Читать книгу Эксгумацыя - Виктор Правдин - Страница 6

Нямцоў з’явiўся ў Верацеях напрыканцы лета 1939 года. Нiхто яго не ведаў, вяскоўцы толькi пасмяялiся з дзiвака, якi заняў пусты, непрыстасаваны для жылля дом збяднелых шляхцiцаў Пурхiневiчаў i аб’явiў сябе iх родзiчам. Людзi памяталi нашчадка Пурхiневiча, царскага афiцэра, якi апошнi раз наведваўся сюды падчас Грамадзянскай вайны. А гэты белы як лунь чалавек быў больш падобны на валацугу i нiчым не нагадваў шляхцiца. Адразу ў вёсцы пачалi прападаць куры, i сівагаловага куралова спаймалi на крадзяжы. Паддаўшы «шляхцiцу» добрых кухталёў, верацееўскiя мужыкi выгналi злодзея з вёскi, але праз тыдзень ён быў тут як тут, ды не адзiн, а з цэлай ротай чырвонаармейцаў – пачалося ўз’яднанне Усходняй i Заходняй Беларусi. Нямцоў зноў засялiўся ў стары дом i нейкi час хадзiў з высока ўзнятай галавой. Мужыкi пабойвалiся помслiвых зласлiвых агеньчыкаў, што заўсёды, быццам якая хвароба, iскрылiся ў вачах сiвога, i, каб не наклiкаць на сябе бяды, талакой адрамантавалi шляхцiцаў дом, зашклiлi вокны, узнавiлi плот. Усе чакалi, што Нямцоў будзе нейкiм начальнiкам пры новай уладзе, але той зрабiў нечаканае – пайшоў у царкоўныя старасты. З гэтага часу жыў цiха i непрыкметна, да ўлады ставiўся насцярожана, нават з бояззю, што асаблiва падабалася ўпаўнаважанаму старшыне мiлiцыi Шаўчуку, якi, здавалася, нiколi не злазiў са спiны чорнага танканогага жарэбчыка i, праязджаючы мiма пакорлiва схiленай паставы царкоўнага старасты, ганарлiва адказваў на прывiтанне.

Толькi ж канфуз з уладай адбыўся, як Нямцоў нi стараўся быць непрыкметным. I ўсё праз Тузiка, невялiкага, але зласлiвага рудога кудлача з адным вухам. Другога вуха не было, ад яго застаўся толькi пакалечаны агрызак, па ўсiм відаць, сабака згубiў яго ў бойцы. Гэты Тузiк некалi прыбiўся да хаты Нямцова, ды так i застаўся, пашкадаваў аднавухага царкоўны стараста, не прагнаў. Дый самому стала жыць весялей. А адбылося вось што. Неяк прыехала ў Верацеi раённае начальства агiтаваць за ўступленне ў калгас. У школьным двары праходзiў сялянскi сход, i Нямцоў не вытрымаў, таксама прышкандыбаў паслухаць, а следам прысунуўся i Тузік. Начальства, як i належыць, сядзела за доўгiм сталом, сярод iх быў начальнiк НКУС Купрэеў. Людзi з раёна ўсхвалялi калгасы, гаварылi прыгожа i шмат, а верацееўцы толькi згодна кiвалi галовамi ды пераглядвалiся мiж сабой, i калi прапанавалi падаваць заявы, мужыкi запанурылiся, прыцiхлi, засмалiлi махорку. Цiшыня над школьнай палянай зацягвалася, рабiлася грознай, трывожнай, нават злавеснай. Спахмурнела начальства, асаблiва Купрэеў: сядзiць надзьмуты, што iндык, i толькi зыркае, спапяляе цяжкім, затоена-лютым позiркам верацееўскiх мужыкоў. I невядома, чым скончылася б гэтая маўчанка, каб не аднавухi кудлач. Ён з самага пачатку неадчэпна круцiўся пад сталом, ля ног начальнiка НКУС, i, калi Купрэеў бесцырымонна адпiхваў, усё роўна вяртаўся, назойліва абнюхваў боты, якiя бударажылi сабачую нюхаўку. Калi раптам на паляне ўсталявалася мёртвая цiшыня, Кудлач расцанiў гэта па-свойму i ўпэўнена ўзняў лапу на блiскучы хром… Дружны выбух смеху ўзняў з вясковых могiлак у неба чорную хмару варання, людзi за сталом, нiчога не разумеючы, паўскоквалi са сваiх месцаў. Першым ачомаўся Купрэеў. Ён з усёй моцы садануў Тузіка нагой, аж той падляцеў у паветра, i не паспеў аднавухi прызямлiцца, як грымнуў стрэл…

«Вось што чакае ворагаў народа!» – крыкнуў Купрэеў i, хаваючы ў кабуру наган, руля якога яшчэ дымiлася, шматзначна, прыдзiрлiва паглядзеў на верацееўцаў. А калi начальнiк НКУС даведаўся, чый сабака, то прыгразiў i Нямцову.

Лейтэнант ведаў гэтую гiсторыю, яе «па сакрэце» пераказвалi ўсiм, хто прыязджаў служыць пад камандай Купрэева, але цяпер, iдучы з вiнтоўкай напагатове, ён ухвалiў маёраву прадбачлiвасць, бо царкоўны стараста i сапраўды аказаўся ворагам народа, агiтуе сялян супраць савецкай улады i калгасаў. А пра тое, што ён варожы агiтатар, стала вядома з пiсьма, праўда, непадпiсанага, якое атрымаў начальнiк НКУС. I вось цяпер яны выконваюць загад арыштаваць царкоўнага старасту Нямцова.

Сяржант прыставiў карабiн да сцяны i, калi нахiляўся да шыбы, стукнуў брылём фуражкi аб шкло. Чалавек у пакоi адразу паменшыў святло ў газнiцы, замiтусiўся, вялiкi цень захiстаўся па падлозе над знятымi дошкамі, пачуўся металiчны звон.

«Вось дурань!» – вылаяўся ў думках сяржант i садраў з галавы фуражку, але ад акна, праз якое прабiвалася палоска святла, не адышоў. Яго ахапiла нервовая ўзбуджанасць, ён раптам усёй сваёй iстотай адчуў, што павiнна адбыцца нешта вельмi важнае, надзвычайнае. Глуха білася ў грудзях сэрца, ажно аддавалася ў скронях, у кончыках пальцаў, а ў роце перасохла, неймаверна хацелася пiць.

У гэты момант лейтэнант грукнуў у дзверы, i адразу цень на падлозе спынiўся, зрабiўся напалову меншым. «Сеў на табурэтку», – здагадаўся сяржант i намацаў халодную рулю карабiна. Чалавек у пакоi сядзеў нерухома ўсяго якую хвiлiну, потым ён павялiчыў святло, ужо не тоячыся, закашляўся, гучна затупаў па падлозе, i ў наступны момант сяржант убачыў парослыя чорным валассём рукi, якiя паднялi яшчэ адну дошку падлогi i апусцiлi ў схованку нейкую скрынку. Мiльганула сiвая галава царкоўнага старасты i знiкла ў чорнай зяпе падзямелля. Дзе i калi Нямцоў вылез са схованкi, сяржанту не было бачна, але раптам дошкi, быццам пад уздзеяннем невядомай чароўнай сiлы, адна за адной ляглi на сваё месца, па iх некалькi разоў туды-сюды прайшлася рука з венiкам. А яшчэ праз хвiлiну на гэтым месцы сталi стол i дзве табурэткi.

Лейтэнант нецярплiва загрукаў у блiжэйшае да сяржанта акно, але Нямцоў азваўся толькi пасля таго, як замаскiраваў схованку.

– Хто там? – нарэшце нервова спытаў царкоўны стараста, спадзеючыся, што гэта хто-небудзь з тутэйшых.

– Адчыняй, Нямцоў! – кляцнуўшы затворам карабiна, пагрозлiва крыкнуў сяржант, якi ўжо стаяў побач з лейтэнантам.

– I без глупства, хата акружана, – успомнiўшы, што ён тут галоўны, пайшоў на хiтрасць лейтэнант. – Калi што якое задумаў – страляем без папярэджання.

На нейкi момант запанавала цiшыня.

– Няма куды мне ўцякаць, – скiдваючы цяжкую засоўку, прабурчаў Нямцоў, – i баяцца няма каго, даўно перажыў свой страх…

Нарэшце дзверы расчынiлiся, i на парозе ўзнiкла сутулая постаць Нямцова з учарнелай газнiцай у прыўзнятай правай руцэ. Ён, прыжмурыўшыся, адначасова з надзеяй i страхам сiлiўся разгледзець няпрошаных гасцей, але, убачыўшы людзей у НКУСаўскай форме з вiнтоўкамi напагатове, паспешлiва адвёў позiрк i, унiкаючы глядзець на «гасцей», паволi павярнуўся i пашкандыбаў у хату. Пры святле газнiцы Нямцоў выглядаў гадоў на семдзесят, хаця паўгода таму яму споўнiлася шэсцьдзесят. Асаблiва ў гэтую хвiлiну старыла ссутуленая спiна, але ў прыземiстай, шырокай постацi адчувалася насцярожана-ваяўнiчае напружанне, ён, быццам лясны звер, адчуваў небяспеку кожнай клетачкай арганiзма. Гэтае напружанне перадалося i лейтэнанту, якi раптам уявiў, што Нямцоў можа ў любы момант крутнуцца i запусцiць у яго газнiцай. Нават у носе непрыемна заказытаў прыкры пах газы. Ён, канешне, паспее стрэлiць, але што, як загарыцца адзенне?

Лейтэнантава трывога быццам перадалася сяржанту.

– Стой, дзед! – рэзка скамандаваў ён i, калi ссутуленая постаць спынiлася, скоса зiрнуўшы на ўсхваляванага начальнiка, выдыхнуў: – Кругом!

Адна смертаносная чорная руля ўперлася Нямцову ў грудзi, другая ў жывот. Ад гэтага дотыку гаспадар хаты знерухомеў, халодныя, лiпучыя мурашы хваляй прабеглi па спiне, перахапiла дыханне.

– Стаў газнiцу на падлогу, – працягваў камандваць сяржант.

Нямцоў няспешна, па-старэчы крактануў, паставiў лямпу i, перасiльваючы сябе, паблажлiва ўсмiхнуўся:

– Што гэта вы, хлопцы, раптам замiтусiлiся?

– Пагавары ў мяне… – сяржант балюча тыцнуў руляй карабiна Нямцову ў жывот. – Ураз у распыл…

– Цяпер рукi ўгору i два крокi да сцяны, – урэшце ўспомнiў пра свой начальнiцкi абавязак лейтэнант i, калi Нямцоў падпарадкаваўся, кiўнуў сяржанту: – Абшукай.

– Ха-ха-ха! Кулямёт у штанах! – нервова рагатнуў царкоўны стараста, i гэты грудны смех быў больш падобны да рыку загнанага ў пастку звера.

«Пяць гадоў iшоў сюды, – адчайна шукаючы выйсця, думаў Нямцоў. – Перажыў усё, што толькi можа вынесцi чалавек. Вужом круцiўся, лiсiцай звягаў, абы толькi выжыць i дайсцi. I на табе, у апошнi момант гэтыя зялёныя смаркачы тыцкаюць зброяй… Патрапiлi б вы да мяне гэтак гадоў дваццаць таму, я б вам паказаў, дзе ракi зiмуюць… А Пурхiневiч маладзец, перад смерцю не схлусiў… Эх, каб не была хата акружана, я гэтых смаркачоў разарваў бы рукамi, жылы б выцягнуў… Але супакойся, вазьмi сябе ў рукi, яшчэ не ўсё згублена, нiчога на мяне няма… Прыкiдвайся i ўлагоджвай, чакай зручнага моманту, глядзiш, Божа i не пакiне… Адных сутак не хапiла… Учора трэба было даваць лататы, у-чо-ра!..»