Читать книгу Хамның чаяаны. Книга 1 на тувинском языке - Зоя Донгак - Страница 8

Бир катап Коңгур адашкылар Чажыт-Куйга келген. Хам оглунга чугаалаан:

– Дуржулгалыг хамнардан дыңнаарымга, дүжүнде дыка ырак аян-чорук кылыр, олар ынчаар удуп чыдырда мага-боду көңгүс шимчевес апаар. Мен ам куй иштинге удуй бээр мен. Дарийгини тыппаан шаамда одунмас мен. Ону мен ыяап тывар ужурлуг мен.

Коңгур куйнуң ханазынга чөленип алгаш, караан шийипкен. Ачазының кандыг-даа хандыкшыл чок арнын Холурааш көргеш, артында ханага дөмейлээн. Авазы чок апарганының соонда ачазының хилинчектенген, муңгагдаан шырайынга көөрге, амгы арын харын чүгээр-даа ышкаш.

Ачазы хенертен караан ажыдыптарга, ону манаваан Холурааш алгырыпкан:

– Көңгүс эвээш удудуң ышкажыл!

– Удуур черим бо эвес-тир, – дээш, Коңгур туруп келген.

– Кайдаазын канчап билир сен? – Холурааш кайгап айтырган.

– Кайдаазын билбес мен, чүгле маңаа эвес.

Коңгур куйже ханылааш, бир черге олуруп, оон тургаш, буруңгаар кылаштаан. Холурааштың чүрээ аксынга келзе-даа, ачазының соондан ызырты чоруп орда, куй иштиниң хозу көстүп келген. Даштарның тиглеринден хүннүң чырыы дээрге, ак-кызыл имиртиңде куй ишти кайгамчык арыг боорга, Холурааш кандыг-бир аң канчап маңаа ижээй бербээн чоор деп бодаан. Ынчангаш бо куйну Чажыт-Куй дээни анаа эвезин ол угааган.

Он хире катап олуруп-туруп чорааш, бир-ле ханага чөленгеш, Коңгур караан шийипкеш, шимчеш дивейн олурган, ооң чүгле хөрээ оожум, дески өгдеңнээн. Холурааш шала дүвүрей бергеш, ачазының чанынга дискектенип олурупкаш, ооң арнынче кайгаан. Элээн болганда ол сактырга ачазы тынмайн барган дег, арны, холдары, буттары, хөрээ ыяш дег кадып, көжүй берген. Ачазының холунга дээрге, шынап-ла ыяш дег кадыг болган. Мынчаар оргаш, таанда каяа ачам чорта бээр деп бодап, сагыш-сеткили дүймеп, Холурааш ам шуут коргуп эгелээн…

А Коңгурга ол үеде бүгү чүве сыр өске болган. Ол шимчевейн олурупкаш, сагыш-сеткилин долдур хамык аарышкы-муңгагдалын дам хөрлээледипкеш, оон чоорту ол бүгүден адырлып бар чорааш, кадайы Чинчини-ле чоктап, сагыжы саарзыкталып чоруурун ылап билген.

Та удуп, та көрүп орган-даа ышкаш болганда, куй иштиниң ак-кызыл имиртиңи ам шуут туман апарган.

Амдыы чаа-ла куй иштинге оглу-биле чугаалажып орган боду карак четпес делгемнерни, бойдусту Коңгур көруп каан: меңгилери чайыннанган бедик даглар, көгү-шыгы хөлбелчиңнээн хову-шынаалар, көк дээр көрүнчүктелген хөлдер, хемнер болгаш дамырактар ында-мында шулурадыр аккан. Боду оът-сиген, меңги чечээ үнген бедикте турар болган. Ындыг ырактан даглар эдээнде, хемнер эриинде өглерни, кижилерниң, дириг амытаннарның караңнашкан дүрзүлерин эскерген.

Ооң соонда дүңгүр эткен. Баштай ийи катап улаштыр чаңгыс катап, оон ийиги согуг оон-даа дыңзыг Коңгурга дыңналган. Ол ийи дакпыр согуглар чоокшулаан тудум, дирс кыннып дагжавышаан келзе-ле, Коңгурнуң чанында бүгү чүве кулак уюк апарган. Ол дүңгүр даажы эвес, а бир-ле улуг, аар амытанның кылажы чоокшулап орарын билгеш, демисежиринге белеткенип алган. Туман арылза-ла, Коңгурнуң баарында тар карактарлыг, улуг аастыг кижи-улу Амырга-моос турган. Чыдыг аксын ажыдыпкаш, коргунчуг ырланып, ол холунда туткан чидиг шиштерлиг моң-биле Коңгурну черже тырылдыр бериптер дээш дап бээрге, хам өске талаже харын-даа былдап четтигипкен. Моң куруг черге хаккан. Хам моңнуң тудазындан сегирип алгаш, бодунче бар-ла күжү-биле тырткан. Амырга-моос калчаалыг ырлангаш, моңну бодунче тырткан, хоржок болган. Араатан буттарын хере тепкеш, моңну ам база тырткан. Ынчалза-даа Конгур моңну салбаан. Шыңганнары дыңзып, дамырлары достая берген хамның эктин, хөрээн улуг дыргаа-биле чара соп бадырыпкан. Аарышкыдан човууртаза-даа, хам моңну бодунче дыка күштүг тыртыптарга, удурланыкчызы чепсээн салыпкан. Кижи-улу ынчаар-ла туманче көзүлбейн барган. Ооң ийи катап улай хаккан дүңгүр даажы дег аар кылажы ынаар-ла ырап чоруй барган.