Читать книгу Хамның чаяаны. Книга 1 на тувинском языке - Зоя Донгак - Страница 6

Долгандыр-ла мөңге меңги бөрттерлиг бедик дагларга бүзээлеткен, шапкын хемнерлиг болгаш улуг-биче хөлдерлиг бо оранны шаанда Мөңге-Деңгер-Хайыракан дээр турган. Алтай дагларның база моол ховуларның кызыгаарында бо тыва черни – хам1 Коңгурнуң өгбелериниң төрээн чуртун чоорту Мөңгүн-Тайга2 дижир апарган. Бедик даглардан ужукталгаш, шимээн-дааштыг аккан Мөген-Бүрен, Каргы, Мугур, Аспаты хемнерниң суунуң амданыын чүү дээр. Даштарга моңнаан Мугур хемниң шаалаан даажы кайы-оранчоктан дыңналырга, харын-даа далай сагындырар. Дүн-хүн чокка саарыглап аккан ол хемнерниң эриинге өскен чон боттары-даа эскербейн, алгыржып чугаалажыр.

Кайы оранчоктан дыңналып кээр Коңгурнуң ырлаан дег аялгалыг дыңзыг үнү шапкын хемниң саарыында агым аайы-биле бот-боттарын чууй иткилешкен чүс-чүс даштарның даажын азы чамдыкта дамырактарның шулураажын сагындырар. Коңгур деп ону адааны эткир, өткүт, шулурааш дег ыыткыр үннүнде болбайн аан. Ооң үнүнден-не улус ону дораан таныыр. Ол ортумак дурт-сынныг, тырың мага-боттуг, коңзаң хаайлыг, кара карактарлыг, сырый үнген кежегелиг, чугааккыр, буянныг, топтуг кижи. Ооң оглунуң үнү кара чажындан адазыныы дег база эткир, өткүт боорга, Холурааш деп адаан.

Коңгурнуң хөй дөргүл-төрелиниң аразында аңчылар, чылгычылар, ус-шевер дарганнар, тудугжулар, кадарчылар, тоолчулар дээш кымнарны чок дээр.

Ооң чаңгыс чер чурттуглары төрээн чериниң кадыг-дошкун бойдузунга шыдамык, сөөккүр, сииреш, аажы-чаңы топтуг, сагыш-сеткили сергек, хат-салгынга, хүнге додуккан хүрең-хүрең шырайларлыг. Үе-дүптен чаңчыкканы көшкүн амыдыралынга таарышкан, бүгү талазы-биле эптиг, көжер-дүжерде, адырып-эптеп, дүрүпкеш, аът-шарыга чүдүрүптер, чиик, кидистен кылган өглерде чурттап, аъттарын мунупкан, адак-бышкаа чииги кончуг халдып чоруурлар. Аътты олар ханы хүндүлээрлер. Оларның алгы-кеъштен даараан идик-хеви күштүг хат, сооктан камгалаар. Колдуу-ла арбай далганы, ажаап-өстүрген малының ийикпе азы аң-мең эъди чип өскеннер.

***

Холурааш кара чажындан торулгалар, үлегер домактар, тоолдарны адазындан, кырган-авазындан дыңнап өскен.

Кара Дээрниң көзүлбес күжүнүң дугайында Холурааш кырган-авазындан катап-катап дыңнаксаар: «Кара Дээр болза кончуг ырак черде, тос дээрлерниң, тос шолбаннарның ырак ындында болгаш Дээр Тииниң-даа ырак ындында туруп турар. Кара Дээрниң кайдаазын бистиң өгбелеривис үнген Хүннүң база ашкан Хүннүң шырайындан билип ап чорааннар. Бистиң чуртувуска багай-даа чүве, эки-даа чүве Кара Дээрниң талазындан болуп турар. Кара Дээрден кээп турар халапты хамыкты мурнай кара кускун билип каар, ынчангаш шыырак хамнарның хамнаарда кедер тонунуң ийи эктинде ыяштан сиилбип кылган ийи кара кускун бар. Кара Дээрниң хартаачызы кара кускун чер кырынга кандыг халап болурун, кандыг шуурган хадып эгелээрин, кандыг чаъстар чаарын, кандыг хар дүжерин баш буруңгаар билир куш. Кара Дээрниң каргыштыг ол кужу өг чанынга алгырып эдер болза, чаш уруг сылданыр ийикпе өлүм-чидим болур, ол бедик ужар болза, хүн аяс болур дижир. Кускун баглааш бажынга олуруп алгаш, эдер болза, ол өгнүң эр ээзинге багай чүве болур. Өг чанынга кускуннар чыглыр болза, улуг хат-шуурган – чоткан болур. Кара Дээр биле кара кускун чажыт харылзаалыг дижири шын чүве, оглум

Час дүжүп кээрге, Улуг Мөңгүн-Тайга хадып эгелээр. Ол дээрге Кара Дээрниң салдары-дыр. Кезек-кезек болгаш, Кара Дээр улуг-улуг тынарга, ол тыныш хамыктың мурнунда Тыва чуртунуң эң бедик даа болур Мөңгүн-Тайганы хөлзедиптер.

Мөңгүн-Тайга хадый бергеш, чоон дыттарны сый шапкылаптар, чудурук дег даштарны ынаар-мынаар шывадаптар, хой дег даштарны чыткан черинден тура тыртыптар. Ол үеде аргар-кошкарлар, те-чуңмалар бир ыжык черге чашты бээрлер. Малчыннар мал-маганын одарже үндүрбейн, чылыг кажааларга так кажаалаптар, чаш ажы-төлдү өглеринден үндүрбейн баар. Мөңгүн-Тайганың коргунчуг хады дээрге Кара Дээрниң тыныжы болур. Ол тыныш Дээр Тииниң ырак ындындан кээп турар, ынчангаш ол чоткан хат боду чайгаар соксай бээр» деп, кырган-авазының торулгазын Холурааш дыңнап орда, ачазы өг даштында дүңгүрүн хакпышаан, шуурганга капсырлаштыр хамнап турган. Ачазының үнүн оглу шуургандан ылгап чадап орган. Өгнү долгандыр чөөн чүкче углай харны таптай базып-базып, Коңгур өгже кирип келген.

Чеп курун чешкеш, хой кежи чолдак тонун, хыралып калган тарбаган кежи калбак хаптыга бөргүн, эттеп каан өшкү кежи, дөртегер алгы чүвүрүн ужулгаш, шыва тонун кедипкеш, изиг шайны аартай каапкаш, Коңгур оглунуң айтырыгларынга таваар харыылап орган: «Хам тускай дүңгүрлүг. Дүңгүр болза хамның мунар аъды болур. Дүңгүр туткан хам бодунуң хуулгаазын аъды-биле Алдыы, Үстүү ораннарга чедип, делегейни дээскинип, октаргайны одуртуп кааптар. Үстүү оранче көдүрлүр хамнарны Дээр-деңгерниң хамнары дээр. Мээң угум Дээр-деңгер хамнары боор чүве. Хам тускай ээреннерлиг болур. Ээрен чокка хамга чүү-даа чүве көзүлбес, чүү-даа чүве келбес.

Хамнаашкын соонда ол өске бүгү араттар дег хой, сарлык, өшкү кадарчызы, балыкчы, аңчы апаар».

– Ачай, ол бүгү шынап-ла ындыг боор бе? – бүзүрексевезе-даа, Холурааш сонуургал-биле айтырган.

– Ынчанмайн канчаар! – Конгур бажын бүзүрелдиг согаш кылгаш, уламчылаан: – Мен бичиимде дүвүлүг хат үш хүн шуурганнаан. Шуурган эгелевээнде, Хем-Бажындан аныяк өг-бүле эмиг эмер чаш уруу-биле төрелдеринче аалдап чорупкаш, сураг барганнар. Кожавыс сураглыг хам отка дүңгүрүн дөгээш, алганып-ла эгелээн. Күштүг-сүрлүг ол хам: «Шупту дириг-дир!» дептерге, аалда бар-ла эр улус коштунчуп алгаш, ол хат-шуурганда хүнзедир дилээш, шуурган соксап чорда, тып алган бис. Шуурганда олар хөртүкче кастынып киргеш, таалыңда аъш-чемин чип, уруун авазы эмзирип, ол хар бажыңчыгашка ашак-кадай, чаш уруу безин үжүп доңмаан дириг болдулар. Ындыг база боор-дур, шуут кайгамчык! – сегел салын суйбавышаан, Коңгур даңзада таакпызын тиге берген, – Аарый бергенде, хай-бачытка таварышканда, улус хамдан дуза дилээрин утпа, оглум. Кажан хам аарыг кижиге хамнаан болза, ол кижиниң оруун аза-буктан дозуп чорааны ол болур.

Конгур хаш соруулдуг сөөскен кара даңзазын тип, кыпсып, ханы-ханы соруп каап, чугаазын уламчылаан:

– Бо чуртталгада кижиде эң үнелиг чүве кижиниң ишти-хөңнү, сеткили болур. Бурун шагдан өгбелерим эң-не үнелиг эки кижини ак сеткилдиг кижи дээрлер. Мен бодум-даа ынчаар бодаар мен. Ынчаарга эң-не багай аажы-чаңныг кижини кара сеткилдиг кижи дээр. Кара сеткилдиг кижиге кажан-даа бүзүреп болбас. «Кара дүн бир кончуг, чүге дээрге караңгы дүне кижиниң караа чүнү-даа көрбес болур» деп кырганнарның мындыг чугаазын утпайн чор, оглум. Кара сагыштыг кижи бир кончуг, чүге дээрге ол чүгле бодунуң амы-тынын камгалаарын бодаар. Караңгы дүннүң халавы-даа, кара сагыштыг кижиниң чедирер халавы-даа бир дөмей.

– Кижиниң сүнезини каяа чоруур чүвел? – деп, Холурааш айтырган.

– Кижиниң сүнезини биле хей-аъды чаңгыс болур. Сүнезин кижээ көзүлбес. Сүнезинниң турар черлери бар болур. Улуг кижиниң сүнезини дүне удуй бээрге, хаваандан чуулгаш, караанга кээп дүжер. Ол сүнезин дагдан болгаш хемден чуглур. Ол сүнезинни Үстүү Кудайдан башкарып турар. Сүнезин баксыраарга, кижиниң сузу бастына бээр. Ынчан Үстүү Кудай: «Сүнезин, сени дыка ажаап чораан ийик мен, ам чүге баксырай бердиң?» – дээш, кончуг кызар. Дүне эр кижиниң сүнезини бөргүнүң иштинге, кадай кижиниң сүнезини аржыылының иштинге дүннеп хонар.

– Бичии уруг куъду деп чүл, ачай, ону канчаар камгалаарыл?

– Бичии уруг куъду кавайының иштинге чоруур. Ынчангаш ааткыышты доңгайты аспас, чаш уругну дүне ыглатпас, куъду чайлы бээр. Кавайының баан дүйүп, чолдайты баглап каар. Уругнуң куъдунуң үгээ дээрге дүвүн өрү аскан, аксын кудулдур халаңнаткан хапчыгаш болур. Уругнуң куъдун аңгы-аңгы адагылаар. Уруг куъду, уруг шивээзи, уруг куъду ээрен дигилээр. Уруг куъдун хам кижиниң чугаалааны-биле кылыр. Бурун тывалар уруг куъдунуң шивээзин салбактап шимээр, чараштап каастаар турган. Уруг шивээзи дээрге чаш уругнуң куъдунуң хай-халаптан камгаланыр, чаштынар, чаглактаныр ээрени болур.

Адашкыларның баарынга чаа хайындырган хөнекте сүттүг шайын, арбай далганын, ааржыны, саржагны Чинчи салып кааш, одун одай берген.

– Кижи канчап хамнай бээр чүвел? – Холур сонуургаан.

– Өгбелери хам уктуг аныяк кижи хенертен бажымайлап, шаг чокталып, караанга үш-үдүрүм чүве көстүп, кулаанга бир-ле үннер дыңнап эгелээн болза, ону хамназын дээш сүнезиннер кыйгырып эгелээни ол. Хам болбас мен дээр болза, хай-бачытка таваржыр, харын-даа амы-тынындан чарлып болур. Хамнап болур шинээ көстүп келген ол аныяк кижиге арга-дуржулгалыг, назы-хары дөгүй берген хам ёзулал кылып, өөреткен соонда, ол аныяк кижи күштүг апаар, сүнезиннер аңаа дузалажып эгелээр.

– Хам болуру чугула бе?

– Хам болуру буянныг болгаш кончуг чугула. Кижилерни эмнээри – хамның эң кол ажылы ол-дур. Кижи аараан болза, ооң сүнезини чайлай бергени ол. Сүнезин чайлай бергенде, ону чүгле хам кижи тудуп шыдаар. Хам кижи хамнап тургаш, сүнезинниң чоруй барган оруун дилеп, Алдыы Оранче бадар, Үстүү Оранче өскээр. Оон билип алгаш, сүнезинни тыва бээр. Сүнезин хамның тудуп алган ак пөзүнүң ортузун оя дүжүпкен боор. Ол пөстү дүүп турда, хам кижиниң холунче сүнезин кире бээр. Пөстүң уштарын хам дүүп кааптарга, ол сүнезин ооң соонда кайнаар-даа барбас, хамга туттурганы ол болур. Ынчан ол сүнезин биеэ кижиниң боду болу бээр. Сүнезинни эгидип эккээрге, аараан кижи сегий бээр. А бир эвес хам сүнезинни тудуп шыдавас болза, аарыг кижи кызыл-дустаар.

Хам база сүнезинниг болур. Хамның сүнезини карачал кижиден арай ылгалдыг. Хам хамнап турда, ооң сүнезини дээрже ужугуп үне бээр. Бир эвес орукка шаптараазынны, аза-букту хам тиилеп шыдавайн барза, ооң сүнезини дедир ээп келбес, улус хамның чүгле өлүг мөчүзүн көрүп каар. Оон ыңай хамнарның эң айыылдыг ажылы – мөчээн кижиниң сүнезинин үдеп аъткарары. Ынчаар үдевес болза мөчээн кижиниң сүнезини дириг кижилер аразында аъттар хойзуп, тояап, чоок төрелдерин адап, оларның дүжүнге кирип, оларны Алдыы Оранче кыйгырып туруп бээр. Ынчан чүгле хам кижи дузалаар. Ол хамнап тургаш, сүнезинни тыпкаш, Алдыы Оранче үдээр. Ол бүгүден аңгыда, хам кижи келир өйде чүү болурун баш удур билип, читкен кижилерни болгаш мал-маганны дилээринге улуг дузаны көргүзер ужурлуг» – деп, Коңгур чугаазын төндүрген.

Мөңгүн-Тайга чону Конгурну Өлүм чок Хам деп база адаарлар, чүге дизе ол хамнап тургаш, хамык улус көрүп турда, чээни оолга боону беш ок-биле октаткаш, «мени беш улай ат!» – деп, дужаар. Чээни беш улай ону адар. Корткан хамык улус караан ажыдып кээрге, кээп дүшкен хам дириг болур.

…Шаг шаандан тура-ла, буруңгу Тывага, чер-чурт аайы-биле төрел аймак бүрүзү таңды-тайгалыг чораан.

Коңгурнуң өгбелериниң төрел аймаа долгандыр-ла даглар, бүүрелчиннер-биле бүзээлеттинген бо оранга хөй-ле чылдар чурттап келген. Кайда-даа базырыктар-ла базырыктар, кижи-көжээлер, хаяларда чурумал-бижимелдер…

– Бо хамык хая-дашта, кижи-көжээлерде хөй бижик-чуруктарны кымнар кылып турган чоор? – Холурааш ачазындан айтырып-ла турган. – Ол кижилер канчап барганыл? Каш кижи турганыл?

– Адыр, далашпа, оглум. Хая-дашта, кижи-көжээлерде чурумал-бижимелдерни кым-даа санап түңневээн. Күзээр болзуңза, өзүп келгеш, санаар сен. Ону кылган кижилер мөңгези-биле чортканы ол-дур. Ол кижилерни база кым-даа ончалап турбаан.

– Канчап улус мөңгези-биле чоруй баар чүвел?! Кай, бис база өлүп каар бис бе? Сен база? Авам база? Мен база? – карактары чаштыг оглу ачам баштактанмаан ирги бе дээнзиг Коңгурже бир-ле идегел-биле көрген.

Ачазы боданмышаан, бажын согаңнаткаш, чуртталга мөңге эвес дээрзин оглунга тайылбырлаан…

– Дываажаң биле Эрлик ораны деп чүл, ачай?

– Кандыг-даа кижи өлүрүнүң мурнунда чүү дээш чурттап чораанының шынныын билип каар. Ол билигден кайы оранга баары билдине бээр. Эрлик ораны – өлүрүнүң мурнунда чуртталгазының байлакшылынга таалал албаанын миннири-дир. Бир эвес сен өлүрүңнүң мурнунда бодуңга: «Частырыгларны кылзымза-даа, кортук чорбаан мен. Чуртталгамны чогум-на күзээним дег бодум тавында чурттап эртим» дээр болзуңза, ол дываажаң-дыр.