Читать книгу Ropa naftowa a wzrost gospodarczy - Wojciech Potocki - Страница 7

Wiele dowodów potwierdza istnienie korelacji między wzrostem zapotrzebowania na wiedzę a okresami napięć gospodarczych czy politycznych – gwałtownymi wahaniami na rynku energii i surowców, zwłaszcza cen ropy naftowej, katastrofami ekologicznymi (np. długotrwały wyciek ropy naftowej w 2010 r. w Zatoce Meksykańskiej), wydarzeniami politycznymi (wojna w Zatoce Perskiej) czy kryzysem finansowym z 2008 r. [Łucki, Misiak 2011]. W takich okolicznościach w szczególności inwestorzy poszukują wyjaśnienia zachowania się cen ropy naftowej i innych zasobów nieodnawialnych.

Geneza tematu wynika z koincydencji kilku czynników: osobistej pasji poznania mechanizmów kształtowania ceny ropy naftowej, wpływającej na ceny innych nośników energetycznych (np. ceny gazu ziemnego w europejskich kontraktach długoterminowych i produktów petrochemicznych) oraz zainteresowania problematyką ropy naftowej i zapotrzebowania na tę wiedzę w skali makro i mikro.

Światowe trendy demograficzne i ekonomiczne, a zwłaszcza szybki rozwój krajów Azji, masowa urbanizacja, rosnąca liczba ludności (głównie w miastach) i ekspansja klasy średniej wskazują, że w perspektywie najbliższych dekad wystąpi niedobór[1] zasobów naturalnych, przede wszystkim wody, żywności i energii.

Globalne ocieplenie oraz dostępność i cena ropy naftowej to prawdopodobnie najważniejsze tematy publikacji ekonomicznych poświęconych energii w pierwszej dekadzie XXI w. Energia i surowce energetyczne, w tym głównie ropa naftowa, od wielu lat są najważniejszym towarem handlowym, wywołującym jednocześnie wiele niepokojów i dyskusji, gdyż cena surowców energetycznych ma szczególne znaczenie dla funkcjonowania gospodarki. Przedsiębiorstwa petrochemiczne od lat należą do największych na świecie pod względem przychodów, zysków i kapitalizacji rynkowej. Problematyka ta została omówiona w rozdziale 1, natomiast w rozdziale 2 opisano wpływ ceny ropy naftowej na gospodarki narodowe oraz kanały rozprzestrzeniania się szoków naftowych.

O wielkim znaczeniu ropy naftowej dla współczesnego świata świadczą głośne tytuły książek i rozdziałów: Nafta, władza i pieniądze, Wojna i strategia, Bitwa o panowanie nad światem [Yergin 1996], Czy ropa naftowa rządzi światem? [Kaczmarek, Jarosz 2006], Energia i bezpieczeństwo – kierunek nowej strategii polityki zagranicznej [Halicki, Goldwyn 2005], Rosja, ropa, polityka [Chałupiec, Filipowicz 2009], Nadchodące załamanie ekonomiczne [Leeb 2007], Czynnik ropy [Leeb, Leeb 2005], Koniec ropy [Roberts 2004]. Od prawie stu lat toczą się o nią wojny, w tym dwie wojny światowe, dzięki niej powstały prywatne imperia ekonomiczne (np. Rockefellera) i gwałtownie rosnące państwowe fundusze bogactwa. Z dochodów ze sprzedaży ropy naftowej jest finansowy światowy terroryzm, dyktatury i niedemokratyczne systemy polityczne.

Ekstremalna zmienność cen energii, nacjonalizacja złóż i wrażliwość dostaw zasobów mineralnych należą do głównych czynników globalnych ryzyk ekonomicznych, geopolitycznych i technologicznych o największym wpływie i prawdopodobieństwie wystąpienia w ciągu najbliższych 10 lat. Ropa naftowa jest istotnym składnikiem wymienionych czynników ryzyka, a przez silny wpływ na rosnącą emisję gazów cieplarnianych oraz produkcję żywności jest czynnikiem globalnego ryzyka środowiskowego i społecznego. Ekstremalna zmienność cen energii należy do pięciu czynników o największym wpływie na przyszły rozwój i bezpieczeństwo świata [World Economic Forum 2012].

Ropa naftowa jako surowiec nieodnawialny jest przedmiotem obaw o to, czy wystarczy jej w przyszłości do zaspokojenia potrzeb, a nawet jeśli jej wystarczy, to czy jej wysoka i rosnąca cena nie spowoduje destabilizacji albo czy nie zagrozi rozwojowi gospodarek narodowych, przedsiębiorstw czy gospodarstw domowych. Jest surowcem nieodnawialnym, a ponadto w większości jest wykorzystywana jednorazowo w sposób nieodwracalny – jest spalana, przyczyniając się do degradacji środowiska naturalnego w skali lokalnej i globalnej ze wszystkimi tego konsekwencjami. Charakterystykę rynku ropy naftowej, tj. podaży, popytu i ceny, zwłaszcza charakterystykę czynników wpływających na zmienność ceny, przedstawiono w rozdziale 3.

Jedną z przyczyn wielu światowych kryzysów ekonomicznych były ograniczenia w podaży ropy naftowej i w konsekwencji jej bardzo wysoka cena. Według

J. Hamiltona [2005] aż dziewięć z dziesięciu recesji gospodarki Stanów Zjednoczonych po drugiej wojnie światowej było następstwem gwałtownych wzrostów ceny ropy naftowej. Kryzys gospodarczy w USA jest zwykle kryzysem światowym. Trauma kryzysu lat 20. ubiegłego wieku została przekazana kolejnym pokoleniom i pozostawiła ostrzeżenie, o którym często się zapomina – nie wierz w fałszywe doktryny ekonomiczne czy naiwne przeświadczenia, że załamanie gospodarki nie jest możliwe. W odniesieniu do ropy naftowej to ostrzeżenie tylko werbalnie brzmi inaczej – nie wierz, że ropy naftowej nigdy nie zabraknie, ponieważ ciągle odkrywane są nowe złoża albo opracowywane nowe technologie wykorzystania nieopłacalnych wcześniej złóż. Ropy naftowej może zabraknąć tak szybko jak szybko gaśnie światło. Nawet jeśli jej nie zabraknie, to będzie dobrem rzadkim, a zatem bardzo drogim. Przynajmniej należy pomyśleć o takiej przyszłości.

Obecnie świat znajduje się w fazie przygotowawczej procesu zmiany kultury paliw kopalnych na kulturę zrównoważoną i jest pod presją różnych domen (światów) – ekonomicznej, żądającej możliwości pokrycia kosztów i generowania zysków, społeczno-kulturowej – dbającej o aspekty zdrowotne, bezpieczeństwo i niezawodność dostaw oraz ekologicznej, dla której istotne jest zagrożenia dla przyrody i środowiska [Łucki, Misiak 2011].

Celem ekonomii i imperatywem moralnym badaczy jest dostarczanie wiedzy na temat ważnych relacji ekonomicznych, umożliwiającej lepsze zrozumienie zjawisk i podejmowanie właściwszych decyzji. Sens poznawania zjawisk polega na możliwości wykorzystania zdobytej wiedzy do prognozowania przyszłości. Prognozowanie cen to kwintesencja wszelkich planów ekonomicznych i finansowych. Zachowanie się ceny ropy naftowej należy jednak do tych wyjątkowych zjawisk, które nie mogą być opisane w ramach wyłącznie jednej teorii ekonomicznej. Dlatego opis mechanizmu kształtowania ceny ropy naftowej powinien obejmować szersze spojrzenie, dzięki czemu można zredukować ryzyko błędnego zrozumienia z jednej strony, a z drugiej – opisać zjawisko we właściwej perspektywie i wymiarze, których znalezienie jest najtrudniejsze. Teoretyczne i rzeczywiste zachowanie się ceny ropy jest omówione w rozdziale 4.

Kluczową kwestią w formowaniu strategii inwestycyjnej jest ekstrapolowanie historycznego zachowania się cen na przyszłe okresy. Jak stwierdził Keynes, takie ekstrapolowanie jest niebezpieczne dopóki dokładnie nie wyodrębni się przyczyn przeszłych zmian cen. Stąd motywacja do badania historycznego zachowania się ceny ropy naftowej. Drugą, „ciemniejszą stronę księżyca” rozjaśnia rynek futures, który należy postrzegać w duchu wypowiedzi amerykańskiego noblisty P. Samuelsona [1965]. Stwierdził on, iż „od uczestników zapalonej i inteligentnej gonitwy za własnymi korzyściami na rynku należy oczekiwać, że w swoich kalkulacjach uwzględnią te cechy przyszłych zdarzeń, które w sensie prawdopodobieństwa mogą być rozpoznane jako rzucające cień przed nimi. Analogicznie jak przeszłość wpływa na teraźniejszość – rzucając cień za sobą, tak przyszłe zdarzenia rzucają cień przed nimi”. Ze względu na znaczenie rynku futures dla odkrywania zachowania się ceny ropy problematyce tej poświęcono odrębny rozdział – rozdział 5.

Solidna wycena projektu inwestycyjnego wymaga wiedzy interdyscyplinarnej i podobna jest do pracy badawczej, ponieważ musi charakteryzować się zbliżonymi cechami: istotności, jasności, jednoznaczności, celowości, skuteczności, niezawodności i ekonomiczności. Podobnie taksatorzy (rzeczoznawcy zajmujący się wyceną) i badacze muszą odznaczać się tymi samymi cechami etycznymi, niezależności, profesjonalizmu i kompetencji. Znajomość metod praktycznych działań jest nie mniej ważna niż wiedza teoretyczna. Ocena projektu inwestycyjnego i decyzja o jego realizacji to najistotniejszy początkowy etap na drodze do sukcesu lub porażki dla spółek, dla których poszukiwania i wydobycie ropy naftowej są podstawową działalnością. Stosowane metody i kryteria oceny projektu oraz przebieg procesu decyzyjnego mają kluczowe znaczenie dla przetrwania i rozwoju tych spółek, poddanych dodatkowo presji globalnej konkurencji o złoża i wymagań właścicieli. W rozdziale 6 przedstawiono modele i metody wyceny złóż oraz stosowane w przemyśle kryteria oceny projektów inwestycyjnych.

W perspektywie ekonomicznej ropa naftowa jest ważnym i intrygującym zjawiskiem ze względu na asymetrię występowania na świecie złóż ropy naftowej, jej wydobycia i zużycia, będącego źródłem powstawania nowego światowego porządku gospodarczego, którego konsekwencją mogą być fundamentalne zmiany polityczne i kulturowe oraz ze względu na nieprzewidywalność i kontrowersyjność zachowania się ceny ropy naftowej. Zachowanie to jest ważne na poziomie makroekonomicznym, dla społeczeństw i instytucji międzynarodowych, np. banków centralnych, jak również na poziomie mikro, dla przedsiębiorstw, zwłaszcza przemysłu naftowego, energetycznego, chemicznego, lotniczego, transportowego i turystycznego czy wreszcie dla gospodarstw domowych. Po doświadczeniach pierwszej dekady XXI w. wysokie, rosnące i bardzo zmienne ceny ropy naftowej stały się powszedniością. Pamiętane są rekordowo wysokie i rekordowo niskie ceny oraz te krótkie odcinki czasu, miesiące, w których wystąpiły. Nowe wysokie ceny ropy naftowej porównywane z poprzednimi usypiają czujność, co do przyczyn i skutków takiego zachowania się ceny. W pewnym stopniu ta czujność może być tłumiona, a prawdziwy obraz zamazywany przez uproszczone diagnozy i twierdzenia prominentnych polityków lub ekonomistów oskarżających nieliczną grupę inwestorów (tzw. złych spekulantów) o manipulowanie ceną ropy naftowej na rynkach finansowych. To prawda, że przyczyny niektórych kryzysów są raczej natury instytucjonalnej, politycznej, etycznej czy moralnej, ale zawsze istnieją fundamentalne przyczyny ekonomiczne.

Cena ropy naftowej w wysokości 100 USD/boe i wyższej nie była zaskoczeniem dla wielu ekonomistów, zajmujących się energią od dziesięcioleci. Cena taka nie powinna również być uznawana za wygórowaną, zważywszy, że cena baryłki ropy ciągle pozostawała niższa od ceny baryłki coca-coli[2], ponieważ amerykańscy podatnicy płacili wysokie rachunki za militarną ochronę nad wydobyciem i transportem ropy z krajów Bliskiego Wschodu. To jednak nie gwarantowało inwestycji w nowe możliwości eksploatacji złóż. Bezpieczeństwo dostaw ropy naftowej rozumiane w szerokiej perspektywie jest obecnie fundamentem przetrwania, dobrobytu i rozwoju krajów uprzemysłowionych i rozwijających się. Taka perspektywa postrzegania ropy naftowej wskazuje na olbrzymi wpływ wielkiej polityki międzynarodowej na zjawiska i relacje ekonomiczne w obrębie energetyki.

Przyszła cena ropy naftowej jest ważna z punktu widzenia gospodarki i przedsiębiorstwa oraz społeczeństwa – końcowych użytkowników energii, surowców petrochemicznych i wszelkich dóbr produkcyjnych oraz konsumentów żywności, ponieważ jest istotnym elementem pełnego spektrum gospodarczego, tj. ogniwem w łańcuchu technologicznym i ekonomicznym. W związku z tym podczas rozważań na temat ropy rodzi się wiele ważnych lub trywialnych, kluczowych lub interesujących pytań dotyczących zachowania się ceny ropy naftowej, na które trzeba szukać odpowiedzi.

 Jaki jest mechanizm kształtowania ceny ropy naftowej?

 Czy można przewidzieć zachowanie się ceny ropy naftowej w przyszłości?

 Czy istnieje wiarygodny model opisujący kształtowanie ceny ropy naftowej?

 Jaką funkcję dla rynku ropy naftowej pełni rynek kontraktów futures?

 Kto ma rację: ekonomiście twierdzący, że rynek futures prawidłowo spełnia swoją funkcję sygnalizacyjną czy ci dowodzący, że ceną manipulują spekulanci, a rynek wymaga większej regulacji i kontroli?

 Czy ceną ropy naftowej manipulują spekulanci zapatrzeni w wykresy Elliotta, czy może OPEC? Czy rolą OPEC jest zamykanie globalnego bilansu ropy, czy realizacja własnej strategii maksymalizacji zysku?

 Czy zasobów ropy naftowej wystarczy dla pokrycia przyszłego zapotrzebowania, czy też zgodnie z teorią Hubberta [1949] świat stoi w obliczu załamania dostaw ropy i kryzysu energetycznego? Kto ma rację – optymiści czy pesymiści?

 Jakie prawa decydują o wydobyciu ropy naftowej: ekonomia czy geologia, a może technika i technologia? Czy gospodarka światowa jest bezpieczna energetycznie?

 Jaki jest związek ceny ropy naftowej z rozwojem ekonomicznym, w szczególności z rynkiem finansowym, geopolityką, politykami monetarnymi, finansowymi, podatkowymi krajów eksporterów i konsumentów?

 Czy cena uszlachetnionej ropy naftowej na stacji benzynowej w dowolnym miejscu na świecie niższa od ceny coca-coli lub piwa (tej samej jednostki miary objętości) jest dobra dla gospodarki i społeczeństw? Czy to jest normalne, aby w XXI w. nieodnawialne zasoby naturalne spalać jak w epoce prehistorycznej, zamiast wykorzystywać je wielokrotnie?

 Jak cena ropy naftowej wpływa na wycenę aktywów geologiczno-górniczych?

 Jakie są metody wyceny złóż ropy naftowej?

 Jaki jest wpływ ceny ropy na wyniki finansowe i wycenę spółek petrochemicznych?

 Jakie strategie projektować na poziomie korporacyjnym, narodowym czy w relacjach międzynarodowych dla tak złożonego, rozchwianego i trudno przewidywanego rynku ropy naftowej?

Celem pracy jest udzielenie odpowiedzi tylko na niektóre z wymienionych pytań, a zwłaszcza te dotyczące wpływu ceny ropy na gospodarkę, mechanizmów kształtujących cenę ropy naftowej, możliwości jej prognozowania, metod wyceny złóż ropy naftowej oraz relacji między ceną ropy a wynikami finansowymi i wartością rynkową przedsiębiorstwa petrochemicznego, w tym jego głównych aktywów – złóż węglowodorów.

Konstrukcja pracy jest w pewnym sensie odpowiedzią na zapotrzebowanie na wiedzę menedżera finansowego przedsiębiorstwa petrochemicznego odpowiedzialnego za sporządzanie planów ekonomiczno-finansowych i rekomendacji decyzji inwestycyjnych. Układ pracy odzwierciedla etapy procesu myślowego – od teorii ekonomicznych i obserwacji zachowania się ceny ropy do praktyki prognozowania cen i wyceny złóż, przygotowania wytycznych do podjęcia decyzji oraz analizy wpływu na wartość przedsiębiorstwa.