Читать книгу Русалкі клічуць - Зараслава Камінская - Страница 5

Прачынацца было складана: цела цяжкое, як чыгун, і гуло, як чыгун, напрацаванае. Мо лепей не хадзіць на возера, а гэтую гадзіну паспаць?

І толькі так падумала, як падхапілася. Гэтага яна баялася больш за ўсё: што аднойчы не зможа падняцца. Як не паднялася маці. Пра яе казалі «надарвалася». І шкадавалі, што мужа во вайна забіла, а яна вайну адужала, ды вось, «надарвалася». Не яе надарвалі, а надарвалася сама. Працавала, працавала, працавала, і ў калгасе, і пасля калгаса, і вось аднойчы яе з працы прынеслі. Хацела Марыля бегчы па Альжбэту, каб дапамагла, але маці забараніла: грэх. Так і памерла, без граху.

Вёска спала. Хаты халодныя, мёртвыя, быццам душы з іх адляцелі. То душы гаспадароў перанесліся ў свет сноў, вернуцца толькі пад раніцу. Кінулі свае хаты, і хто там валадарыць без іх?

Цемра, няма нікога. Няма-няма. Тое, што Марыля любіла гісторыі пра русалак, не значыла, што яна ў іх верыла. Так, казка.

Яна таксама любіла гісторыі пра горад, але ці ёсць ён? Там нібыта каменныя дамы, нібыта крамы з сукенкамі, нібыта крамы з ежай. Але ўсё тое «нібыта», нябачанае, толькі чутае. Вёска – вось яна, чорная, тут. А пра горад – казка. Вёска спіць. А не, Альжбэта не спіць: гарыць за шклом агеньчык. Кажуць, што варожыць. Во, адчыніла акно і нешта выплеснула.

Марыля запаволіла крок, пачакала, каб не трапіцца на вочы. Святло пагасла, штосьці грукнула – і цёмны цень шуснуў з хаты. Марыля прысела і перажагналася: бачыла, як цішком жагнаецца Тоня.

Пацягнула дымам і палыном.

Цень наблізіўся да паркана – да таго месца, дзе хавалася Марыля. Прыслухаўся. Марыля заціснула рот рукою, каб не выдаць сябе.

Цень адчыніў засаўку і выйшаў з падворка.

На дарозе зачапіўся, войкнуў Ядзіным голасам і пакрочыў да Ядзінай хаты.

А Марыля асцярожна пасунулася ўздоўж паркана, падхапілася і хутчэй пабегла адтуль. Бегла і думала: «Ну і дурная».

А на беразе нікога не было: ні на тым, ні на гэтым.

Але на ўсялякі выпадак сарочку пакінула, зняла толькі спадніцу. І пайшла ў возера.

Сарочка імгненна набралася вільгаццю: толькі-толькі яе не было чуваць, а зараз абдымае цела, запавольвае рух, хоча затрымаць, не пушчае далей. Нырнула – і сарочка прыліпла да скуры, бы луска.

Штоноч Марыля прамавала на сярэдзіну возера, бо ведала адну таямніцу, без якой бы не наважылася заплываць так далёка. І толькі ўчора не рызыкнула, праз начнога госця.

Бултых! Нехта скочыў не з супрацьлеглага берага, як раней, а з ейнага. Крыкнуў:

– Добрая вада! Ён.

На сярэдзіне была водмель, пра якую казалі, што гэта ўваход у азёрную вёску. Навокал – глыбока, а на ёй – можна стаяць. Спынілася там, пачакала, пакуль дагоніць.

– Тут во мне вады па шыю, а вунь там, насупраць старой асіны, вір. То вы асцярожна. Пасля вайны чатырох зацягнула. Але тое прыхадні былі, свае туды не соваюцца. А вы да нас надоўга?

– Гэта як зацягне.

Да берага плылі поруч.

З вады ён выйшаў першы, абцёрся ручніком, нацягнуў нагавіцы і адвярнуўся, чакаючы, пакуль апранецца Марыля.

І прапанаваў правесці да вёскі.

Ля першага калодзежа яна амаль наважылася спытаць, дзе яго пасялілі, але не паспела: ён развітаўся і накіраваўся да хаты старой Багданаўны, што каля клуба.

Перад тым, як ісці ў калгас, Марыля занесла Тоні кашы. І старая, зазірнуўшы ёй у вочы і быццам бы нешта там убачыўшы, папярэдзіла:

– Сёння Ілля – вялікае свята. Значыць яно, што лета скончылася. Пасля Іллі вада ў рэках стыне, купацца нельга. Досыць плаваць, Марылечка.

* * *

Скончылася грэчка. Няма больш макаронаў, калісьці быў рыс, ды і яго няма. Ёсць аўсянка, але тое для раніцы. Няма сыру, тварагу няма, нават хлеба няма. Усё скончылася, але хутка пачнецца, бо хутка ў абедзвюх зарплата.

У розныя часы розныя стравы, а вось адсутнасць ежы смакуе аднолькава.

– Будзеш бульбу?

Фатэлі перанеслі ў кухню, і зараз у іх можна залезці з нагамі і глядзець на газ пад рондалем і слухаць, як шыпіць вада.

– А я ўсё чытаю, чытаю, як там жылі ў сорак дзявятым, – Наста гартала старыя газеты.

Бульба варылася дзесяць хвілін, і заставалася яшчэ дзесяць да таго, як будзе гатовая. Тэрмін кожная з іх магла вызначыць і без гадзінніка: ці то дзякуючы досведу, назапашанаму ў генетычнай памяці, ці таму, што ў іх унутры «часікі цікаюць».

– Пакуль чакаем, паслухай і ты пра сівую мінуўшчыну, – і Наста зачытала, імітуючы інтанацыю тэлевізійнай дыктаркі:

«– З першых дзён пасля вызвалення мы ўзяліся наводзіць парадак на палях, пачалі аднаўляць правільныя севазвароты. У калгасе не было грамадскіх будынкаў, не было грамадскай жывёлы. Большасць калгаснікаў не мелі ў сваім карыстанні ні кароў, ні свіней, ні птушкі.

Цяжкасці былі вялікія. Але пад кіраўніцтвам партыі і з дапамогай дзяржавы пераадолены. Ужо ў 1946 годзе мы поўнасцю асвоілі даваенную пасяўную плошчу, увялі правільны палявы севазварот і стварылі базу для развіцця іншых галін калгаснай гаспадаркі».

– Усё адное і тое ж, – Наста выцягнула наступную газету з сярэдзіны стоса, бы карту з калоды. Нібыта гадала на лёс.

Грымела і скакала ў рондалі бульба. Чакаць заставалася яшчэ сем хвілін.

«Уважліва і ўсебакова абмяркоўвалі калгаснікі справаздачу сваіх экскурсантаў у перадавы калгас “Перамога”. “Мы былі ў іх на грамадскім дварэ перад выхадам людзей на працу. Ну, ведаеце, калі-б у нас так выходзілі на працу, то мы даўно-б расквіталіся з сенакашэннем. У іх-жа, як сонца ўзышло, адзін перад другім на працу спяшаюцца”.

Голас калгасніцы Марыі Журык: “А ў нас чакаюць, пакуль не прыйдзе брыгадзір і не пастукае ў акно. Таму ў нас і працадзень нізкі”».

– Чуеш, голас калгасніцы Марыі Журык. Яе няма, а голас застаўся.

Пяць хвілін.

«У заходніх абласцях праведзена велізарная работа па ліквідацыі непісьменнасці і малапісьменнасці сярод жанчын».

Чатыры.

«Калгасніца Фядора Шруб. Па яе прыкладу ўсе 42 жняі пачалі выконваць дзённыя заданні на 200–250 працэнтаў».

Тры.

«Агітатар звеннявая Алена Палынь. Яна не абмежавалася ўстаноўленым ёю рэкордам, а забяспечыла перавыкананне норм усімі членамі яе звяна».

– Што гэта ты чытаеш? Жаночая проза?

– Дакладна не паэзія.

«Многія сельскагаспадарчыя работы, якія звычайна павінны рабіць мужчыны, выконваюцца жанчынамі. Калгасныя дзяўчаты, напрыклад, косяць сенажаці. Ды і як косяць! Камсамолка Вера Краўчанка паспаборнічае з усякім мужчынам».

– Гатова!

Бульба зварылася. Ліза працяла самую вялікую нажом: прайшоў лёгка, бы праваліўся ў шчыліну. І зліла ваду.

Размеркавала бульбіны – па чатыры кожнай. І некалькі хвілін пачакаць, пакуль пара над талеркамі ападзе.

– Яшчэ я паміж газетамі знайшла нейкі чарнавік, – Наста адкалупнула кавалак, кінула ў рот і – прадказальна апякла язык, захукала, каб астудзіць. – Пахыхай.

Ліза ўзяла жоўтую паперку: дробныя шэрыя, алоўкавыя, словы, унізе – іншым, чырвоным, почыркам: «У друк не пойдзе». І пачала чытаць, заядаючы бульбай:

«У маленькай хаце сабраліся тыя, хто скончыў вялікую працу: убраныя калгасныя палеткі, хлеб перададзены дзяржаве. Можна было-б і адпачыць, але не прывыклі да гэтага калгасніцы:

– Дзеля партыі папрацавалі, а зараз прыйшла чарга і над сабою папрацаваць. Во, я ўзяла ў бібліятэцы «Мёртвыя душы», пачынаю чытаць. Так, цёмна ў хаце, але-ж і мы пакуль цёмныя, а хутка і ў нас электрычнасць правядуць, во тады ўжо ўдосталь начытаемся, – актывістка Ядвіга бадзёрая і пасля доўгага працоўнага дня.

Калгасніцы дамаўляюцца пра хуткі сход, абмяркоўваюць навіны. Ды не толькі свае, калгасныя, але і сусветныя – тут чытаюць і класічныя творы, і перадавіцы. А яшчэ чакаюць госця, і, хоць на двары цёмна, раз-пораз пазіраюць у акно.

– Добры дзень, – адчыняюцца дзверы, і ў хаце з’яўляецца жанчына з абветраным тварам, у пакрытай дарожным пылам вопратцы.

Чаму яе сабралася сустракаць вёска? Бо жанчына гэтая – майстар, а тое ёсць найвялікшы тытул савецкага чалавека: яго неабходна ў нас заслужыць, выпрацаваць потам і крывёю.

Увесь раён ведае яе гісторыю. Сама з бядноты, нарадзілася пры панах, таму не змагла атрымаць адукацыю. Але народнае мастацтва жыве, колькі-б яго ні душылі прыгнятальнікі: талент прабіў сабе шлях.

Жанчына-майстар малюе дываны, якімі калгасніцы ўпрыгожваюць свае дамы. Гэта не буржуазнае мастацтва, схаванае ў музеях, а мастацтва для народа, што заўжды цягнуўся да прыгажосці.

– Я малюю для людзей увесь свой век, – расказвае Алена Кіш, – і сваю працу тут пачну адразу-ж, каб як мага хутчэй паспець выканаць усе запатрабаванні калгасніц.

Жанчыны абступаюць Алену, расказваюць ёй пра свае дасягненні на палях, пра бітву за ўраджай, якую яны выйгралі, нягледзячы на тое, што перамога была цяжкай, пра светлую будучыню, якая ляжыць перад іх калгасам. І вочы майстра пачынаюць свяціцца тым самым запалам, што і вочы калгасніц. Бо, дзякуючы працоўнаму люду, гэтая Будучыня ляжыць і перад ёй».

– Думаеш, тут раней жыла журналістка, як і мы? – Наста чакала, пакуль Ліза дачытае і даесць.

– Магчыма. Табе гэта не патрэбна? Тады я аддам Алесю. Ён казаў, штоадмыслова прыехаў парэдкую энцыклапедыю, дзе ёсць артыкул пра Алену Кіш. Раней я пра яе і не чула, а тут двойчы за апошні тыдзень.

– Пашчасціла яму з табою, – Наста адкрыла ваду, каб мыць посуд, – Там на адваротным баку аркуша пазначаны адрас вёскі.

21 красавіка 2017 года

«Знайшоў нарэшце “Сусветную энцыклапедыю наіўнага мастацтва” са згадкай пра KISH, YELENA. На будучыню: у артыкулах пра Кіш абавязкова даваць цытату на англійскай, бо англійская надае вагі.

“The works of Yelena Kish were discovered by the Minsk artist

V. Basalyga in the 1970s near Slutsk, a town not far from the Byelorussian capital of Minsk. Executed in oil on canvas in the 1930s and early 1940s, they were shown as rugs. The painting, decorative and naive, served as embellishment.