Читать книгу Батырша - Замит Рахимов - Страница 6

Янтыгына китереп төрттеләрмени: Неплюев дөм караңгы землянкадагы тар сәкедә йоклап яткан җиреннән гадәтенчә иртүк сикереп торды, ашыга-кабалана тар чалбарын, күн итекләрен киеп алды, алар өстеннән тезенә кадәр гетрлар тартып, беркетеп куйды. Әйтерсең соңарганы өчен тиргәүче бар аны монда, озын җиңле якасыз ак күлмәкчән килеш атылып тышка чыкты һәм күгелҗем таң яктысыннан сукыраеп туктап калды. Күзләрен йомып, бер мизгелгә генә тынып торды да, аларны ачып, каршындагы иркен алыска карады. Сакмар буендагы болында иеп-корып барган үләннәргә кырпак кар сарган.

Ур итәгендә – тирән канау. Аның теге ягында исә – казах бистәсе. Анысы да ярыйсы ук ныгытылган. Бистәгә сыенып, Җаек ага. Елганың теге ягында – дала… Дала! Неплюев өчен ул иксез-чиксез киңлек. Аның чите борынгы Ханбалыкка, әкияти Дәһлигә, олуг диңгез-океаннарга барып тоташа сыман. Дала дигән әлегә бик үк аңлаешлы булмаган ул алыста кырыкмаса-кырык халаек тереклек итә. Аларның берише Россия канаты астына сыенырга җай эзләсә, байтагы аңа балта кайрый. Ничек кенә булмасын, империянең мондагы форпосты саналачак Оренбург алдында дала халыкларын буйсындыру, шул нигездә Урта Азиягә, Шәрыкка үтеп керү бурычы тора. Иңеннән иңенә шоңкарлар да очып үтә алмаслык җирләрне үзләштерергә, дистәләрчә халыкны буйсындырырга! Әйтүе ансат, тик ничек? Өстә – пайтәхеттә утыручы кайбер кайнар башлар Азияне кылыч-туп белән колонизацияләү ягында. Неплюевның исә үз фикере бар бу мәсьәләдә: туплар атмасын, кан коелмасын иде. Шул ниятен тормышка ашыру йөзеннән, ул тулы бер чаралар комплексы төзеде. Алар арасында төп урынны сәүдә алып тора. Әйе, дала белән алыш-биреш җайга салынса, Оренбургтан Бохарага, Ташкентка, хәтта Кытай белән Һиндстанга бай сәүдәгәрләр йөреп торса, каршыга Шәрык тәм-томнары, ефәк, мамык һәм бу яклар өчен тансык башка күп әйберләр тулы кәрваннар килсә генә, аралар якынаячак, мөнәсәбәтләр яхшырачак. Шөкер, бу уңайдан кайбер нәрсәләр эшләнә инде. Йөз илле кибете булган сәүдә йорты – гостиный двор, йөз кырык сигез амбар һәм өч йөз кырык дүрт кибеттән магауаза – меновый двор бүген үк алыпсатарларны каршы алырга әзерләр.

…Административ бина булып беренче көнен генә яшәвенә карамастан, монда инде чын-чынлап канцелярия рухы хакимлек итә иде. Чирек сәгать тә үтмәде, Неплюевның өстәленә почта кертеп куйдылар. Инде язуын түгәрәкләп килсә дә, янә каләмен ташлады, иң өстә яткан пакетны кулына алды. Депеша Санкт-Петербургтан иде. Хәбәр пайтәхеттән булса да, анысын ачарга ашыкмады Иван Иванович. Үзләре бер дә сикереп төшмиләр, мәсьәләләрне айлар буе хәл итми яткыралар. Аннан килеп, җибәргән күрсәтмәләре дә бик үк акыллыдан булмый. Пакетны бер читкә куйды да икенчесенә үрелде. Монысы Сенаттан иде. Андагылары, хәлләрне аңлый төшеп, ярыйсы гына киңәшләр дә биреп куйгалыйлар. Хуш, соңрак иркенләп укыр. Анысын да кырыйгарак этәреп, башкаларын кулына алды. Көткәненчә, хатларның күбесе Уфадан һәм Минзәләдән иде. Боларын ачмаса да белә. Уфа провинциясенең вице-губернаторы Аксаковка бәйле жалулар, билгеле. Күптәнге тарих.

Ул Люткин рапортын укып чыгарга өлгермәде, кабинетына янә секретаре Конбяжев килеп керде.

– Тәфкилев хәзрәтләре кайтты! – диде ул, хәрбиләрчә үрә катып.

– Алексей Ивановичмы? Чакырыгыз үзен!

Ишектә алпамша гәүдәсе шактый өшәнгән, алай да әзмәверлеген югалтмаган морза күренүгә, Иван Иванович урыныннан торды, өтәләнеп беткән мундиры өстеннән япанча кигән ярдәмчесенә каршы барып, аңа татарча итеп ике кулын сузды.

– Кайтуың белән, Алексей Иванович, – диде ул, морзаның йөзенә карап. Тәфкилевнең күзләре элеккегә караганда ныграк кылыйланган сыман тоелды аңа. Аннан тегене җитәкләп өстәлгә таба алып китте. – Ничек анда, тындымы инде Тирсәң?

– Рәхмәт, Иван Иванович, – дип җавап бирде Тәфкилев, урындыкка урнашып. – Аллага шөкер, тынычлый сыман. Ишеткәнсездер, Казаннан күп кенә солдатлар китертергә туры килде бит тәки. Башкисәрләрнең байтагы, кулга алынып, Казанга озатылды. Алай да болгатучыларның байтагы урманга качып өлгерде. Шуннан торып, утарны борчыштыргалыйлар. Шунысы әйбәт: бу инде ялкын түгел, пыску гына. Сүнеп тә китәр, боерган булса.

– Анысы әйбәт, котлыйм! – Неплюев кәнәфигә утырды. – Йә, тагын ниләр бар Казан якларында?

– Минем Тирсә Казаннан шактый ерак бит, Иван Иванович, Әгерҗе якларында ук. – Тәфкилев кесәсеннән кулъяулык чыгарды, бераз кылыйланып торган күзләрен сөртеп алды, тузанлы паригын рәтләштерде. – Барыбер кайбер хәбәрләр килеп торгалый. Бигрәк тә архиепископ Лука Канашевич хәзрәтләренең тырышлыгы хакында сүзләр күп.

– Анысын без дә ишетеп торабыз һәм, дөресен генә әйткәндә, борчылабыз. Архиепископның тырышлыгы безгә кабыргасы белән басмагае.

– Ә аның ние начар?! Бар халык христиан диненә күчеп беткәндә генә, ил-җиргә тынычлык урнашыр дип уйлыйм мин.

– Ай-һай, Алексей Иванович. Мин ул мәсьәләдә бөтенләй башка фикердә. Кайсы да булса халыкның мал-мөлкәтен, алтын-көмешен басып алу бик кыен эш түгел, минемчә. Ә менә җанына ия булу?! Катлаулы, һай катлаулы нәрсә, морза. Шуңа да һич ашыгырга ярамый монда. Акрын кирәк, хәйлә белән кирәк.

– Чукындыру никадәр тиз башкарылса, бу якларда иминлек шулкадәр тизрәк урнашыр иде, Иван Иванович.

– Ялгышасың, морза. Чукындыру ул – кешенең телен, гореф-гадәтләрен, иманын үзгәртү, аның күңелен яулап алу. Көч куллану белән үзеңне хатын-кыздан яраттыра алмаган кебек, бу эштә дә тупаслык белән әллә ни кырып булмас. Соң инде, сиңа сөйләп торасы да юк ич, Алексей Иванович: күптән чукынганга саналасың, ә өеңдә намаз укыйсың икән, дигән сүзләр йөри.

Тәфкилев башына суккандай миңрәп калды, ни әйтергә белми торды, кулъяулыгын еш-еш күзләренә китерде, япанчасын чишеп җибәрде. Аннан соң гына:

– Өемдә икона тора минем, Иван Иванович, – диде.

Неплюев шаркылдап көлеп җибәрде, өстәле аша үрелеп, морзаның иңеннән алды:

– Икона бит ул почмакта, Алексей Иванович. Татарлар намазны Мәккәгә йөз тотып укыйлар! Ха-ха-ха! Йә, ярый, шаяртам, билгеле. Намаз укыйсыңмы, чукынасыңмы – анысы әһәмиятле түгел безгә. Иң мөһиме: урыс дәүләтенә ихластан хезмәт итәсең. Шуңа да мин Аксаков шикаятен юк итү, сине аклау ягында, морза.

– Рәхмәт инде, галиҗәнап!

Бүлмә хуҗасы, гадәтенчә урыныннан торып, тәрәзә буена килде, үз иткән урынына сөялеп, сүзен дәвам итте:

– Инде төп сүзгә күчик, Алексей Иванович. Сезгә тагын бер зур мәшәкать чыгып тора бит әле.

– Баш өсте, Иван Иванович. Болай да Тирсә бик күп вакытымны алды минем. Императрицадан оят. Хикмәт нәрсәдә соң?

– Без болай уйлаштык, морза: Шәрык белән сәүдә эшенә татарларны тартырга кирәк, эшлекле генә алыпсатарларны. Шундый кешеләр табылырмы татарлардан?

Тәфкилев, тар биек тәрәзәләргә карап, байтак кына дәшми утырды – күңеленнән нидер барлады бугай. Аннан юаш кына тавыш белән әйтеп куйды:

– Казан ягында берәүне беләм мин. Байлар Сабасыннан Сәгыйть Хаялин. Иллә дә булган сәүдәгәр инде!

– Берәү бик аз ич, морза! Сүз йөз, ике йөз сәүдәгәр хакында бара.

– Сәгыйть әфәндене күндерсәк, калган товар ишләрен ул үзе димләячәк. Татар сәүдәгәрләре – җиңел сөякле халык. Тик…

– Шигегез нидә, морза?

– Казан даладан ерактарак ич, галиҗәнап.

– Мин аларны монда күчереп утыртуны күздә тотам, морза.

– Анысы ай-һай, Иван Иванович. Урыслар белән бергә яшәргә ризалашмаслар алар. Аннан килеп, мәчет тә юк.

– Буш хафа, морза. – Неплюев, дәртләнеп, идән буйлап йөреп китте. – Мәчетен дә, кирәк булса, мәдрәсәсен дә төзергә мөмкин. Барысы да безнең кулда! Инде килеп, аерым татар бистәсе салырга да була лабаса. Ха-ха-ха! Әйтик, Сәгыйт бистәсе, ә?!

– Сүзләрегез төпле, галиҗәнап. Барысы белән дә килешәм. Чана юлы төшүгә кузгалырмын, боерган булса.

Неплюев аның каршына килеп туктады, зәңгәр күзләре зур булып ачылды, сүзен әйтә алмый торды, аннан кулын янә Тәфкилев җилкәсенә салды:

– Бу эшне сузып булмый, морза! Мунча кереп, карчыгыңның бәлешен ашап, ике көн ял ит тә – юлга, кадерлем. Сәүдәгәрләр кирәк безгә, сәүдәгәрләр!