. Экономика саласындағы тыйым салынған қызметке, мысалы, экономикалық контрабанданы, жалған ақша жасауды, қаржылық (инвестициялық) пирамида құруды, яғни іс-әрекеттерге тыйым салынған және бастапқы заңды бизнестегі заңдылықтан ауытқу нысаны бола алмайтын әрекеттер жасалған жағдайды жатқызуға болады.

Экономика саласындағы құқық бұзушылықтар қылмыстық кодекстің әртүрлі құрамдарының белгілеріне жататынына қарамастан, олардың ортақ сипаттамалары бар. Әдетте, субъектілер экономика саласында қызмет ететін басқарушылық, өндірістік, коммерциялық және басқа ұйымдардың қызметкерлері болып табылады. Айыпталатын әрекеттер олардың функционалдық міндеттерін бұзуына байланысты жасалады.

Құқық қорғау органдары экономикалық қылмыстық істерді тергеу кезінде мыналарға назар аударады: нормативтік құқықтық актілердің қандай ережелері бұзылды, субъект қандай жарғылық және өзге ішкі құжаттар негізінде қызметті жүзеге асырды, ниеттің бар немесе жоқ екендігін дәлелдеу, залалдың мөлшері қандай, ол немен расталады, қатысушылар бар ма, олардың әрқайсысының рөлі, бухгалтерлік құжаттаманың болуы, ондағы бұрмаланулар, сондай-ақ өзге де мән-жайлар.

Экономикалық бағыттағы істер қылмыстық іс жүргізу заңдарын ғана емес, сондай-ақ азаматтық құқық пен салалық нормативтік құқықтық актілерді білуді талап етеді. Сонымен қатар көбінесе экономикалық саладағы істер өте ерекше болып келеді, мысалы, интернет-платформалар бойынша істер. Сондықтан ҚР Қаржы мониторингі агенттігінің орталық аппаратындағы тергеушілер соңғы уақытта қылмыстық істерді тергеу кезінде сарапшыларды тартуда. Сонымен қатар олардың цифрлық технологиялар, қаржы, құрылыс және т.б. сала- ларда түрлі рұқсаттары бар сарапшылар жұмыс істейтін дербес басқармалары бар. Қорғауды жүзеге асыру барысында ұзақ уақыт бойы сарапшы есепшілер, салық органдары, құрылысшылар, IT-мамандарымен жұмыс істеп келемін және бұл дұрыс та, өйткені бәрін білу мүмкін емес, ал сіз өзіңіздің клиентіңізбен сенімді қорғаныс желін құра білуіңіз керек.

Өкінішке орай, қылмыстық процестің жетілдірілмегендігіне байланысты іс жүзінде тергеудің келесі сатыларында адам күдікті болған кезде олардың процессуалдық тіркелуіне дау айту мүмкіндігі бола тұра, адвокат өзінің қорғауындағы адамға экономикалық істер бойынша нақты көмек көрсете алмайды. Қорғау және айыптау тараптарының теңдігі туралы декларативті түрде мәлімделуі мүмкін, бірақ іс жүзінде адвокаттың өкілеттіктері тергеушіге қарағанда аз. Мысалы, сотқа дейінгі тергеудің өте маңызды кезеңі – сот сараптамаларын тағайын- дау және қорытынды беру үшін мамандарды тарту. ҚР ҚПК 64, 70, 71, 272-баптарына сәйкес тергеуші тиісті қаулымен танысуға мүмкіндік бере отырып, сараптама тағайындалар алдында жәбірленушіні, күдіктіні, адвокатты хабардар етуге міндетті, бұл ретте адвокат-қорғаушыға тіпті қаулының көшірмесін алуға да рұқсат етіледі. Сараптама аяқталғаннан кейін тергеуші процеске қатысушыларды сараптамалық қорытындымен таныстыруға міндетті, бірақ тергеушілер көбінесе ықтимал күдіктінің процессуалдық мәртебесін тіркеуді соңғы сәтке дейін кешіктіреді, бұл адамды, әрине, мұндай құқықтары жоқ куәгер ретінде ресми түрде қалдырады. Осылайша, қорғаныс тарапының сараптама мен зерттеуді тағайындау туралы хабардар болу, содан кейін тиісті қорытындыларға уақтылы қол жеткізу құқықтары шектеледі. Сотқа дейінгі тергеу аяқталар алдында ғана бұл «куәгерлердің» мәртебесін күрт өзгертіп, оларды күдікті деп тану және олардың әрекеттерін саралау туралы шешімдер жариялайды.

Алайда, бұл ретте, сотқа дейінгі тергеудің басынан бастап тергеу күдікті деп тану туралы қаулы шығарылады деп санайтын адамдарға қатысты жасырын тергеу әрекеттері жүргізілуі мүмкін екенін есте ұстаған жөн. ҚР ҚПК 232-бабы 7-бөлігінің 1, 4-тармақтарына сәйкес, қылмыстық құқық бұзушылық туралы арызда, хабарда оны дайындайтын, жасайтын немесе жасаған адам ретінде көрсетілген, не оған қатысты оның тергеліп жатқан құқық бұзушылыққа қатысы бар не дайындалып жатқан, жасалып жатқан немесе жасалған қылмыстық құқық бұзушылық туралы мәліметтері бар деп пайымдауға өзге де негіздер бар адамға қатысты, сондай-ақ, егер үшінші тұлға қылмыстық құқық бұзушылық туралы ақпаратты алатын немесе беретін іс үшін маңызы бар. Сондай-ақ негізінен экономикалық және меншікке қарсы қылмыстар бойынша қылмыстық жауапкершілікке тарту туралы арыздар бастапқыда нақты адамдарға қатысты берілетінін ескеру қажет.

Демек, бұл адамдар ҚР ҚПК 65-1-бабы 1-бөлігінің анықтамасын негізге ала отырып, қорғалуға құқығы бар куә мәртебесіне ие болады, оған сәйкес егер адамға қылмыстық құқық бұзушылық туралы арызда және хабарламада оны жасаған адам ретінде көрсетілсе не оған қарсы қылмыстық процеске қатысушы куә айғақ берсе, бірақ осы адамға процестік ұстап алу қолданылмаса не оны күдікті деп тану туралы қаулы шығарылмаса, онда ол қорғалуға құқығы бар куә мәртебесіне ие болады. Ал жасырын тергеу әрекеттерін жүргізе алатын үшінші тұлғалар – бұл процеске куәгер ретінде қатысатын немесе тергеушіге ешқашан ресми түрде шақырылмаған, бірақ құқық қорғау органдарының қарауында болуы мүмкін адамдар. Осылайша, адам қылмыстық қудалау органдарының тарапынан оның жеке басына қызығушылықтың жоқтығы туралы бейқам түрде сенсе, сонымен бірге оған дәлелдемелер жиналады. Істің барлық материалдарымен танысу кезеңінде клиентіңіздің қаншалықты артық сөйлегенін оқып шығып, белгілі бір сөздер мен сөз тіркестерінің мағынасын қалай түсіндіруді ойлайсыз. Неліктен мұны ертерек жасау мүмкін емес? Бұл ҚР ҚПК 296-бабы 1-бөлігінде айқындалған қорғау тарабы үшін заңнамалық кедергі, соған сәйкес сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам күдіктіге және оның қорғаушысына айыптаулар тізімін қоспағанда, тігілуі, нөмірленуі, іс парақтарының тізімдемесіне енгізілуі және тергеу органының мөрімен бекітілуі тиіс істің барлық материалдарын ұсынады. Танысу мақсатында заттай дәлелдемелер де ұсынылады және күдіктінің немесе оның қорғаушысының өтініші бойынша тергеу әрекеттерінің хаттамаларына қоса берілген болса, фонограммалар, бейнежазбалар, кинофильмдер, слайдтар, өзге де ақпарат жеткізгіштер жаңғыртылады.

Экономикалық қылмыстар бойынша қылмыстық істерді кім тергейді? Шынымды айтсам, бәрі ҚР ҚПК бойынша қылмыстық құқық бұзушылықтардың осы түрлерін тергеудің атаулы ведомствосы – аумақтық Экономикалық тергеу департаменттерімен (бұдан әрі – ЭТД) бірге ҚР Қаржы мониторингі агенттігі (бұдан әрі – ҚР ҚМА) болып табылады. Бірақ азаматтарға және мемлекеттік емес ұйымдарға қатысты жасалған иемдену, жымқыру, алаяқтық жөніндегі қылмыстық істер, сондай-ақ қаржылық (инвестициялық) пирамидаларды ұйымдастыру жөніндегі істер Ішкі істер органдарында тергеуде болады. Мемлекеттік қызметкерлерге қатысты қылмыстық істерді ҚР сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі (сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет) тергейді. Тәжірибемде экономикалық қылмыстарды тіпті ҚР арнайы прокуратурасы мен ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитетінің бөлімшелері де тергейтінін кездестіріп жүрмін. Яғни, істердің осы санатын зерттеп, тергегісі келетіндер көп. Бұл жүйеліктің бұзылуы емес екенін атап өтейін, өйткені прокурорда ҚР ҚПК 193-бабы 1-бөлігі 12-тармағында көзделген айрықша өкілеттік бар, оған сәйкес прокурор сотқа дейінгі тергеп-тексерудің заңдылығын қадағалауды, сондай-ақ тергеп-тексерудің объективтілігі мен жеткіліктілігін қамтамасыз ету қажеттігіне байланысты ерекше жағдайларда қылмыстық қудалауды жүзеге асыра отырып, қылмыстық қудалау органының не қылмыстық процеске қатысушының жазбаша өтінішхаты бойынша істерді бір орган- нан екінші органға береді, не өзінің іс жүргізуіне қабылдайды және ҚПК-де белгіленген тергеулілігіне қарамастан оларды тергеп-тексереді.

Қорғау тапсырмасын қабылдағаннан кейін мен әдетте келесі әрекеттер жасаймын. Клиентпен сөйлескеннен, сұрақ қойғаннан кейін оның иелігіндегі процессуалдық құжаттармен танысқаннан соң хабарлама жазып, оны электрондық үкімет порталы арқылы тергеушіге клиентімнің мәртебесі туралы ақпарат беруді, сондай-ақ ҚР ҚПК бойынша өзінің мәртебесіне сәйкес оған және оның адвокатына қазірден бастап қолжетімді болатын құжаттармен танысу туралы өтінішхат жолдаймын. Егер осыған дейін клиентімнен жауап алынса, бірақ хаттаманың көшірмесі болмаса, онда тергеушіден онымен танысуға және одан қажетті мәліметтерді жазып алуға мүмкіндік беруін сұраймын, өйткені қорғаушының бұл құқығы ҚР ҚПК 70-бабы 2-бөлігінің 5-тармағында бекітілген. Хабарлама мен өтінішті тергеушіге оның WhatsApp қосымшасындағы нөміріне жіберемін. Сол күні ҚР Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі өңірлік басқар- масына қылмыстық істің қозғалысы бойынша статистикалық мәліметтерді, атап айтқанда, СДТБТ-де тіркелген күнін, ҚР ҚК сотқа дейінгі тергеп-тексеру басталған бабын, тергеп-тексеру мерзімінің үзілуі, тергеп-тексеру мерзімінің ұзартылуы туралы мәліметтерді, дерекқорда көрсетілген істің фабуласын, істердің бір өндіріске қосылуы, тергеу сотында санкцияларды алу туралы ақпаратты (мазмұнын ашпай, табиғи түрде), жәбірленушілер мен күдіктілер, алынған заттай дәлелдемелер туралы мәліметтерге адвокаттық сұрау саламын.

ҚР ҚПК 99-бабына сәйкес процеске қатысушы, оның ішінде адвокат, қылмыстық процесс барысында маңызы бар мән- жайларды анықтау, өтінішхатпен жүгінген адамның немесе олар өкілдік ететін адамның құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету үшін процестік әрекеттерді жүргізу немесе процестік шешімдер қабылдау туралы өтінішхаттармен тергеушіге жүгінуге құқылы. Осыған байланысты егер тергеуші менің өтінішіме 3 тәулік ішінде тиісті қаулы шығару арқылы жауап бермесе, ол мұны ҚР ҚПК 99-бабы бойынша жасауға міндетті, онда мен ҚР ҚПК 105-бабының тәртібімен осы істі қадағалайтын прокурорға шағым жазамын, ал қадағалау органы әрекет етпеген жағдайда, ҚР ҚПК 106-бабының тәртібімен тергеу сотына ұқсас шағыммен жүгінемін. Заңның көрсетілген нормасы тергеудің сотқа дейінгі сатысында заңдылықтың сақталуын сот бақылауының құқықтық тетігін бекітеді және тергеушінің немесе прокурордың әрекеті немесе әрекетсіздігін тікелей қозғайтын кез келген адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған. Әдетте шағым қаралғанға дейін немесе ол қаралған күні тергеуші адвокатпен белсенді түрде байланысқа шығады және түсінбеушілікті шешу үшін кездесу ұсынады. Жалпы тергеушімен болатын барлық қарым-қатынасты құжаттандыруды ұсынамын. Мысалы, тергеу әрекетінің сол хаттамасында жауап алғаннан кейін өтініш жазамын. Осылайша ол жоғалмайды, тергеуші оған жауап беруге мәжбүр болады, бірақ бұл оған ұнамайды. Ол менің әрекеттерімнің хаттаманы бұзғанын айтады, бірақ іс жүзінде олай емес, өйткені бұның бәрі заңмен рұқсат етілген. Мәселен, ҚР ҚПК 123-бабы 4-бөлігіне сәйкес, ауызша айтылған толықтырулар, түзетулер, ескертулер, қарсылықтар, өтінішхаттар мен шағымдар хаттамаға енгізіледі, ал жазбаша нысанда жазылғандар хаттамаға қоса беріледі. Бұдан басқа, ҚР ҚПК 199-бабы 6-бөлігіне сәйкес хаттама тергеу әрекетін жүргізуге қатысқан барлық адамдарға танысу үшін ұсынылады. Олар хаттамаға енгізілуі тиіс ескертулер жасау құқығы түсіндіріледі. Хаттамаға енгізілген барлық ескертулер, толықтырулар, түзетулер ескертілуі және осы адамдардың қолымен куәландырылуы тиіс.

Тергеушімен, прокурормен, сотпен қарым-қатынас – бұның барлығы сыртқы қорғаныс. Бірақ клиентпен, ішкі қорғаныспен қалай жұмыс жасау керек? Жалпы қылмыстық істерден айырмашылығы, экономикалық қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істер бойынша басынан бастап айғақтар беру, тергеуге құжаттарды көрсету қажет. Бұл неліктен маңызды, себебі көптеген адамдар экономикалық қылмыстар туралы істерде ең бастысы құжаттар деп санайды. Иә, дәл солай, бірақ осы дұрыс рәсімделген құжаттарды өзің тергеушіге бірінші көрсетіп, оның қатысы бар адамға деген қызығушылығын жоғалтатындай етіп түсіндіріп берген дұрыс. Тергеу – жедел тобы клиенттің кеңсесіне куәгерлерімен келіп, жәшік- терге салынған компьютерлері бар барлық құжаттарды тәркілеп, клиентті ешнәрсесіз қалдыруы сорақылық болып табылады. Тәркіленген құжаттардың көшірмелерін уақытысында жасамағандықтан, болашақта сол құжаттарға сілтеме жасай алмайды.

Сондай-ақ салық төлеуден жалтару үшін келесідей трюк қолданылады. Сотқа дейінгі тергеп-тексеруді бастау үшін салықтық тексеру актісі талап етілетіні белгілі. Егер берешек сомасы 50 мың АЕК-тен асатын болса, онда салық қызметкерлері актіні материалдарымен бірге қаржы мониторингі органдарына жібереді. Бірақ ол басқа жолмен де орын алады. Мысалы, тәжірибемде мынадай жағдай болды, букмекерлік кеңсенің басшылығы мен қызметкерлеріне қатысты құмар ойындар ережелерін бұзу бойынша сотқа дейінгі тергеу басталды. Осы іс аясында салықтық тексеру тағайындалды. Салық кодексі бойынша қылмыстық іс шеңберінде салықтық тексеру жүргізілген жағдайда хабарлама сот үкімінен кейін ғана шығарылады. Мәселен, ҚР Салық кодексі 159-бабы 4-бөлігіне сәйкес сотқа дейінгі тергеп-тексеру шеңберінде салықтық тексеру жүргізілген жағдайда, өзіне қатысты сотқа дейінгі тергеп-тексеру жүргізіліп жатқан салық төлеушіні тексеру нәтижелері туралы хабарлама қылмыстық істі қарау аяқталғаннан кейін шығарылады. Осылайша, кәсіпкердің азаматтық тәртіпте хабарламаға шағымдануға мүмкіндігі жоқ.

Бізде қазіргі таңда 01.01.2015 жылға дейін, яғни ҚР соңғы ҚПК заңды күшіне енгенге дейін болғандай тергеуге дейінгі тексеру жүргізілмейді. Енді сотқа дейінгі тергеудің басталғаны туралы адамдар тінту, құжаттар алынып, шоттар жабылып, контрагенттерден жауап алу жүргізіліп жатқан кезде ғана біледі. Алайда қылмыстық істің ашылғаны туралы мәлім бір белгілер арқылы анықтауға болады. Бұл туралы банктерден, мемлекеттік кіріс органдарынан сұрау салулар куәландыруы мүмкін. Кәсіпкер мұны сезгеннен кейін бірден бухгалтерлік есепті тексеруді қамтитын компанияның аудитін өзі жүргізуі керек. Оның үстіне мұндай тексерулерде «тәжірибелі» адамды сырттан шақырған дұрыс. Онымен бірге экономикалық қылмыстық істерге мамандандырылған адвокат құжаттаманы тексерген кезде құқықтық аудит жүргізу керек, өйткені тергеуші кейін оған өзінің айыптау призмасы арқылы қарайды. Кәсіпкер адвокатына барлығын ашық айтқаны абзал, сонда ол істі дәл сол жерде тезірек реттеп, осыған байланысты тиімді заң көмегін көрсетуге болады. Кәсіпкер бухгалтерлік есеп пен заңды құжаттарға аудит жүргізгеннен кейін өз құжаттарын ретке келтіруі керек. Бәрін сканерлеп, серверді кеңсе аумағынан тыс жерге көшіргені дұрыс. Келесі қадам – ұжыммен жұмыс. Бұл жерде адвокат қайтадан өз клиентімен, яғни компанияның меншік иесімен немесе директорымен жұмыс жасап, оған қызметкерлермен қарым-қатынас жасауды тапсыру керек. Неліктен бұл маңызды, себебі тергеуші мықты адвокаттарды әртүрлі заңсыз әдістермен істен шығаруға тырысады. Олар әдейі жалған айғақ беруге мәжбүрлеу сияқты себеп табады, онда қызметкер адвокат оны осылай айтуға бұйырды деп айтады.

Мұндай істер бойынша қорғаныстың әлсіз буыны компания қызметкерлері болып табылады, өйткені жауап алу бірінші солардан басталады. Оларды жүргізу барысында негізгі шешімдерді директордан басқа кім қабылдайтыны, олар қалай қабылданатыны, кімнің қандай қызметтік функциялары бар екені, куәгердің келісімшарт туралы не білетіні, оның орындалмауы сот тергеуіне себеп болғаны белгілі болады. Сондықтан куәгерге жауап алуға заң көмегін көрсету туралы келісімі болатын адвокатпен бірге барғаны дұрыс. Сотта куәгерлердің 10-12 сағат бойы адвокатсыз тергеушімен бірге су- сыз, тамақсыз, дәретханасыз отырдық және соңында хаттаманы оқымай-ақ жай ғана қашып құтылу үшін қол қойдық деп айтып жатқандарын көріп жүрміз. Онда бұл куәгер айтқандай жазылмаған. Сосын олар тергеушіні сотқа шақырады, ал прокурор оған «куәгерге қысым көрсеттіңіз бе?» деп сұрақ қойғанда, тергеуші «әрине, жоқ!» деп жауап береді. Ал сот өз кезегінде, тергеушіге сеніп, айыптау үкімін шығарады. Егер кәсіпкер өз қызметкерлерін уақтылы қорғауға, ешкімді азаптамауға және тергеу сатысында істі тоқтатуға шаралар қабылдаса, осының бәрін болдырмауға болады.

Жалпы басынан бастап экономикалық қылмыстық істерде маманданған адвокатпен жұмыс жасаған дұрыс. Мысалы, жедел уәкіл есепшіге қоңырау шалып, оған бір күн ішінде келісімшарттар мен құжаттарды әкелуді сұрайды. Есепші бірден бәрін орындай бастайды. Ал бұл іс жүзінде қажет пе? Мәселе мынада, келісім шартта кем дегенде екінші тарап бар, егер ол туралы ақпаратты оңға және солға тарататын болсаңыз, оның құқықтары бұзылуы мүмкін. Сондықтан заңда құпиялылық пен коммерциялық құпия туралы келісімде осындай талап бар. Тәркілеу шаралары қашан орын алады? ҚР ҚПК 253-бабына сәйкес іс үшін маңызы бар белгілі бір заттар мен құжаттарды, егер олардың қайда және кімде екені нақты белгілі болса, сонда тәркіленуге жататын мүлікті алып қою мақсатында тәркілеу жүргізіледі. ҚР ҚПК 254-бабы 1-бөлігінде коммерциялық құпияны құрайтын құжаттарды тәркілеу тергеу сотының санкциялауын талап ететіні көрсетілген. Тергеу соты рұқсат еткен тәркілеу туралы қаулыны талап ете отырып, клиент онымен танысуға құқылы, ал оның адвокаты көшірмесін жасап алуға құқылы. Сонымен бұл қаулыда тергеуші судьяға санкцияның не үшін қажет екенін түсіндіруі керек деген мотивациялық бөлім бар. Мұнда сіз толық болмаса да, бастапқы кезеңде кәсіпкер мен оның адвокаты үшін өте құнды ақпаратты, соның ішінде қылмыстық істің нөмірін, тергеушінің тегін, тергеу жүргізіліп жатқан қылмыстың мән-жайын, қай бап бойынша, қай уақыттан бастап тергеу басталғанын таба аласыз. Ал қаулымен танысқаннан кейін кәсіпкер тергеушіден қажетті құжаттарды жинауға уақыт сұрай алады. Құжаттарды жинау кезінде клиентке компьютерде құжаттаманың егжей-тегжейлі атауы бар құжаттардың толық тізімін теріп, оны флэшкаға жүктеуге кеңес беремін. Осылайша, өзі немесе қызметкері және адвокаты құжаттаманы беру кезінде уақытты үнемдейді. Тергеуші жай ғана флэшкадағы ақпаратты жүктеп, өзінің деректемелерін жазып, хаттаманы басып шығаруы керек бо- лады. Компания қызметкері тергеушінің қолы қойылған осы хаттаманың көшірмесін алуға құқылы. Мәселен, ҚР ҚПК 256- бабы 2, 4-бөліктеріне сәйкес алынған барлық заттардың жеке ерекшеліктерін нақты көрсете отырып, хаттамада көрсетілуі тиіс алу хаттамасының көшірмесі олар жүргізілген адамға қолхатпен беріледі. Егер тәркілеу ұйымда жүргізілсе, онда хаттаманың көшірмесі оның өкілдеріне қолхат арқылы тапсырылады. Сондай-ақ тәркілеу жұмыстарының барысын фотоға немесе бейнеге бекіту қажет екенін есте ұстаған жөн.

Сонымен қатар тәркілеу жұмыстары кезінде фото немесе видеоны тіркеу керек екенін ескеріңіз.

Мұның бәрі салықтық тексеру жағдайында инспекторға осы хаттаманы ұсыну үшін қажет, ол өз кезегінде осы хаттаманы немесе алынған құжаттарды өз бетінше сұрай алады. Сол себепті заңға сәйкес шығарылған тәркілеу туралы қаулыны сұрауыңыз қажет. Бұл біріншіден, ал екіншіден, осы құжаттарды тапсырған кезде жедел уәкіл немесе тергеуші есепшімен сөйлесуге ниет білдіреді және онда есепші не туралы айтатыны әлі белгісіз, негізінен экономикалық қылмыстық істер бойынша көбіне директор мен есепшіні жауапқа тартатынын түсіну керек.

Құжаттарды беру әрдайым тыныш бола бермейді. Экономикалық қылмыстық істер бойынша кең таралған тінту сияқты тергеу әрекеті де бар, ол ҚР ҚПК 252-бабы 1-бөлігіне сәйкес іс үшін маңызы бар заттарды немесе құжаттарды табу және тәркілеу, оның ішінде тыйым салынуға жататын мүлікті табу мақсатында жүргізіледі. Әдетте олар бір уақытта кеңсенің орналасқан жерінде де, директордың, есепшінің және негізгі менеджерлердің тұрғылықты жерінде де әртүрлі мекен жайлар бойынша бірнеше тінтулер жүргізеді. Тергеуші ретінде тінту жүргізген және адвокат ретінде қатысқан адам ретінде тінтуге дайындық неғұрлым жақсы болса, іс соғұрлым жақсы болады деп айта аламын. Бұл тергеушіге де, тінту жүргізілетін адамға да қатысты. Тінту жұмыстары алдында кеңсе немесе пәтер терезелерінің астында жедел бөлімшелердің қызметкерлері тұрады, сондықтан бірдеңені лақтырып тастай аласыз деп күтудің қажеті жоқ, өйткені ол ерте ме кеш пе анықталады. Тінту басталар алдында тергеуші куәгерлердің қатысуы- мен бейнекамераға тінту жүргізу туралы қаулы жариялайды және тінту жүргізіліп жатқан адамға қолын қойғызып онымен танысуға, ал адвокат-қорғаушы қатысқан жағдайда соңғысына осы қаулының көшірмесін алуға мүмкіндік беруі тиіс.

Әдетте олар тергеу сотының санкциясымен дайын болып келеді. Алайда кейде олқылықтар да болып тұрады. Мысалы, тінту туралы қаулыда мекенжайдың дұрыс берілмеуі әбден мүмкін. Тінту орнында жасырын бейнебақылау камерасы болғаны жақсы. Бұл кейіннен құқық қорғау органдары қызметкерлері әрекетінің заңсыздығы туралы хабарлау үшін қажет. Куәгерлердің өздерімен бірге келгендер емес, көршілердің болғанын талап етіңіз. Иә, бұл жағымсыз, ұят. Бірақ осы- лайша сіз тәртіп сақшылары заңсыз әрекеттерінің куәгерлері болатынына сенімді боласыз. Заң куәгерлердің ең аз санын шектейді, бірақ жоғарғы шекті шектемейді, сондықтан тінтуді бастамас бұрын көршілеріңізден тағы бірнеше куәгердің қатысуын сұраңыз. Бұл түсінік ҚР ҚПК 82-бабы 3-бөлігінің мәнінен туындайды, оған сәйкес тергеу әрекеттерін жүргізуге кемінде екі куәгер қатысады.

Жедел уәкілдердің бейнекамераның, компания басшысы мен қызметкерлерінің назарынан тыс қалып, сіздің тұрғын немесе кеңсе орын-жайыңыздағы бөлмелер бойынша таралуына жол бермеңіз. Сондай-ақ компанияның барлық қызметкерлерін бір кеңсеге орналастырып, ал құқық қорғау органдарының қызметкерлері кеңседе немесе пәтерде еркін серуендеуіне жол бермеу керек. Барлық кабинеттер, бөлмелер құлыптаулы, ал есіктердің кілттері сізде болғаны дұрыс. Тінтудің барлық қатысушылары бір жерде болатындай етіп оларды кезекпен ашыңыз. Хаттаманы толтыратын тергеушінің жанында отырмаңыз, тінту жүргізетіндердің қасында болыңыз. Құқық қорғау органдарының қызметкерлері қызметкерлеріңіздің біреуімен жеке қарым-қатынас орнатып, олармен сенімді әңгімелер жүргізуіне жол бермеңіз.

Бұл – заңсыз әрекет. ҚР ҚПК бойынша тінту барысында ешқандай сауалнама, әңгіме қарастырылмаған. Мәселен, ҚР ҚПК 254-бабы 12-бөлігіне сәйкес сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам тінту жүргізілетін үй-жайдағы немесе сол жердегі адамдарға және осы үй-жайға немесе орынға келген адамдарға тінту аяқталғанға дейін оны тастап кетуге, сондай-ақ бір-бірімен немесе өзге де адамдармен сөйлесуге тыйым салуға құқылы. Тінту жүріп жатқандықтан, қылмыстық іс бар және қауіпсіздік күштерімен кез келген қарым-қатынас құжатталуы керек. Егер қауіпсіздік күштері тінту жүргізуге келсе, онда оны жүргізу кезінде басқа да артық әрекеттер жүргізуге жол берілмейді. Алайда бұл оларға тінту аяқталғаннан кейін компания қызметкерлері мен жетекшісінің эмоционалды күйзелісін пайдаланып, дереу куәгер ретінде жауап алуға тыйым салмайды (адвокаттың оларға бұл процедуралық мәртебеде міндетті емес екенін әдейі түсіндіру арқылы). Ал психологиялық қысымға ұшыраған адамдардың жауап алу кезінде адвокатсыз не айтатынын, осыған дейін айтқан болатынмын.

Іс-әрекеттің болжалды алгоритмі мынадай: олар сізге қоңырау шалып, есік қағып, іздеумен келгенін хабарлағаннан кейін адвокатқа қоңырау шалыңыз. Ал адвокат сізге келгенше, тәртіп сақшыларымен есік арқылы сөйлесуді бастаңыз. Олардан тегін, атағын, қандай бөлімшеден, қандай қылмыстық іс бойынша келгенін сұраңыз. Содан кейін міндетті түрде, олар бандиттер ме, жоқ па деп алаңдағаныңызды және олар келген бөлімшенің кезекші бөліміне қоңырау шалатындығыңызды айтыңыз. Олар күтеді. Бұл сізге ойларыңызды жинауға, ұсталған жағдайда қажетті қоңыраулар мен бұйрықтар жасауға уақыт береді. Әдетте тінтуден кейін нақты және процедуралық тұтқындау орын алады. Үйіңізде немесе кеңсеңізде алдыңғы есік бұзыла бастаған кезде, тінтуге рұқсат беруге міндетті адвокат келеді, өйткені егер онда сіздің қорғауыңыз туралы хабарлама болса, егер ол осы тергеу әрекетіне жіберілмесе, мұны қорғаныс құқығын бұзу ретінде қарастыра аласыз және одан әрі тінту нәтижелеріне шағымдана аласыз, оларды қолайсыз дәлелдемелер деп тани аласыз.

Егер тінту адвокатсыз басталса, барлығын бір кеңсеге шақырыңыз, қалам, қағаз парағын алыңыз және келген адамдардың аты-жөнін жаза бастаңыз, тінтудің барысын да жазыңыз. Осылайша сіз бастаманы өз қолыңызға аласыз. Алайда тергеушінің міндеті сіздің ерік-жігеріңізді сындыру және қызметкерлеріңізді басу екенін ұмытпаңыз. Бұл жағдайда ол көшбасшының кім екенін көріп, қолынан келгенше оның беделін түсіруге тырысады. Сондықтан еденге жату туралы бұйрық сияқты қол астындағылардың көз алдындағы осындай әрекеттер осы мақсатта жасалады. Мұны сабырмен қабылдаңыз, себебі бұл да шағымға негіз бола алады.

Өз басым жұмысымда тінту кезінде кәсіпорынның заңгерімен жұмыс істеуге тырысамын. Біріншіден, бұл адвокаттың жұмысын жеңілдетеді. Ұжым оны жақсы біледі және ол өз кезегінде кімнің қандай функционалдығы бар екенінен хабары бар. Сондықтан оған жұмыстардың бір бөлігін тапсырамын, мысалы, тінту кезінде тәртіп сақшыларын бақылау сияқты, ал өзім тінту кезінде компания қызметкерлерінен жауап алмақ болған тергеушімен тікелей жұмыс жасаймын.

Бірден айта кетейін, бұл спектакльдің драмасы тек басында ғана өтеді. Сосын екінші-үшінші сағатта бұл әдетке айналады. Ірі кәсіпорындарда 10-14 сағатқа созылатын тінтулер болып жатады, соңында бәрі шаршағанда да қырағылықты жоғалтуға болмайды. Компанияның кейбір қызметкерлері тіпті тәртіп сақшыларымен темекі шегуге шығып, достық әңгімелер жүргізе бастайды. Бұған компания басшысы жол бермеуі керек, өйткені жедел бөлімшенің қызметкері барлау жүргізеді, оның ішінде құжаттар қайда болуы мүмкін, кімде болуы керек деген тақырыпты қозғай бастайды. Содан кейін прокурорға қажетті құжаттар табылып, тәркіленетін басқа жерде дереу санкцияланбаған тінту күтіңіз. ҚР ҚПК 254-бабы 3-бөлігіне сәйкес, тәркіленуге жататын объект кідірту салдарынан жоғалуы, бүлінуі немесе қылмыстық мақсаттарда пайдаланылуы мүмкін деген нақты қауіп болған ерекше жағдайларда тінту тергеу судьясының санкциясынсыз жүргізілуі мүмкін. Сондай-ақ хаттамаға қол қойған кезде мұқият оқып шығыңыз, көшірмеңізді ғана емес, сонымен бірге тергеушінің данасында тінту жүргізуге келіспейтіндігіңізді жазбаша түрде білдіруді ұмытпаңыз.

Сонымен қатар тәртіп сақшыларымен істі өзіңізше «шешу» мақсатында жеке қарым-қатынасқа түспеңіз. Біріншіден, іздеу нәтижелерін біріктіру үшін олар аяқтан шалуы мүмкін. Екіншіден, дәл қазір шешім қабылдаудың қажеті жоқ. Бұның бәрі алаяқтыққа ұқсайды. Ол адамдар ақша алады да, бірақ міндеттемелерін орындамайды. Кәсіпкер сол сәтте ақшаны оларға бере алады, алайда мұнымен бәрі бітпейді, сондықтан адвокаттың міндеті – клиенттің түсініксіз келісімдердің сазына түсуіне жол бермеу, егер ол келісім оң нәтиже бермеген жағдайда, солай болатыны белгілі, теріс нәтижеге әрқашан адвокат кінәлі болып жатады.

Тінту жұмыстарынан кейін егер көшбасшы тұтқындалса, онда компания мен бүкіл бизнес жойылуы мүмкін. Демек, директордың жанында қызметкерлерді ұстай алатын, жұмыс жиналысын өткізетін, ұжымды тыныштандыратын адам болуы керек. Бизнес бір орнында тоқтап тұрмауы үшін басқа фирманың контрагенттерімен жаңа келісімшарттар жасап, жұмысын жалғастыруы керек.

Ең қауіпті және кең таралған қызметтің бірі – мемлекеттік сатып алу шартын орындау болып табылады. Бұл жағдайда бюджет қаражатын жымқыру жайлы сөз қозғап отырмыз. Сондықтан сотқа дейінгі тергеп-тексерудің басталуы тез және кәсіпкердің қатысуынсыз жүргізіледі.

Мемлекетпен, ұлттық компаниямен жасалған келісімшарт бюджеттік ақшалай қаражатты төлеуді көздейтіндіктен, сотқа дейінгі тергеп-тексеру тапсырыс берушінің өтініші болмаған жағдайда да жүргізіледі, мысалы, қылмыс белгілерін анықтау туралы баянат негізінде орын алуы мүмкін. Осылайша, бір жағынан, бюджет қаражатын қорғау өте маңызды, өйткені әлеуметтік төлемдер солардың есебінен жүзеге асырылады. Бірақ екінші жағынан, бюджет қаражатына қатысты іс бойынша азғантай күдік тудыратын айқын айыптау жақтылық меншіктің барлық нысандарын бірдей қорғауды белгілейтін Қазақстан Республикасының Конституциясына қайшы келеді.

Тәжірибемде менің клиентім, құрылыс компаниясының директоры, бюджет қаржысын жымқырды деп айыпталған жағдай болды. Істің мән-жайын түсінбестен тергеуші тергеу барысында қарт адамды түрмеге жапты және жымқыру туралы істі сотқа жіберді. Істің мәні былай болған: құрылыс компаниясы бірнеше құрылыс келісімшарттарын алған. Біреуі директордың өзі салған аурухананың құрылысына, екіншісі тазарту қондырғыларының құрылысына қатысты болды, оған клиенттімнің ешқандай қатысы жоқ, өйткені оны қаржы директоры екі шетелдік инженермен бірге жасаған. Сотта ондаған куәгерлер, компания қызметкерлері клиенттің тазарту құрылыстарымен айналыспағанын растады. Оның үстіне ақша қаражатын ішкі жағдайға бөлуге жетекшілік еткен қаржы директоры болған, ал менің клиентім тек жалақы алып отырған. Сондай-ақ сотта орындалған жұмыс актілеріне қол қойған тапсырыс беруші әкімдік өкілдерінен жауап алынды. Олар клиентімді танымайтынын, оны ешқашан көрмегенін және барлық істерді қаржы директорымен шешкенін хабарлады. Жалпы алғанда, сот директордың әрекетін қаржы жымқырудан қызметтік міндеттерін жауапсыз орындау санатына жатқызып, бас бостандығынан айырумен байланысты емес жаза тағайындады. Бұл әділ де заңды үкім болды, өйткені директор шын мәнінде орындалған жұмыс актілеріне ол жерге бармастан, орындалуын тексерместен, іс сотта қаралғанға дейін қайтыс болған, қаржы директорына сеніп қол қойған. Осылайша, клиентім компанияның тапсырыс беруші алдындағы міндет- темелерінің дұрыс орындалуын тексеруге міндетті басшы ретінде өз міндетін орындамаған.

Жалпы кәсіпкердің мемлекеттік сатып алуға байланысты қарым-қатынасы орыс рулеткасына ұқсайды. Қашан келіп тиетіні белгісіз. Бұл бір жылдан кейін немесе үш жылдан кейін болуы мүмкін.

Тәжірибемде қылмыстық іс қозғалғанға дейін үш мыңнан астам адам жұмыс істейтін ірі акционерлік қоғамның қаржы директорын қорғаған жағдай болды. Компания жолдың жоғарғы құрылысы деп аталатын төсеумен айналысатын. Яғни, бұл шпалдар, рельстер. Сонымен бұл компания жолды бір тәулікке қысқартатын теміржол желісін салуға келісімшартқа отырған. Менің клиентім жұмыс істеген компания айналма жол салудың орнына тура жол салады. Құрылыс біткеннен кейін кейбір жолдастар тіпті мемлекеттік марапаттарға ие болған. Алайда біраз уақыттан кейін бюджет қаражатын ысырап ету және жымқыру түріндегі жымқыру фактісі бойынша қылмыстық іс қозғалады.

Менің клиентім Мәскеуге кетуге мәжбүр болады. Ол сол жақта болғанда, тергеу кезінде, барлығы кінәні соның мойнына жүктейді. Осы кезде оның адвокаты болмаған, клиентке іздеу жарияланған, Мәскеуде ұсталып, Алматыға экстрадицияланған. Бұл процедура шамамен бір жарым жылға созылды. Оның қатерлі ісік ауруына шалдыққанына байланысты оның бұлтартпау шарасы қамаудан басқа түрге ауыстырылды. Дәл осы уақытта іске мен қосылдым. Бізді іс материалдарымен таныстырып, оны сотқа жіберді. Өйткені қылмыстық іс тапсырыс беруші мен мердігер, яғни менің клиентімнің фирмасы арасындағы қарым-қатынас әлі аяқталмаған кезде тергелген. Ал іс сотқа жіберілгенше жағдай өзгеріп, олардың арасында татуластыру жұмыстары жүргізіліп, жұмыс актілеріне қол қойылды. Яғни, бір-бірінің үстінен арыз-шағым болмаған. Айтпақшы, клиентке ұрлықтан басқа көптеген баптар бойынша айыптар тағылған. Бұл жалған кәсіпкерлік, алаяқтық, салық төлеуден жалтару және ұйымдасқан қылмыстық топқа қатысу.

Іс тергеуден прокуратура арқылы сотқа өтіп жатқанда, қорғаушы тарап сұрау салу арқылы қосымша 10 томдық материалдар жинап, оларды сотқа өтініш берген кезде іске қостық. Бұл контрагенттермен келісімшарттар, салыстыру актілері, орындалған жұмыстар, жұмыс жасаған қосалқы мердігерлердің түсіндірмелері болды. Сот шамамен 5 айға созылды. Оған ұрланған деп есептелген қаражаттың шын мәнінде құрылыс алаңына жіберілгенін дәлелдеу қажет болды. Нәтижесінде біз әр теңге үшін есеп бердік.

Жалған кәсіпкерлікке келетін болсақ, мұнда да біз клиент құрған компаниялар жалған кәсіпорын емес деген құжаттарды ұсындық. Сотқа осы компаниялардың директорлары мен құрылтайшылары келді, олар сотқа құрылысқа дейін клиентімді танымағандарын, олардың компаниялары бұдан бұрын құрылғанын, компанияларында ондаған адам жұмыс істейтінін хабарлады.

Айта кетері, қазір жалған кәсіпкерлік бойынша 215-бап қылмыссыздандырылған, яғни ол Қылмыстық кодексте жоқ. Менің ойымша, бұл мемлекеттің дұрыс прогрессивті қадамы, өйткені бір кездері көптеген кінәсіз кәсіпкерлер мен биз- несмендер негізсіз қылмыстық процестің шеңберіне кірді, бұл дегеніміз күйзеліс пен шығындар. Алайда контрагенттер үшін өзінің жеке белгілері мен салдарлары бойынша ұқсас басқа бап қалды – ҚР ҚК 216-бабында көзделген жұмыстарды іс жүзінде орындамай, қызметтер көрсетпей, тауарларды тиеп-жөнелтпей шот-фактураларды жазып беру бойынша іс-әрекеттер жасау.

Сонымен аталған іске қайта орала отырып, біз алаяқтықты клиенттің тапсырыс берушімен шартқа қол қоюға қатысы жоқ, жалдамалы қызметкер болуымен жеңгенімізді атап өткен жөн. Шарттың өзі де, ол бойынша міндеттемелер де орындал- ған. Сотқа қорғау өтініші бойынша тапсырыс беруші клиентке ешқандай шағымдары жоқ және осыған дейін болмаған да деп мәлімдеме берді, тараптар қол қойған орындалған жұмыс актісі бар. Әрине, ешқандай ұйымдасқан қылмыстық топ туралы сөз болуы мүмкін емес еді, өйткені оған басқа ешкім тартылмаған, іс бойынша басқа қатысушылар болған жоқ.

Бірақ ол салық төлеуден жалтарғаны үшін сотталды. Бір жарым жыл қамауда болды, өйткені, бұл үшін біреу жауап беруі керек еді. Сондықтан прокурорды масқара етпеу үшін оны салық төлеуден жалтарған деп тапты. Дәл сол кезде амнистия болды. Соған байланысты оған қамауда отырудың қажеті болмады. Сонымен қатар бастапқыда іс қозғайтындай еш бір себеп болған жоқ. Сондықтан кәсіпкерге мемлекетпен байланысу қауіпті.

Бұл жағдайда клиентім жұмыс істеген компанияда шеге- лер, болттар, шпалдар, рельстер және т.б. жеткізетін жүздеген қосалқы мердігерлер болды. Бұл компаниялардың кейбірінде бір ғана адам жұмыс істеді. Сондықтан бұл құқық қорғау органдарының қызметкерлері арасында орынды күдік тудырды. Бұл микрокомпаниялар тауарды жеткізгендерін айтты, бірақ оны қайдан алғанын құжаттай алмады. Одан кейін материалдар нақты қабылданған қоймалардан айғақтарды көрсетуге тура келді. Бұған қорғаныс тарапының көп уақыты кетті. Бұл фирмалардың жалған кәсіпорындар ретінде немесе оларды тіркеу сот актілерімен жарамсыз деп танылмағаны сәттілік болды.

Сондай-ақ сотта компания қызметкерлері, контрагенттер тергеуде бергеннен басқа куәліктер берді. Олар айыптау тарапынан оларға қысым көрсетілгенін мәлімдеді.

Сондықтан кәсіпкерлер алаяқтық және басқа да экономикалық баптар бойынша қылмыстық қудалау орбитасына түспеуі үшін «тазалық» ережелерін сақтау қажет. Олардың ішінде контрагенттерді жан-жақты тексеру регламентін жасау, лауа- зымдық нұсқаулықтар, бухгалтериядағы тәртіпті қадағалау, қызметкерлерді тергеу әрекеттері кезінде құқық қорғау органдарымен өзара іс-қимыл кезінде мінез-құлық қағидаларына үйрету, ағымдағы шаруашылық қызметтің қылмыстық- құқықтық тәуекелдеріне аудитті (заң аудиті) тұрақты жүргізу қажет.

Контрагентті тексеру регламентіне мынадай мәселелерді анықтау кіреді: болашақ контрагенттің беделі, материалдық базасы, жұмыс тәжірибесі, сот даулары, атқарушылық іс жүргізулер бар ма, қызметкерлерінің болуы және т.б.

Бұл ақпаратты қажетті орынға барып тексеру ұсынылады.

Әрі қарай жағдайды осы немесе басқа іс тұрғысынан қарау керек. Бір жағдайда жасаған әрекеттер, екіншісінде жұмыс істей алмайды. Мысалы, кәсіпкер келісімшарт бойынша жұмысты толық орындағанын нақты біледі, барлық растайтын құжаттар және құқық қорғау органдарымен өткір қақтығыстың алдын алу мүмкіндігі бар. Содан соң адвокатпен жұмыс істегеннен кейін, заңдық тексеруден өткеннен кейін өзіңіздің позицияңызды қайда көрсетуге, жүргізілген жұмыстың дәлелдерін сипаттауға және құжаттарды өз еркімен беруге болатын уақытты, күнді және шын мәнінде кінәсіздігіңіздің дәлелдерін сұрай аласыз.

Мысалы, тәжірибемде ақша қаражатын қосып жазу жолымен жымқырған әкімдік қызметкерлері тартылған бір іс болды. Менің клиентім әкімдікпен келісімшарт бойынша түрлі мерекелік іс-шаралар өткізген. Оның қолында орындалған жұмыстардың актілері ғана емес, сонымен қатар сатып алынған киіз үйлер, ән салған әншілер, ойнаған музыканттар фотосы мен бейне есебі де болды.

Кейін белгілі болғандай, әкімдік қызметкерлері басқа деректемелер, клиентімнің жалған қолы тұрған қосымша келісімшарттарды қолдан жасаған. Осылайша біз тергеу әрекеттеріне шамамен алты ай бойы бардық. Бастапқыда менің клиентіме деген көзқарас өте жағымсыз болды деп айта кетейін. Бірақ онымен бірнеше күн бұрын дайындаған егжей-тегжейлі жауап алу, сондай-ақ біз ұсынған құжаттар клиентіме іс бойынша куәгер болып қалуға көмектесті. Ал әкімдік қызметкерлері түрлі мерзімге бас бостандықтарынан айырылды.

Сонымен қатар тергеуші адвокаттың ойынын қабылдамай, байланысқа түспей және іс бойынша ақпарат бөлісуден қашатын кездер болады. Мысалы, тәжірибемде клиент халықаралық компанияның қосалқы мердігері бола отырып, үлкен тапсырысты орындаған, ал ол компания өз кезегінде министрліктердің бірінен орындауға тапсырыс алған жағдай болды. Алайда шартта көрсетілген мерзімде өз міндеттемелерін

орындамаған, IT платформа жұмыс істемеген. Сотқа дейінгі тергеу басталды, іс өте шулы болды, вице-министрлердің бірі қамауға алынды.

Осылайша, менің клиентім үшін іс қауіпті бағытқа айналды, өйткені олар оны да қоса қамауға алуы мүмкін еді. Шетелдік компанияның директорларын, әрине, Еуропа елдерінің бірін- де орналасқандықтан толыққанды тарта алмайтын еді. Тергеу тарабын көзге көрінгендей бәрі оңай емес екеніне және менің қорғауымдағы адам өз міндеттемелерін адал орындағанына сендіру үшін тез әрекет ету керек болды.

ҚР ҚПК 122-бабы 3-бөлігінің 4-тармағына сәйкес, ҚПК-де белгіленген тәртіппен сотқа дейінгі тергеп-тексеруге немесе сот талқылауына қатысуға жіберілген қорғаушы, жәбірленушінің өкілі Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде белгіленген коммерциялық және заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрайтын мәліметтерді жария етпеу туралы тәртіпті сақтай отырып, шарттық негізде маман тарту арқылы жәбірленушіні қорғауды, оның мүдделерін білдіруді жүзеге асыру үшін қажетті мәліметтерді алуға құқылы. Осы құқықты пайдалана отырып, адвокаттық сұраумен маманға жүгіндім және одан клиентім қандай соманы алғаны және оларды қайда жұмсағаны туралы қорытынды жасауды өтіндім. Бірнеше күннен кейін аудитор маған толық және айқын мәлімет берді. Келіп түскен ақшаның барлығы жобаға кеткені, тапсырыс беруші 80 адамды жұмыспен қамтып, бөгде ұйымдармен бірқатар келісімшарттар жасалғаны, бұл да міндеттемелердің орындалуына ықпал еткені белгілі болды. Бұдан шығатыны, өз тарапынан клиент міндеттемелерін толығымен орындады, ал тапсырыс берушінің өзі министрлік атынан қосымша деректер ұсынбағандықтан, оларды беруден бас тартқандықтан платформа жұмыс істемеген. Маманның қорытындысын алғаннан кейін мен жедел-тергеу тобының жетекшісіне осы актіні қосып қана қоймай, клиент пен оның қызметкерлерінен жобаны орындау үшін жауап алу туралы өтініш білдірдім. Аудиторлық қорытындының бағыты уақтылы болды, өйткені тергеушілердің өздері жобаны сәл басқаша түсінді және біз кейінгі жауап алу кезінде бәрін түсіндіре алдық.

Қорғау стратегиясын дұрыс құру үшін клиенттің қорғаушыға барлығын сол қалпында айтып бергені тиімдірек. Менде бұрынғы салық қызметкерін алаяқтық үшін тартқан бір іс болды. Ол бұрынғы әріптесіне беру үшін кәсіпкерден ақша алған. Менімен әңгімелесу кезінде ол бұл фактіні жоққа шығарды. Сондықтан қорғаныс стратегиясы оның кінәсіздігін барлық жолмен дәлелдеу болды. Тек тергеудің соңына қарай маған оның жәбірленушімен сөйлескен аудиожазбасын тыңдауға рұқсат етілді, одан клиентім салық қызметкеріне аудару үшін ақшаны шынымен де алып кеткені анықталды. Жарты жолда қорғау шебін өзгертуге, жәбірленушіге өтемақы төлеуге, прокурордан процестік келісім түрінде процессуалдық келісім жасауды сұрауға тура келді. Бірақ тым кеш болды, прокурор қыңырлық танытып, бізбен бұл процессуалдық келісімді жасасудан бас тартты. Алайда, менің ойымша, кінәні мойындау туралы мәміле жасау үшін ҚР ҚПК 612 және 613-баптарында көзделген барлық критерийлер болғанымен, прокурордың мәміледен бас тартуы негізсіз болды. Бірақ мұнда, олар айтқандай, тергеу барысында белсенді қарсылыққа байланыс- ты прокурордың дұшпандығын көрсететін психологиялық аспект көп. Мұның бәрінің алдын алуға болатын еді, өйткені тергеудің басында прокуратурамен келісуге және қылмыстық қудалауды тоқтату үшін салық қызметкеріне қарсы куәлік беруге мүмкіндік болды. Жалпы, сот клиентіме ең төменгі жазаны берді, 6 жылға бас бостандығынан айырудың орнына клиентке 2 жыл тағайындады. Көріп отырғаныңыздай маған клиент алдымен шындықты айтқанда оқиғалардың даму сце- нарийі басқаша болуы мүмкін еді.

Экономикалық істердің, жалпы қылмыстық істерден айырмашылығы, көп уақытты қажет ететінін есте ұстаған жөн. Көбінесе істер бірнеше жылға созылады, ондаған, тіпті жүздеген томдар жиналады. Мысалы, салық төлеуден жалтару тура- лы істер бойынша айыпталушылар тергеу кезеңінде түрмеде отырмайды. Әрине, егер іс ұйымдасқан қылмыстық топқа қатысумен байланысты болмаса. Дәл қазір мен бір іске қатысудамын, онда менің қорғауымдағы адам ұйымдасқан қылмыстық топ құрамында салық төлеуден жалтарған деп айыпталуда.

Бірақ егер іс клиент үшін оның күдікті ретіндегі мәртебесі туралы жариялаумен және сотқа дейінгі тергеудің аяқталғаны туралы хабарлаумен аяқталса, онда тергеушіден істі электронды түрде ұсынуды, сондай-ақ клиенттен оны суретке түсіруді сұрау керек. Көбінесе тергеуші бір істі қорғау тарапына электронды түрде ұсынады, ал сотта жаңа дәлелдер, басқа тізімдеме, қорғаныс өтініштерінің болмауы немесе тіпті қылмыстық істің әртүрлі көлемдері анықталады.

Іспен мұқият танысып, бұзушылықтарды екі санатқа топтастырған жөн. Біріншісі – процессуалдық бұзушылықтар. Мысалы, жауап алынатын адамдардың қолының болмауы, егер іс қазақ тілінде болса, қазақ тіліне аудармасы, күдіктінің қаулысымен танысу, оны алғаннан кейін сараптама тағайындау, жедел-тергеу тобының құрамына енгізілмеген адамнан жауап алу және т.б. Екіншісі – дәлелдемелер жоғын көрсететін материалдық құқық бұзушылықтар, атап айтқанда, аудит, сараптамалардағы ақаулар қажет болған жағдайда тауарлық- материалдық құндылықтардың болмауы.

Әдетте істі алғаннан кейін мамандарға жүгінемін және олардан іс бойынша жүргізілген мамандар мен сарапшылардың қорытындыларына шолу жасауды сұраймын. Содан кейін тергеу органына қайта комиссиялық сараптамаларды тіркеу және тағайындау туралы өтінішхат жолдаймын. Тергеу судьясы арқылы қайталама комиссиялық сараптама тағайындауға қол жеткізген бір ісім болды. Сотта жүргізілген осы сараптаманың арқасында клиент аса ірі залал келтірген салық төлеуден жалтарғаны үшін үшінші бөлім бойынша 7 жылға бас бостандығынан айырудың орнына екінші бөлім бойынша айыпты деп танылып, рақымшылық бойынша іс қысқартылды.

Егер прокурорға берілген шағым қанағаттандырылмаса және соған қарамастан іс сотқа жіберілсе, онда істің қай сотқа түскенін, судья кім екенін қадағалап, алдын ала тыңдау туралы өтінішхат беру қажет. Қылмыстық іс жүргізу заңнамасының нормаларын елеулі түрде бұзуға байланысты істі осы кезеңде ғана прокурорға қайтаруға болады. Мәселен, ҚР ҚПК 323-бабына сәйкес басты сот талқылауын тағайындауға кедергі келтіретін қылмыстық іс жүргізу заңнамасының елеулі бұзушылық- тары анықталған кезде сот істі оларды жою үшін прокурорға қайтарады. «Соттардың келіп түскен қылмыстық іс бойынша қылмыстық іс жүргізу заңнамасының нормаларын қолдануының кейбір мәселелері туралы» 08.12.2017 ж. ҚР Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы осы мәселені біршама тереңірек ашып көрсетеді және 22-тармақта қылмыстық теріс қылықтар туралы істерді қоспағанда, істі алдын-ала тыңдаудан прокурорға қайтаруға қылмыстық іс жүргізу заңнамасының елеулі бұзушылықтары анықталған кезде ғана жол беріледі, оларды сот дербес жоя алмайды және сотты басты сот талқылауын тағайындауды ұйымдастыру және дайындау мүмкіндігінен айырады, сондай-ақ ҚПК 340-бабына сәйкес оның шегін айқындайды. Аталған нормативтік қаулының 23-тармағында негізгі сот талқылауын тағайындауға кедергі келтіретін қылмыстық іс жүргізу заңнамасын елеулі бұзушылықтар ретінде келесі жағдайларды тануға болатынын түсіндіру маңызды: