Читать книгу O północy w Czarnobylu - Adam Higginbotham - Страница 14

[8] Wiktor i Walentina Briuchanowowie (mąż i żona, dyrektor i specjalistka od obróbki cieplnej w elektrowni w Czarnobylu w kwietniu 1986), wywiady autora, Kijów, wrzesień 2015 i luty 2016. Wizyta autora w Kopaczi, Ukraina, 17 lutego 2016. Koniak i wprowadzenie pala w ziemię wspomniane są w filmie dokumentalnym „Будівництво Чорнобильської АЕС” [„Budowa elektrowni jądrowej w Czarnobylu”], Kronika Ukraińskich Filmów Dokumenatlnych, 1974. Fotografia z ceremonii znajduje się w filmie „Чернобыль: Два цвета времени” [„Czarnobyl: dwa kolory czasu”] w reżyserii I. Kobrina (Kijów, Ukrtelefilm, 1989), cz. 3, czas: 40:05, www.youtube.com/watch?v=keEcEHQipAY.

[9] Żores A. Miedwiediew, „The Legacy of Chernobyl” (Nowy Jork: Norton, 1990), 239; „Kontrowersje wokół trzeciej fazy Czarnobyla”, [w:] „Literaturnaja Gazeta”, 27 maja 1987, wersja angielska [w:] „Aftermath of Chernobyl Nuclear Power Plant Accident, Part IV”, Joint Publication Research Service, ZSRR: Polityka (dalej: JPRS, ZSRR, Polityka), 111.

[10] Witalij Skliarow, „Chernobyl Was… Tomorrow”, wers. ang. Wiktor Batachow (Montreal: Presses d’Amérique, 1993), 22.

[11] Alexander Sich, „The Chornobyl Accident Revisited: Source Term Analysis and Reconstruction of Events During the Active Phase” (praca doktorska, Massachusetts Institute of Technology, 1994), 203.

[12] Richard F. Mould, „Chernobyl Record: The Definitive History of the Chernobyl Catastrophe” (Boca Raton, FL: CRC Press, 2000), 312.

[13] Pomiędzy 1979 a 1989 rokiem populacja Kijowa wzrosła od około 2,2 miliona do 2,6 miliona: W. A. Boldyrew „Итоги переписи населения СССР” [„Spis ludności ZSRR”] (Moskwa: Urząd danych statystycznych ZSRR, 1990), 15: http://istmat.info/files/uploads/17594 /naselenie_sssr._po_dannym_vsesoyuznoy_perepisi_nas_eleniya_1989g.pdf. Zob. także: Sich, „The Chornobyl Accident Revisited”, 196.

[14] Wywiad autora z Wiktorem i Walentyną Briuchanowami, 2015; wizyta autora w Czarnobylu, 25 kwietnia 2016.

[15] Wywiad z Wiktorem Briuchanowem przeprowadzony przez Olega Nikołajewicza, [w:] „Истории о ташкентцах правдивые и не всем известные. Часть 1” [„Historie o wychowankach Taszkientu: Prawdziwe i czasem nieznane, część 1”, „Listy o Taszkiencie”, 29 kwietnia 2016: http://mytashkent.uz/2016/04/29/istorii-o-tashkenttsah-pravdivye-i-ne-vsem-izvestnye-chast-1.

[16] Major Wasilij Lisowienko (dowódca 3. Dywizji 6. Departamentu Ukraińskiego KGB), wywiad autora, wrzesień 2016.

[17] Lisowienko, wywiad autora, 2016. Od czasu rewolucji w ZSRR popularne było mianowanie na kluczowe stanowiska przedsiębiorstw lojalnych członków partii, którym doradzali specjaliści. Grigorij Miedwiediew, transkrypcja wywiadu podczas produkcji filmu „The Second Russian Revolution”, BBC, 1991, 2RR nr archiwum 1/3/3, 16 (dalej 2RR).

[18] Nieporożny zalecał ten krok w liście do radzieckiego premiera Aleksieja Kosygina 4 lipca 1969. Sonja D. Schmid, „Producing Power: The Pre-Chernobyl History of the Soviet Nuclear Industry” (Cambridge, MA: MIT Press, 2015), 34n97.

[19] Charles Dodd, „Industrial Decision-Making and High-Risk Technology: Siting Nuclear Power Facilities in the USSR” (Lanham, MD: Rowman & Littlefield, 1994), 73–74.

[20] W. A. Sidorenko, „Zarządzanie energią atomową”, [w:] W. A. Sidorenko, (red.), „История атомной энергетики Советского Союза и России” [„Historia energii atomowej w Związku Radzieckim i Rosji”] (Moskwa: Izdat, 2001), 219.

[21] Całkowity szacowany koszt budowy elektrowni w Czarnobylu wynosił w 1967 roku 389,68 miliona rubli. Zob. Dokument nr 1, [w:] N. Baranowska, (red.), „Чорнобильська Трагедія: Документи і матеріали” [„Tragedia w Czarnobylu: Dokumenty i materiały”] (Kijów, Naukowa Dumka, 1996): „Apel Rady Ministrów ZSRR do Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii na Ukrainie do zatwierdzenia projektu budowy w centralnej Ukrainie elektrowni atomowej w pobliżu wsi Kopaczi, dystrykt Czarnobyl, obwód kijowski”, 2 lutego 1967.

[22] Wywiad autora z Wiktorem i Walentiną Briuchanowami, 2015. Briuchanow swoje obowiązki w tamtych czasach opisał też w wywiadzie dla Marii Wasyl, „Fakty i Kommentarii”: „Były dyrektor elektrowni atomowej w Czarnobylu: Gdyby znaleźli prawne podstawy, żeby mnie rozstrzelać, zrobiliby to” [„Бывший директор ЧАЭС Виктор Брюханов: Если бы нашли для меня расстрельную статью, то, думаю, расстреляли бы”.], 18 października 2000, http://fakty.ua/104690-byvshij-direktor-chaes-viktor-bryuhanov-quot-esli-by-nashlidlya-menya-rasstrelnuyu-statyu-to-dumayu-rasstrelyali-by-quot.

[23] Baranowska, (red.), „Tragedia w Czarnobylu”, dokument nr 7: „Wspólne decyzje wydziałów Ministerstwa Energetyki i Elektryfikacji ZSRR o stworzeniu tymczasowej przystani towarowej dla elektrowni atomowej w Czarnobylu”, 29 kwietnia 1970.

[24] Wywiad z Briuchanowem przeprowadzony przez Wasyl, „Fakty i Kommentarii”, 2000.

[25] Wasilij Kizima (naczelnik budowy w Czarnobylu), wywiad autora, Kijów, Ukraina, luty 2016. Giennadij Miliniewski (student uniwersytetu w Kijowie wysłany latem 1971 roku jako pomoc przy budowie elektrowni w Czarnobylu), wywiad autora, Kijów, kwiecień 2016. Przodownikami (udarnikami) nazywano tych radzieckich robotników, którzy regularnie wykonywali plan ponad normę i uczestniczyli w rywalizacji komunistycznej siły roboczej. W 1971 roku w ZSRR było 17,9 miliona przodowników: Lewis Siegelbaum, „Shock Workers”; Seventeen Moments in Soviet History, http://soviethistory.msu.edu/1929-2/shock-workers/.

[26] Nikołaj Steinberg, wywiad autora, Kijów, Ukraina, wrzesień 2015.

[27] Schmid, „Producing Power”, 19.

[28] Aleksander Esaułow (zastępca przewodniczącego ispołkomu w Prypeci), wywiad autora, Irpin, Ukraina, lipiec 2015.

[29] Wywiad z Briuchanowem przeprowadzony przez Wasyl, „Fakty i Kommentarii”, 2000; wywiad ze Steinbergiem przeprowadzony przez autora, 2015.

[30] Zużycie energii elektrycznej zależy od wielu czynników, w tym położenia geograficznego, ale te ostrożne szacunki oparte są na danych dostarczonych przez Nuclear Regulatory Commission dla XXI-wiecznych gospodarstw w USA: „What Is a Megawatt?”, 4 lutego 2012, www.nrc.gov/docs/ML1209/ML120960701.pdf.

[31] Baranowska, (red.), „Tragedia w Czarnobylu”, dokument nr 10: „Postanowienie Ministerstwa Energetyki i Elektryfikacji ZSRR w sprawie organizacji i implementacji operacji nadzorujących fizyczne i energetyczne uruchomienie elektrowni jądrowej na terenie ZSRR”, 29 lipca 1971. Osobista korespondencja Steinberg z autorem, 6 sierpnia 2018.

[32] Niektórzy historycy szacują, że rzeczywiste wydatki ZSRR na wojsko i zbrojenia przed 1972 rokiem wynosiły od 236 do 300 miliardów rubli rocznie, a do 1989 roku stanowiły prawie połowę budżetu, Jewgienia Albats, „The State Within a State: The KGB and Its Hold on Russia—Past, Present, and Future”, angielskie tłumaczenie Catherine Fitzpatrick (Nowy Jork: Farrar, Straus and Giroux, 1999), 189.

[33] Baranowska, (red.), „Tragedia w Czarnobylu”, dokument nr 13: „Rozporządzenie Komunistycznej Partii Ukrainy i Rady Ministrów ZSRR dotyczące budowy elektrowni jądrowej w Czarnobylu”, 14 kwietnia 1972.

[34] Schmid, „Producing Power”, 19; George Stein, „Pipes Called ‘Puff Pastry Made of Steel’”, [w:] „Los Angeles Times”, 16 maja 1986; Piers Paul Read, „Ablaze: The Story of the Heroes and Victims of Chernobyl” (Nowy Jork: Random House, 1993), 30 i 46–47.

[35] Skliarow, „Chernobyl Was… Tomorrow”, 163.

[36] Baranowska, (red.), „Tragedia w Czarnobylu”, dokument nr 13; Władimir Wołoszko, „Город, погибший в 16 лет” [„Miasto, które zmarło w wieku 16 lat”], bez daty, Pripyat.com, http://pripyat.com/people-and-fates/gorod-pogibshii-v-16-let.html.

[37] Takie cele zostały wyznaczone przez liderów ukraińskiej Partii w latach 1972–1974. Zob. Baranowska, (red.), „Tragedia w Czarnobylu”, dokument nr 13.

[38] Przełożony Briuchanowa, Artem Grigoriants, przewodniczył Departamentowi Energii Atomowej Ministerstwa Energetyki (Glawatomenergo), które nadzorowało budowę elektrowni w Czarnobylu i dbało o dotrzymanie terminów.

[39] Geneza Partii Komunistycznej szczegółowo została opisana przez Roberta Service’a w „A History of Modern Russia” (Cambridge, MA: Harvard University Press, 2010), 47–99.

[40] Raymond E. Zickel, (red.), „Soviet Union: A Country Study” (Washington, DC: US Government Printing Office, 1991), 281.

[41] Theodore R. Weeks, „Across the Revolutionary Divide: Russia and the USSR, 1861–1945” (Chichester, UK: Wiley-Blackwell, 2010), 77.

[42] Chaos i wewnętrzne walki wczesnej biurokracji partyjnej zostały ujawnione w archiwach opisanych przez Merle Fainsod w „Smolensk Under Soviet Rule” (Cambridge, MA: Harvard University Press, 1958).

[43] W 1970 roku Partia Komunistyczna liczyła około 13,4 miliona członków. A. M. Prochorow, (red.), „Большая Советская Энциклопедия” [„Wielka sowiecka encyklopedia”], tom 24 (Moskwa, 1997), 176.

[44] Wywiad z Wiktorem Briuchanowem przeprowadzony przez Siergieja Babakowa, „Nie akceptuję oskarżeń pod moim adresem…” [„С предъявленными мне обвинениями не согласен…”], „Zierkało Niedieli”, 27 sierpnia 1999, https://zn.ua/society/c_predyavlennymi_mne_obvineniyami_ne_soglasen.html.

[45] Read, „Ablaze”, 31.

[46] Skliarow, „Chernobyl Was… Tomorrow”, 172.

[47] Władimir Szlapientoch, „A Normal Totalitarian Society: How the Soviet Union Functioned and How It Collapsed” (Armonk, NY: M.E. Sharpe, 2001), 56; Stephen Kotkin, „Armageddon Averted: The Soviet Collapse, 1970–2000”, wyd. 2 (Nowy Jork: Oxford University Press, 2003), 67.

[48] Angus Roxburgh, „Moscow Calling: Memoirs of a Foreign Correspondent” (Berlin: Birlinn, 2017), 28–30.

[49] David Remnick, „Lenin’s Tomb: The Last Days of the Soviet Empire” (Nowy Jork: Vintage Books, 1994), 249.

[50] Zob. Skliarow, „Chernobyl Was… Tomorrow”, 119 i 122. Witalij Slijarów, ówczesny ukraiński minister energetyki często widywał się z Briuchanowem zarówno przed 26 kwietnia 1986, jak i po.

[51] Wywiady autora z Wiktorem i Walentiną Briuchanowami, 2015 i 2016.

[52] Wywiad autora z Wiktorem i Walentiną Briuchanowami, 2016. Fotografia z uroczystości z 7 listopada 1984 w Prypeci dostępna jest w elektronicznym archiwum „Prypeć przed katastrofą. Część XIX” pod tytułem „Чернобыль: Обо Всём Понемногу” [„Czarnobyl: Po trochu o wszystkim”], 14 listopada 2012, http://pripyat-city.ru/uploads/posts/2012-11/1352908300slides-04.jpg.

[53] Wywiad autora z Wiktorem i Walentiną Briuchanowami, 2016.

[54] Żores Miedwiediew, „Dziedzictwo Czarnobyla”, 239, Ljubow Kowalewska, „Nie prywatna sprawa” [„Не приватна справа”], „Literaturna Ukraina”, 27 marca 1986, online:www.myslenedrevo.com.ua/uk/Sci/HistSources/Chornobyl/Prolog/NePryvatnaSprava.html.

[55] Paul R. Josephson, „Red Atom: Russia’s Nuclear Power Program from Stalin to Today” (Pittsburgh, PA: University of Pittsburgh Press, 2005), 55.

[56] Jurij Jewsjukow, „Припять”, [„Prypeć”] (Kijów, Mistectwo, 1986), online: http://pripyat-city.ru/books/57-fotoalbom.html.

[57] Wasilij Woźniak i Stanisław Troicki, „Чернобыль: Так это было—взгляд изнутри” [„Czarnobyl: Tak było – spojrzenie od wewnątrz”] (Moskwa: Libris, 1993), 223.

[58] Wywiad autora z Wiktorem i Walentiną Briuchanowami, 2015.

[59] W Radudze można było kupić wszystko, od mebli po zabawki. Natalia Juwczenko (nauczycielka w szkole nr 4, Prypeć; żona starszego inżyniera w Czarnobylu, Aleksandra Juwczenki), wywiad autora, Moskwa, Rosja, październik 2015.

[60] Swietłana Kiriczenko (główna ekonomistka ispołkomu w Prypeci), wywiad autora, Kijów, kwiecień 2016.

[61] Aleksander Esaułow: „Город, которого нет” [„Miasto, którego nie ma”] (Winnica: Teza, 2013), 14: Wiktor Kloczko (przewodnicznący KGB w Prypeci), wywiad Tarasa Szumejki, Kijów, wrzesień, 2015.

[62] Anatolij Zacharow (strażak i ratownik w Prypeci), wywiad autora, Kijów, Ukraina, luty 2016.

[63] Wywiad autora z Wiktorem i Walentiną Briuchanowami, 2016.

[64] Remnick, „Lenin’s Tomb”, 144-47.

[65] Skliarow, „Chernobyl Was… Tomorrow”, 123.

[66] Partia przyznała medale siedmiu inżynierom w Czarnobylu zaangażowanym w uruchomienie reaktora czwartego w grudniu 1983. „Постановление Секретариата ЦК Коммунистической Партии Советского Союза № СТ 144 /2С” [„Postanowienie Komitetu Centralnego Partii Komunistycznej Związku Radzieckiego nr 144/2C”], 6 marca 1984, mikrofilm, Hoover Institution, Russian State Archive of Contemporary History (RGANI), opis 53, rolka 1,1007, plik 33.

[67] Kizima, wywiad autora, 2016.

[68] Wywiad z Wiktorem Briuchanowem przeprowadzony przez Władimira Szunericza, „Бывший директор Чернобыльской Атомной Электростанции Виктор Брюханов: »Ночью, проезжая мимо четвертого блока, увидел, что верхнего строения над реактором… Нету!«” [„Były dyrektor elektrowni atomowej w Czarnobylu, Wiktor Briuchanow: »Gdy w nocy podjechałem pod blok czwarty, zauważyłem, że budynek nad reaktorem przestał istnieć«”], „Fakty i Kommentarii”, 28 kwietnia 2006, http://fakty.ua/104690-byvshij-direktor-chaes-viktor-bryuhanov-quot -esli-by -nashlidlya-menya -rasstrelnuyu -statyu -to -dumayu-rasstrelyali-by-quot.

[69] Wywiad autora z Wiktorem i Walentiną Briuchanowami, 2015.

[70] Data uruchomienia reaktora czwartego podana jest [w:] Nikołaj Karpan, „From Chernobyl to Fukushima”, tłum. ang. Andriej Archipets (Kijów: S. Podgornow, 2012), 143.

[71] Sich, „The Chornobyl Accident Revisited,” 148.

[72] Schmid, „Producing Power”, 34.

[73] David R. Marples, „Chernobyl and Nuclear Power in the USSR” (Nowy Jork: St. Martin’s Press, 1986), 120.

[74] Kowalewska „Not a Private Matter”. Tłumaczenie i omówienie artykułu Kowalewskiej [w:] „Chernobyl and Nuclear Power in the USSR” przez Davida Marplesa. Zob. także wywiad z Kowalewską przeprowadzony przez Jurija Szczerbaka w książce „Chernobyl: A Documentary Story” (Nowy Jork: St. Martin’s Press, 1989), 15-21.

[75] Przed katastrofą elektrownię monitorowało 91 agentów KGB, 8 rezydentów i 112 „upoważnionych osób”. Wołodymyr Wiatrowicz, przewodniczący Instytutu Pamięci Narodowej Ukrainy (wykład w Kijowie, 28 kwietnia 2016, www.youtube.com/watch?v=HJpQ4SWxHKU). KGB donosiło o problemach z zasobami i budową, zob. dokument nr 15 „Raport specjalny 6. Departamentu KGB ukraińskiej republiki radzieckiej dotyczący dostaw niskiej jakości sprzętu do Czarnobyla z Jugosławi” z 9 stycznia 1984, [w:] Jurij Daniljuk, (red.), „Чорнобильська трагедія в документах та матеріалах” [„Czarnobylska tragedia w dokumentach i materiałach”], wyd. specjalne, „Z arkhiviv VUChK–GPU–NKVD–KGB 1”, nr 16 (2001).

[76] Wiktor Kowtucki (główny księgowy departamentu budowy elektrowni), wywiad autora, Kijów, Ukraina, 24 kwietnia 2016.

[77] Wywiad autora z Wiktorem i Walentiną Briuchanowami, 2016.

[78] Skliarow, „Chernobyl Was… Tomorrow”, 123.

[79] Wywiady autora: Wiktor i Walentina Briuchanowowie, 2015, Steinberg, 2015, Serhij Paraszyn (sekretarz Partii Komunistycznej w elektrowni jądrowej w Czarnobylu), Kijów, 30 listopada 2016.

[80] Wywiad autora z Wiktorem i Walentiną Briuchanowami, 2016.

[81] Wywiady autora z Paraszynem i Kizimą.

[82] Wasilij Kizima, wypowiedź [w:] Grigorij Miedwiediew, „The Truth about Chernobyl”, tłum. ang. Evelyn Rossiter (Nowy Jork: Basic Books, 1991), 141.

[83] Steinberg, wywiad autora, 2017; Walerij Legasow, „My duty is to tell about this”, przetłumaczone wspomnienia na temat wypadku w Czarnobylu udostępnione w całości [w:] Mould „Chapter 19: The Legasov Testament,” Chernobyl Record, 298.

[84] Alec Nove, „The Soviet Economy: An Introduction”, wyd. 2, (red.) (Nowy Jork: Praeger, 1969), 258.

[85] Briuchanow mówił o potrzebie stałego zatrudnienia 25 tysięcy budowniczych w wywiadzie dla „Fakty i Kommentarii” w 2000 roku. Dane na temat zatrudnienia w Jupiterze pochodzą z: Esaułow, „The City That Doesn’t Exist”, 13, a także z wywiadu autora z Esaułowem w 2015.

[86] Schmid, „Producing Power”, 87.

[87] Ibid., 90.

[88] Legasow, „My duty is to tell about this”, 300.

[89] Aleksander Nazarkowski (starszy inżynier elektromechaniczny w Czarnobylu), wywiad autora, Kijów, luty 2006.

[90] Anna Korolowska (zastępca dyrektora do spraw nauk ścisłych w Muzeum Czarnobyla), wywiad autora, Kijów, lipiec 2015.

[91] Read, „Ablaze”, 45.

[92] Ibid.

[93] Steinberg, wywiad autora, 2017; Schmid, „Producing Power”, 153. Dyskusja na temat, jak przepływ załogi pogłębiał problem, zob. Marples: „Chernobyl and Nuclear Power in the USSR”, 120.

[94] Grigorij Miedwiediew, „The Truth about Chernobyl”, 44.

[95] Gennadij Szaszarin, który w 1986 roku był wiceministrem energii i elektryfikacji ZSRR, omawia mianowanie Fomina w „Tragedii Czarnobyla”, [w:] A.N. Siemenow, (red.), „Чернобыль. Десять лет спустя. Неизбежность или случайность?” [„Czarnobyl po dziesięciu latach. Nieuniknione czy wypadek?”] (Moskwa: Energoatomizdat, 1995), 98.

[96] Zeznanie eksperta z procesu, Karpan, „From Chernobyl to Fukushima”, 148.

[97] Szaszarin, „The Chernobyl Tragedy”, 98.

[98] Esaułow, wywiad autora, 2015.

[99] „Чернобыльская АЭС: Генеральный план поселка” [„Elektrownia atomowa w Czarnobylu: Plan zasiedlenia”], Ministerstwo Energetyki i Elektryfikacji ZSRR, 1971, 32.

[100] Wywiady autora, 2015: Esaułow, Kiriczenko oraz Wiktor i Walentina Briuchanowowie; Wywiad z Wiktorem Briuchanowem przeprowadzony przez Antona Samarina, „Чернобыль никого и ничему не научил” [„Czarnobyl nikogo niczego nie nauczył”], „Odanko”, 26 kwietnia 2010, www.odnako.org/magazine/material /chernobil-nikogo-i-nichemu-ne-nauchil-1/.

[101] Maria Procenko (główna architekt miasta Prypeć), wywiad autora, Kijów, 5 września 2015. Zdjęcie cokołu można zobaczyć w „Pripyat Before the Accident: Part XVI”, Elektroniczne archiwum Czarnobyla i Prypeci, grudzień 2011, http://pripyat-city.ru/uploads/posts/2011-12 /1325173857 dumbr-01-prc.jpg.