Читать книгу Сайланма әсәрләр. 2 том. Публицистик язмалар һәм мәкаләләр - Адлер Тимергалин - Страница 3

«Еракка китеп кара!» – дигән иде Мөдәррис Әгъләм, Шагыйрь.

«Казан утлары» журналының меңенче саны чыгу уңае белән 2006 елда нәшер ителгән «Сүнмәс утлар балкышы» китабы журналның сиксән еллык тарихына ерактан торып күз сала дисәк, хакыйкатьнең яртысын гына әйткән булырбыз. Чөнки бу мәһабәт Китап журналның үз эчендә кайнаучы кешеләр тарафыннан төзелгән, һәм алар, әлбәттә, хиссиятле субъективлыктан арына алмаганнар. Юк, юк, алар моңа омтылмаганнар да. Һәм дөрес эшләгәннәр, югыйсә Китапның күңелебезгә тәэсир итү көче бермә-бер ким булыр иде. Кичәге кайгылар да бүгенгеләре белән аваздаш бит…

«Вакытлы матбугат – тактика, китап – стратегия» диләр. «Сүнмәс утлар балкышы» исә айлык журналыбызны дәвамлы тәэсир көченә ия булган стратегик коралга әйләндерә.

Китапны дөньяга чыгаручылар барысы да – исемле-намлы затлар. Шунысын да әйтик: алар мактау-макталуга күптән инде мохтаҗ түгелләр.

Төзүчесе Рәфикъ Юныс, шеф-мөхәррире һәм проект авторы Равил Фәйзуллин белән мөхтәрәм редколлегия (Миркасыйм Госманов, Туфан Миңнуллин һәм Равил Фәйзуллин үзе) китапны гасырларга калачак әдәби һәйкәл һәм олы юлдагы маягыбыз итәргә тырышканнар.

«Татар әдәбияты тарихы»ның соңгы сәхифәләренә гаҗәеп матур иллюстрация килеп чыккан. Хәер, күмәкләшеп, кырыкмаса-кырык төрле яки кырык төсле каләм белән язылган әлеге чуар күптомлык тарих һәм кулыбыздагы җанлы Китап арасында әсәрләрне бәяләүдә мөһим аермалар да бар, һәм алар «Сүнмәс утлар балкышы» файдасына, ягъни тулаем журнал әһелләренең зәвыгы һәм гадел бизмәне файдасына сөйлиләр.

«Казан утлары»ның 2006 елгы 2 нче санында озакламый «Сүнмәс утлар балкышы» дигән китапның дөнья күрәчәге игълан ителгән иде. Анда: «Мең сан эченнән иң шәп хикәяләр, шигырьләр, истәлекләр, юмор-сатира әсәрләре, әле дә кызыклыгын җуймаган, бүгенге күп кенә хәлләргә ачкыч булырлык мәкаләләр һәм документлар сайлап кертелгән бу китапны татар тормышының көзгесе дип атарга мөмкин», – диелә.

Чыннан да, заманыбыз һәм язмышыбыз объектив чагылыш тапкан көмеш көзге бу Китап, әүвәлгечәрәк итеп әйтсәк, – миръат бу.

Әйе, хәтер көзгесе. Иннек-кершән сөрткән итеп, чибәрләп күрсәтә торган көзге түгел. Кәкре-бөкре көзге дә түгел. Булганын булганынча күрсәтә торган гап-гади көзге. Аның сихере дә шунда – чынлыкта инде, чөнки без җитмеш ел буена бөкре көзгеләр дөньясында яшәп, кәкрене төздән аермас хәлгә калган идек бит.

Бу Китап бөтен әдәбиятыбызга исән чагында ук куелган сәнгати һәйкәл, кабер ташы түгел! Кабер ташына гүр иясенең барлык эш-гамәлләрен теркәп калдырырга тырышканнар, ә сәнгати һәйкәл үз кануннары буенча торгызыла, барлы-юклы казанышларны ул кабул итми. Аннары бу Китап кемгә дә булса мәдхия җырлау белән дә шөгыльләнми.

Бу Китап гадәти елъязма яки хроника-мазар түгел, әлбәттә. Ул чын маякларыбызны калку итеп күрсәтә, ә уртакулларга карашы салкынча. Бу Китап «Казан утлары»ның йөзен һәм мәсләген чагылдыра дияргә мөмкин.

Киләчәккә хатыбыз ул безнең.

Пәйгамбәр Гаяз Исхакый алдан күргәнчә, «соңгы болгар» да вафат булгач, ерак оныкларыбыз, «Сүнмәс утлар балкышы»н актарып, Исхакыйның болгарына җан кертә алырлар…

Әгәр дә мәгәр бермәлне мине адәм заты яшәми торган утрауга озатасы булып, үзем белән ун Китап алырга рөхсәт итсәләр, шуларның берсе, һичшиксез, «Сүнмәс утлар балкышы» булыр иде. Алай-болай ерак йолдызара сәяхәткә чыгып китсәм дә, үзем белән алыр иде мин аны. Ул мине, зурдан кубып әйтсәк, туган планетама, тарихыбызга, рухиятебезгә, туган якларыма, кардәш-кордашларыма күзгә күренмәс рухи җепләр белән бәйләп торыр иде…

«Совет әдәбияты» журналының еллык тупламнарын ике тапкыр җыярга омтылып карадым мин. Затлы кызыл агачтан мәшһүр оста ясаган шкафымда тонык пыяла артында шушы журналның кәҗүл күн белән төпләнгән барлык саннары тезелеп торса иде дип хыялланганым бар. Йомшак, импорт кәнәфидә күмелеп утырам, тезләремдә нигәдер җылы плед, өстәвенә каршымдагы чынаяк кирпечле яшел каминда ялкын телләре уйный, бии, тибрәнә, имеш.

Төрле объектив һәм субъектив сәбәпләр аркасында тормышка ашмады бу хыял. Заманында журналның илле еллык юбилей санында басылган әсәрләрне күздән үткәргәч, ниятемнән кире кайткан идем. Бу санга сирәк-мирәк килеп кергән нәфис әдәби үрнәкләр соцреализмның болганчык суы эчендә югалып ук калганын күрдем.

Әйдәгез, бу кимчелекләрне кырыс заманга япсарыйк. Чыннан да, инде 2006 елгы 2 нче юбилей саны бөтенләй башка, аек принципта төзелгән, һәм аның эчтәлегенә бүтәнчә карыйсың. Кулыбыздагы «Сүнмәс утлар балкышы» исә, төзүче вәгъдә иткәнчә, 1922 елдан алып чыгып килгән «Казан утлары» журналының төп-төгәл мең санының «каймагы», төше дип аталырга хаклы.

«Сүнмәс утлар балкышы» китабын, әйтик, авыру дәрәҗәсендә көнчел күршеләребез туздырган тузан кунмасын өчен, нәкышле супертышлыкка киендереп чыгарасы калган. Ә бәлки аны, килешле күлмәк кидереп, «Казан утлары»ның абунәчеләренә, шул исәптән китапханәләргә һәм мәктәпләргә, почта аша (яздырып) таратуны оештырып буладыр? Китапның тиражы бүгенге көн өчен аз түгел (2 мең данә), аның һәр данәсен укучыбызга җиткерәсе иде. Бусы инде – стратегия.

Һәм менә мин бүген уртакул американ төрмә бинасына тартым «хрущоба»ның кысан фатир-мәгарәсендә, һава җитмәгәндә, тәрәзә ачкалап утырам. Теземдә кызыл мәрмәрдәй саллы том – үзе бер китапханәгә бәрабәр «Сүнмәс утлар балкышы».

Мин бу утларның саллы җылысын тезләрем белән дә, күңелем белән дә тоям. Тәрәзә каршында ук үзебез – кооперативчылар утырткан каенлыкка ел саен сандугач килә инде. Быел икәү килде. Ганс Христиан Андерсен әкиятендәге кебек, адәмне савыктыра торган былбыл моңы китабымдагы олпат татар шигырьләренә һәм хикәятләренә аккомпанемент булып үрелеп бара, сарылып бара…

Дөрес, сабый күңелле сандугач мин Ф. Мөсәгыйть ишеләрнең «җәүһәр»ләрен укыганда да тынып калмый-калуын, вәзенле чут-чутларын тезә бирә. Ялаяп Мөсәгыйтьләрдә эше юк самими кошчыкның, куркуны белми, Аллага шөкер, башы яшь, аны өркетүче булмаган һәм өметләник, бәлки, булмас та.

Фатих Хөсни: «Казан утлары» журналы «безне үстергән «яшел бишегебез» булды», – дип язган иде. Бу сүзләрне һәр татар язучысы бүген дә кабатлый ала. Беләсезме, язучы гына түгел, һәр милләтпәрвәр әйтәчәк сүз бу.

Наҗар Нәҗми «Казан утлары»н юкка гына «милли ут» дип атамый! Ул утта Наҗар Нәҗминең үзенең дә якты чаткысы бар.

Китапның чорларга бүленеше табигый, ул бүлекләрнең һәрберсенә, оригиналь үк яңгырамасалар да, мәгънәле һәм килешле исемнәр (баш) табылган («Без тарихта эзлебез!», «Ил корабын җил сөрә», «Болгавыр еллар», «Без сугышта юлбарыстай көчлебез», «Торыгыз, Мусалар!», «Язмышлар ярында», «Без яшәргә хөкем ителгән»). Хәер, бәлки, исемнәре үтә оригиналь булса, укучы кирәксезгә маңгаен җыерып уйлап торырга мәҗбүр булыр иде, андый башваткыч монда кирәк тә түгелдер.

Беренче бүлек Нурихан Фәттахның «Тарих сәхифәләрен актарганда» дигән мәкаләсе белән ачыла. Яшь Нурихан, гыйшкы төшеп, бу заман турында роман да иҗат иткән ерак Болгар чоры:

Татар күңеленә аерата якын бу борынгы дүртьюллыкны Идел суы агып торганда, без дә яшәп торырбыз, «Нурлы Казаныбыз» да яшәр дип аңлыйк.

Шигырьдәге соңгы ике юлны «Балыгының бакый бетәсе юк, Култыклары тулып торыр» дип яңача укырга җөрьәт итүемне берәүгә дә белдерергә ашыкмаган идем. Барча галим комментаторлар тешләрен кысып булса да кабул кылган прозаик җир-су хайваны баканы борынгы шигырьдән каерып алып атканым өчен, бәлки, әзрәк шүрләгәнмендер дә. Нурихан Фәттахтан, фәкать аңардан гына «Афәрин!» дигән сүзне бик ишетәсем килгән икән…

Китапны Фәттах ачып җибәрә дидек. Төзүче, аны алга куйганда, бу күркәм исемнең төп мәгънәсе «ачучы» булуын, бәлки, искәрмәгәндер. Искәрмәгән булса, тагы да әйбәт – ничектер серлерәк, бу хәтта илаһи бәхетле очракка ишарәли төсле, чөнки Фәттах – Аллаһның мактаулы исемнәреннән берсе дә бит әле. Нуриханга янә нур өстәгәч, балкыш килеп чыга инде…

Китапны актарам.

Шулай ук гыйбранига тартым үҗәтлек (максатчанлык) иясе мәрхүм Тәүфикъ Әйдинең «Яшерен васыять» дигән язмасы да керә беренче бүлеккә. Мәгълүм булганча, «Пётр патша васыяте»нең тексты Төркиядә чыга торган «Төрек культуры» журналының 1990 елгы 323 нче санында басылган. Аның Тәүфикъ Әйди эшләгән татарчага тәрҗемәсе «Казан утлары» журналының 1992 елгы 1 нче санында дөнья күрде. Васыятьнамә тексты «Сүнмәс утлар балкышы» мәҗмугасында да урын тапкан.

«Васыятьнамә»нең чын дөреслеге исбат ителмәгән булса да (күбәүләр аны фальсификация дип саный), Патша Россиясе һәм СССР империясенең тышкы (шулай ук эчке) сәясәте, аның нәкъ Пётр патша «васыяте»нең бөекмәмләкәтчел принципларына тәңгәллеге бу хакта безне җитди уйланырга мәҗбүр итә.

Бәләкәй генә белешмә.

Бөек фикер иясе Лев Толстой император Пётр патша турында: «Һәйкәлләр кую түгел, аны тәмам онытырга кирәк», – дигән. Ә чордашлары (мәскәүлеләр) Пётрны кеше дип түгел, «антихрист» дип атаганнар. Явыз Иваннан да кансызрак дуамал рус императорына төрекләр биргән кушамат дөреслеккә бик туры килә, алар бу залимне «тиле Петро» дип йөрткәннәр (моны Габделбари Баттал Таймас яза), чөнки, ул патшалык иткәндә, Рәсәйдә дар агачлары һәм җәллад балтасы ялны белмәгән… Татардан күзе кара булган өчен дә, җомга намазына йөргән өчен дә, инештәге яңа бәке өчен дә өстәмә салым каера башлаганнар. Халыкның йөрәк өзгеч «Лашман бәетләре» Пётр патша заманында чыккан. Менә шушы затка бүген яңа һәйкәлләр торгызып, исемен диварларда кабатлыйлар инде.

«Ил корабын җил сөрә» дип исемләнгән икенче бүлектә Г. Ибраһимовның «Татар мәдәнияте нинди юл белән барачак?» дигән әтрафлы мәкаләсе урнаштырылган. 1927 елда тезис-доклад итеп язылган бу мәкаләдә автор үзенең теоретик фикерләре белән уртаклаша, татар мәдәнияте үсешенең перспектив юлын, аның үсеш баскычларын, максудын билгели. Теориядә бик дөрес булган фикерләр белән янәшәдә без бөтенләй икенче Галимҗан Ибраһимовны да күрәбез. Кол-габид Ибраһимовны. «Минемчә, – ди ул, – моңа иң ачык һәм тулы җавапны И. В. Сталин иптәш бирде». Сталин тоткан милли сәясәтнең нинди җимешләр җитештерәсен, миллионнарча корбан сораячагын Галимҗан Ибраһимов белмәгән әле… Боларны ул берничә еллардан соң «мөлдерәмә тулы җамаягы белән» татыячак.

Кулыбыздагы Мәҗмуганы төзүче бу вакытта Галимҗан Ибраһимовның капма-каршылыклы шәхес булуын (моңа мәҗбүр ителүен) күрсәтүне дә күздә тоткан шикелле.

Шушы ук бүлектә Рәмзи Вәлиев белән Мөхәммәт Мәһдиевнең «Болганчык еллар авазы» дигән мәкаләсен (1992) укучы кат-кат күздән кичерер дип уйлыйм. Бераз купшы беллетристикага тартымлыгы игътибарны тупларга комачауласа да, мәкалә укучыга нык тәэсир итә. Аны укыйсың да аптырашка каласың. Әдәбиятчылар әртилендә рәтле-башлы бер генә шәхес тә күренмәгән кебек… Киләчәктә бәйдә тоту өчен, «Черек күл» психологлары аларның һәркайсын нәҗескә буяп ташлаганнар. «Антисовет җидегәнче»ләргә нисбәтән язылган яла-әләкләр санап бетергесез, һәм аларны шушы «җидегәнче»ләрнең могтәбәр каләмдәшләре, көн саен кул кысышкан һәм президиумда янәшә утырган иптәшләре язган. Каләм ияләре арасында кыргый, хайвани паника купкан диярсең.

«Җидегән»нең бөтен трагедиясе Г. Минский хаты аркасында дип уйларга тулы нигез бар», – дип язалар Рәмзи Вәлиев белән Мөхәммәт Мәһдиев.

Авторларның фикере документлар белән дәлилләнә.

Мәкаләне укыгач: «Их, Минский, Синский, – дисең. – Их, Такташ, Такташым… Их, Туфан, Туфанкаем…»

Әйе, документлар белән танышканнан соң, «Кальбемне һәм тәнемне шакшы-пычраклардан арула» дип, белгәнеңне укый башлыйсың. Такташның вакытсыз үлеме дә, Туфанның һәм зәгыйфьлек күрсәтеп җәзадан котылып калган Минскийның язмышы да аңлашыла төшә. Исхакыйны кайсыдыр бер пьесасында «Качкинский» дип сурәтләп, авыз ерган «кәбестә төсле беркатлы» Нәкый ага Исәнбәтнең дә.

Шулай да чорны оныту ярап бетмәс. Черек күл буенда дәһшәтле төн үткәреп чыккан кешенең рухын совет җәлладлары какшаткан була инде. Андагы бөгелмәс билне сындыру осталарыннан урта гасыр инквизиторлары да көнләшерлек бит.

Кем әйтмешли, ул заманда җил-яңгыр тимәгән һәр әдипнең өендә – кием шкафында – каләмдәшенең скелеты басып торган. Бүгенге көн күзлегеннән караганда, Ф. Мөсәгыйть кебекләрнең фатиры скелетлар коллекциясе тупланган тәшрихханәгә – анатомия театрына әйләнгәндер.

Мөсәгыйтьнең «Җидегән» исемле шакшы мәкаләсен Китапта кыскартып басканнар. Гаҗәп тә соң: мәкаләнең тулаем сәвадсыз-грамотасыз кеше тарафыннан язылганлыгы кычкырып тора. Күрәсең, бер кичтә әмәлләп ташланган нәмәрсәдер. Бәлки, моңа телефоннан әйтеп яздырганнардыр әле. Мисаллар китереп торуны кирәксенмим – вакыт әрәм. Һәм менә шундый лилипутның берничә еллар дәвамында әһле әдәбият гулливерларын дер калтыратып тора алуына күңел ышанмый.

Эзләп карыйсы иде, бу бәдбәхетләрнең шәхси архивы исән микән? Юктыр, исән түгелдер. ХХ съездда Хрущёв ясаган докладтан соң күп кенә кәгазьләрен утка атканнардыр. Хәер, бу дөньяда могҗизага да урын бар барын. Кем белә, бәлки, берәр татар сексоты, шымчы, җасус, тарихка арт ишектән булса да кереп калу нияте белән, хатирәләрен язып баргандыр?..

Менә без бүген Сара Садыйкованың «Җидегән чишмә» җырын (сүзләре прозаик Гомәр Бәшировныкы) әсәрләнеп тыңлыйбыз. Бу чын милли көйдә – бүгенге «Әллүки»дә диясе килә – авторлар безнең белән хушлашалар, бәхилләшәләр. Ә теге заманнарда «Җидегән» дигән сүзгә табу салынган була, аны кабатлап әйтергә дә курыкканнар…

«Сүнмәс утлар балкышы»на кергән кайбер әйберләргә яңа күз белән, хәтта шикләнебрәк тә карыйсың, ләкин беренче тапкыр укыгандагы кебек үк тәэсирләнәсең.

Ибраһим Газиның «Тургай картаямы икән?» дигән ике-өч битлек кенә хикәясе шушы ук авторның биниһая сузылган каучук романнарыннан көчлерәк икән. Каләмнәре Әмирхан Еники белән уртакка булган диярсең.

«Юмор-сатира» дигән баш астындагы «Шаян җырлар» кайчагында безгә зур гына мәкалә сыйдырган кадәр мәгълүмат бирә:

Хакыйкать тә, усаллык та җитәрлек бу такмакларда.

Шәйхи ага Маннурның «Тартай арбасы» дигән әкиятен хәзер бик белеп бетермиләр. Беренче тапкыр «Совет әдәбияты» журналының 1946 елгы 4 нче санында басылган ул.

«Ике тартай, бер бытбылдык юлга чыккканнар…» Әкият шулай башлана иде. Болар, ниндидер бер арбага җигелеп, Каф тау артына ук – батман алтынга дип баралар. Юлда төрле хәлләргә юлыгып, арбалары ватылып, сазга батып иза чигә болар. Бытбылдык: «Хур булдык, хур булдык!» – дип сөрән сала, имеш… Үзләре һаман баралар да баралар, ди, болар… батман алтынга.

«Инде коммунизм кыры күренә» дип, хыялый миражга алданган заман иде бу. «Тартай арбасы»н кайсы мөртәтедер «коммунизм арбасы» дип аңлый да, әләк язып, терек-терек өлкә комитетына йөгерә. Бүген бу көнчел бәндәнең кемлеген, ихтимал, әлегә ачылмаган архивлар гына белә торгандыр. Әлбәттә, әкият идеологик яктан зарарлы дип табыла, аның турында Партия өлкә комитеты бюросының махсус карары да булды шикелле. Авторны партиядән чыгарып маташканнар.

Шәйхи ага Мәскәүгә ВКП(б) Үзәк Комитетына тикле барып җитә, ничек итсә итә, әмма тәмам акланып кайта. Тешләгән җиреннән өзә торган зат иде ул. Нәселләре белән шундыйлар дип сөйли иде белгән кешеләр.

«Тартай – Коммунизм арбасы» – сугыш елларын күргәннәргә бик таныш «уфалла арбасы» кебегрәк «транспорт чарасы» була инде. Аны «Рәсәй арбасы» дип аңласак та әллә ни ялгышмабыз. Шәйхи аганың туганнары гафу итсен, ләкин бу юлы Ялаяповлар гел дә юкка тавыш куптармаган дип уйлыйм.

Ш. Маннур күмәкләшүдән соң язып ташлаган «Гайҗан бабай» кебек чат кызыл мәдхиянең (һәм аның дәвамының!) бу мәҗмугага да, шигырь антологияләренә дә керергә хакы юк, әлбәттә. Ә менә «Тартай арбасы»ның бар дияр идем. Һәрхәлдә, «Сүнмәс утлар балкышы» китабында әлеге әкиятне кайбер аңлатмалар белән биргәндә, укучы ул чорны яхшырак күзаллар, аның бумалы һавасын үзе сулаган кебек булыр иде. Текәлебрәк карасак, әдипләребезнең иҗатында шулай ак белән караның чиратлашканын күрәбез. Мондый ала-кола (аклы-каралы) иҗат, бәлки, әдипнең үзе дә аңлап бетермәгән эчке көчләр көрәшен чагылдыра торгандыр, кистереп кенә әйтүе кыен.

Бастилияләрне җимереп бетерәсе урында, без җитмеш ел буе яңа зинданнар гыймран итү5 белән шөгыльләндек. Ил такта-токтадан әмәлләгән бараклар һәм тулай тораклар белән тулды. Еллар үтеп, аларга панель «хрущёвка»лар алмашка килгәч, халык оҗмахка күченгәндәй булды… бер катка. Коммунист түрәләр, әлбәттә, кирпеч «сталинка»ларда яшәделәр.

Ә бүген илне кичәге Бастилия архитекторлары һәм назирлары идарә итмимени? Ил байлыгын өч тиен түләп хосусыйлаштыручылар шулар түгелмени? Фәнне күптән академик ялга китәсе партбилетлы тере мәетләр җитәкләве дә җанга тигән иде… Алар бит фән арбасын, мәсәлдәге кысла шикелле, артка өстерәделәр. Әдәбиятны да.

Без, ватансыз чегәннәр кебек, һаман юлдабыз. Безне һаман шул «батман алтын» белән алдыйлар. Бурлак-буралгылар шикелле, ватык-җимерек «тартай арбасы»н тартабыз.

«Каф тау алтыны» үз җирендә кала бирсен. Ул безнеке түгел! Безнең дә кара алтыныбызга тимәсеннәр!» – дияргә куркабыз.

Китапны төзүче һәм редколлегия, шигырьләрне сайлаганда, саран кыланганнар, муен артларын кашый-кашый, барчасын җиз иләк аша үткәргәннәр, күрәсең.

Ихтимал, кайберәүләр: «Нигә Китапка минем шигырь сыймаган?» – дип үпкәли дә торгандыр.

Алайга китсә, нигә даһилар даһие иптәш Сталин турында Мәҗмугада бер генә шигырь дә кабатлап басылмаган дип, яхшук «шаян» сорау китереп куя алам. Объективлык хакына. Әйтик, 1949 елны (Сталин бабаңа 70 яшь тулганда) гәзит-журналларда номер саен юлбашчы турында шигырь йә җыр басылмый калмый, ә Сталин исеме бер санда йөзләрчә тапкыр кабатлана иде.

Бу шаукымга бирелмичә калган шагыйрьне белсә Әбрар Кәримуллин гына белгәндер. Менә шушында янә Шүрәлем килеп кытыкларга тотына: «Ә бүген? – ди ул. – Әгәр дә мәгәр Сталин золымы әйләнеп кайтса (тфү!), кайсы гына куштан рифмачы шушы кавказлы башкисәргә дан җырламыйча калыр иде?» – «Пакь каләм ияләре икәү-өчәү генә булса булыр иде», – дип җавап бирә Шүрәлем үз-үзенә.

Олысын, кечесен җен алмаштырган һәм саташтырган заманнар бит. Әткәсен сатучы Павлик Морозовның, үзен коллыкка бушлай тапшырган самими Павел Корчагинның рәсемен ызбаның кызыл почмагына тәре урынына элделәр. Коръәннәр, шәмаилләр, Инҗилләр һәм тәре-иконалар яндырылган, мәчетләр «сөннәткә утыртылган» дәһшәтле еллар иде бу. Павел Корчагинны (Николай Островскийны) кызганам мин. Ә пионер Павликны кызганышлы түгел, соңыннан төпченә башлагач, Урал якларында андый тиле малайның бөтенләй булмаганлыгы беленде. Кызык бит, Аркадий Гайдарның кызыл галстуклы Тимуры (һәм аның командасы) – авторның хыял җимеше генә, ләкин укучыны бу малай яраттыра һәм ышандыра, пакьлеге һәм самимилеге белән алдыра ул. Ә безнең Гариф Гобәй белән Роза Хафизованың кызыл галстуклы курчак малайлары һәм кызлары ышандыру көченнән мәхрүм, чөнки алар буш хыялдан да сыеграк «куян шулпасының шулпасы» гына иделәр.

«Халык рухы тәмам зәгыйфьләнгән чорлар була… Шул чагында әдәбиятның да биле сынып, ул җиңүче сыйныфның мәгънәсез һәм канунсыз кыланышларына мәдхия җырларга тотына. Ә бит башка вакытта ул алардан җирәнеп йөз чөергән булыр иде».

Революцион-демократ Добролюбовның әлеге сүзләрен яшь чагымда истә калдырган идем. Фикере искермәгән дә, картаймаган да. Хәтеремдә яңартырга тырышып, шуны монда татарча язып куюым.

Журналыбыз тарихында караңгы сәхифәләр бар, чөнки сәяси зәхмәтләр берсе дә аны читләтеп үтмәгән. Ул берничә тапкырлар иманыбызга, динебезгә каршы көрәшкә кузгалып ала.

1963–1965 елларда журналда җаваплы секретарь булып эшләгән Әхсән Баяновның «Хыялда туган калам» дигән автобиографик әсәрен заманында укымый калган булганмын. Аннан бер өзек шушы Мәҗмугага да кергән. Өзекне укыгач, Гариф Гобәйнең шул 60 нчы елларда дөнья күргән «Коръән серләре» дигән пасквиленең журналда ничек басылу тарихын уку миңа да кызык тоелды. Урыны-урыны белән солдат анекдотына охшап кала торган бу әйберне, партиячел юнәлеш тоткан дәһри авторга күбрәк гонорар түләү өчен, журналның алгы өлешенә – нәфис әдәбият бүлегенә күчергән булганнар икән. Бу мәсьәләдә редакциядә әзрәк ризасызлык та булып алган.

Гариф Гобәйнең «Антикоръән»ен басу, һичшиксез, журналның хатасы иде.

Соңыннан исә журналыбыз, бу ялгышын танып, үзен реабилитацияли алды дип әйтәсе килә. Моңа да көч һәм тәвәккәллек кирәк булгандыр.

Без инде монысына да канәгать.

Узган гасырның 70 нче елларында, борынгы сугыш баһадирларының көбә күлмәге шикелле калай күкрәкле кашлач генсек Брежнев чорында, Коммунистлар партиясенә беренче чиратта эшчеләрне алганнар. Норма буенча тугыз эшчене кабул иткәч кенә, унынчысы зыялы интеллигент булган икән. Чөнки шуны аермачык күрәләр: аена 120 тәңкә алып эшләүче зыялылардан диссидентлар чыга, эшче халкы исә, «артык» тиеннәрен арзанлы сыраханәдә калдырып, бөтен ачуын аты-юлы белән сүгенү кебек «зыянсыз» эшләргә тотып бетерә…

«Болганчык еллар авазы» мәкаләсенең авторлары: «Эшченең станок янында басып торасы, машина йөртәсе, урман кисәсе, күмер чабасы бар. Идеологиягә катнашырга аларның вакыты калмый – җитәкчелек өчен нәкъ менә шул кирәк тә», – дип язалар. Дөрес. Ләкин, нечкәләбрәк карасак, монда милли мәсьәлә дә калкып чыга әле. Еврей мәсьәләсе. Урман егып яткан, ятып күмер чапкан, олау белән элеваторга икмәк ташыган, сабан сөргән еврей хезмәт иясен бик үк күз алдына китереп тә булмый. Һәм КПСС Үзәк комитеты әлеге сәясәте белән берьюлы ике куянны тота иде. 1917 елда большевикларны хакимияткә китергән зыялыларның милли составы беребез өчен дә сер түгел. Совет чорында идарә эшендә мондый зыялыларның кирәге калмаган кебек иде. Ликбез курсларын үткән җирле кадрлар – уртакуллар диктатурасы башланды. Әлеге зыялыларның Израильгә качып бетмәгәннәре берәр директорның урынбасары яки киңәшчесе булып калды-калуын, чөнки аларсыз эшнең алга бармаганлыгы һәм бармаячагы бик тиз күренде…

Ярар, кем әйтмешли, болары инде бөтенләй башка һәм, шик тә юк, берәүләр өчен бик кызыклы, берәүләр өчен бик тә кызыксыз тарих… Без монда юдофобиягә (ягъни яһүдне сөймәүчелеккә) катнашы булмаган битараф кешенең дә чәчләрен үрә торгызырдай рәсми фактларны һәм саннарны китереп тормабыз, чөнки темабыз моны сыйдырмый, ә арзанлы сәясәтбазлык белән шөгыльләнәсебез килми.

Йөзәр меңлек тираж белән чыккан китапларга да кытлык булган вакытларны хәтерлисезме? Затлырак китаплар махсус исемлек буенча гына кибетләрнең арткы ишегеннән таратылды. Ә гавамга дигән киштәләре большевистик макулатурадан сыгылып-сыгылып тора иде. Соцреализм ашаган кәгазь рулоннарын санап карасак, ул бөтен Җир шарын ничә кат кәфенләргә җитәр иде микән?

«Букинист» кибетенә еш йөрдем мин ул елларны. Кызыклы гына очраклар хәтердә. Шулай бервакыт кибеткә яшел рюкзак күтәргән таныш кеше килеп керде. Моны без әле былтыр гына баш редакторлыктан «лаеклы ял»га озаткан идек. Капчыгы тулы марксизм-ленинизм классикларының әсәрләре… Атна-ун көн генә үтсә үткәндер, шул ук кибеттә бу юлы инде элекке нәшрият директорының кызыл тышлы китаплар тапшырып торуын күрдем. Монысының да ярты «байлыгын» кире бордылар, – ниһаять, Карл Марксларның базары төшә башлаган иде инде. Директор чыгып киткәч, кызыксынып, моның бер «классикасын» актарып карадым. Сталин чорында ук басылган шактый калын бу китапның битләре дә киселмәгән булып чыкты. Шул килеш саргайганнар… «Мәжикнең мәжиге» булган нәшрият директоры кайчандыр кунак залындагы шкафын «бизәп» торган бу китапны әллә 30, әллә 35 тиенгә тапшырган иде.

Татар китабын дөньяга чыгару әнә шундый таш маңгайлы монафикълар кулында иде бит. Фаҗигаме? Фаҗига. Кәмитме? Кәмит. Сабакмы? Ала алсаң гына – сабак.

Безнең буын татар укучысы бестселлер дип аталырга хаклы бер генә әдәби китапны да күрми үсте. Хөр әдәбиятка бай Көнбатышта исә бестселлердан да уздырган мегаселлер дигән термин барлыкка килеп өлгерде. Беренчесе миллионер булса, бусы миллиардер шикеллерәк инде…

Сатлык әдәбият кибет киштәләрендә сатылмыйча ятты.

Ә бит татар әдәбиятының олуг тарихы бар. Тик бүген ул үсештә артта калды, чөнки эчке сәбәпләр генә түгел, тышкы сәбәпләр дә әдәбиятыбызның үсешен тоткарлыйлар, аңа үсәргә ирек бирмиләр.

Татар әдәбияты – Ганс Христиан Андерсенның «Шыксыз үрдәк бәбкәсе» шикеллерәк. Без әдәбиятыбызның матур киләчәгенә – әкияти аккош булып җитлегүенә өмет итәбез, татар әдибе шуның өчен каләм тибрәтергә тиеш дибез.

Моннан егерме ел элек зыялыларыбыз төштә дә күрмәгән зуп-зур исем йөртүче бүгенге голәмәләребезнең корама тел белән көчәнеп язылган мәкаләләрен укыйсың да… җансыз җөмләләренең көпшәклеген тоеп, кәгазьгә төшкән арада искергән фикерләрен, урынлы-урынсызга кыстырган шәрык сүзләрен, шәкерт каләменнән туган зәвыксыз һәм күрексез чагыштыруларын укып гаҗәпләнәсең… Арада берсе бар, кырык ялгаулы дилбегә буе җөмләләр төзеп күрсәтергә маһир, аларның ахырына барып җиткәнче башын үзе дә оныта.

Чын белгечнең төшенә академиклык дәрәҗәсе һәм акчасы кереп йөдәтми. Академик Сергей Капица кебек хакыйкый галим яшь Рамзан Кадыйровлар әгъза булып торган әкәмәт академияне ташлап чыгу турында уйлап куйса гаҗәпмени?..

Хәзерге татар язучыларының күпчелеге оригиналь әдип түгел, алар – күчереп язучы хәттат кына. Мәймүннәрчә тәкълид, башкаларга иярү хасияте көчәя генә бара, һәм былтыргы «а»лар турында роман язучы әдипләр, асылда, милләткә аяк чалалар, аңа җәһәт атларга ирек бирмиләр. Деградация. Затсызлану. Токымсызлану.

Язып азапланучылар буа буарлык, газапланып язучылар сирәк.

Бусын да Шүрәле-ярымтык «фөкере» дип кабул итегез.

Менә тагын Шүрәлемнең ифратчыл сүзе: «Әдәпсез әдипләрегез «Татар хатыны ниләр күрми» белән канәгатьләнмичә, «Татар хатыны ниләр күрсәтми» дигән роман язып яталар… Эстрада йолдызларыгыз бәллүр башмак турында гына түгел, пыяла күлмәк турында хыяллана… Хәттин ашып шашканнары бөер-бөйрәкләрен үтәли күрсәтердәй крем уйлап табучы егеткә бүләк бирергә разый…»

Сыйдырыш ягыннан урта гасырлар фолианты белән чагыштырырлык бу Китап Зөлфәтнең «Яшәр безнең журналыбыз!» дигән шигыре белән тәмамлана.

Нинди матур һәм мәгънәле сүз ул – «кәрван башы»! Бик борынгы заманнарда сәфәрчеләр кәрван башын имам дип йөрткәннәр, – шуны да әйтим әле. «Казан утлары» – безнең имамыбыз, һәм без аңа иярәбез, аңа ойыйбыз.

Нәфис әдәбият дибез.

Әдәби әсәрнең сыйфатын бәяләүдә төгәл критерийлар бармы соң? Гомуми критерийлар бар барын. Аларның иң беренчесе – әсәрдәге яңалык, беренчеллек, әлбәттә. Фәнни яки техник ачышка таныклык (патент) биргән вакытта беренче нәүбәттә аның яңалыгына игътибар ителә. Ләкин фундаменталь, әсасый фәндә яңалыкны билгеләү әллә ни кыен түгел, һәрхәлдә, мөмкин нәрсә. Монда тест дигән алымны да кулланып була торгандыр. Сәнгатьтә исә эш башка… Монда психологик фактор килеп кысыла. Монда яңалыкны замандашларының ничек кабул итүе дә, аның нәкъ кирәкле мизгелдә игълан ителүе дә мөһим. Гениаль әсәр өстәл тартмаңда озак ятса, ул сәнгать тарихына вакыйга буларак теркәлми кала, һәм мондый әсәрнең авторын инсаният күрми үтә («прозеванный гений» дигән төшенчә бар). Аңа тиешле урынны, бераз соңрак иҗат ителгән булса да, шундый ук кыйммәткә ия булган башка әсәр ала. Ә фәнни-техник ачыш ясаучы, беренчелекне дәгъва кылып, моннан соңгы тарихта танылырга да мөмкин…

Сәнгать прейскуранты исә үзгәрүне белми диярлек. Нефертити, Венера Милосская, Мона Лиза, Дауд сыннары, «Робагыйлар», «Илаһи комедия», «Гулливер сәяхәтләре», «Дон Жуан», «Евгений Онегин», «Ревизор», «Безнең заман герое», «Шыксыз үрдәк бәбкәсе», «Чия бакчасы» – болар барысы да мәңгелек маяклар булып хисаплана. Ул маякларга тиң әсәрләр санап бетергесез күп югыйсә, тик болары адәмнәргә хас каприз аркасында күләгәдәрәк кала… Мәңгегә.

Сәнгатьчә сурәтләүгә бәя бирүдән дә нечкәрәк эш юктыр. Монда да субъективлык һәм кайчагында сәясәт хөкем сөрә. Әйтик, соцреализм әсәрләренең күпчелеге ниндидер бер вакытлы прейскурант бизмәненә салып үлчәнде. Сталин премиясе алган йөзләгән әсәрләрне, аларның каһарманнарын хәзер кем искә төшерә? «Язгы җилләр»не, мәсәлән? Татар хәтере ул чорның «көзге ачы җилләр»ен генә белә.

«Хәлвә, хәлвә диеп кенә авызга татлы тәм керми», – ди таҗиклар. Дөрес, психологлар моның белән килешеп бетми. Ачы турында уйлаганда ук, ачы тәм тою кебек физиологик күренеш нормаль санала. Әмма таҗик мәкале аш кайнатуда катнаша торган реаль татлылыкны күздә тота… Соцреализм – сахарин кебек ялган татлы әдәбият ул, алдавыч җим ул. Әйтәсе килгән фикерем шул гына.

Сүзгә саранлык, җыйнаклык – сәнгатьчәлекнең мөһим билгесе. Мин монда юл арасына яза белү осталыгын гына күздә тотып әйтмим. Анысына өйрәтеп тә, өйрәнеп тә була торгандыр. «Кеше, Сәнгать һәм Табигать сүзсез генә сөйли беләләр» (Л. Салдадзе-ханым, «Әбүгалисина» / «Ибн Сина» китабыннан). Чиксез күпкырлы һәм күп мәгънәле сурәтең сөйләсен. Тыныш билгеләрең… «Күп сүз – юк сүз», – ди бит халык та. Әдәби осталык – күп нәрсәне әйтми калдыра белүдә ул.

Кирпеч калынлыгы роман – егерме беренче гасырда казылма мамонтка тиң. Анда сусыл һәм төче ялган күп, фальшь күп.

Язучының базары төште хәзер. Чөнки күп язалар, әштер-өштер язалар. Кибет киштәләре «абыстай романнары», башваткыч детективлар, һәртөрле уйдырма «фикшннар», тарихи фэнтезилар белән тулды… Телевизорны ачуың белән, сиңа алтатар көбәге карап тора… Әдәбиятны һәм сәнгатьне масскультура конвейерына әйләндерделәр – бөтен бәла шунда. Бу конвейер, «күмүшке аппараты» шикелле тамчылап, агуын берөзлексез җитештерә тора. Укучылар һәм тамашачылар нәрсәнең агу, нәрсәнең чәчәк балы икәнен аңламый башлады инде.

Кайбер китапны кулга аласың да бер-ике битен укып карыйсың. Шуннан ук авторның биографиясе сыек икәнлеге күренә: аяз күк, туп-туры юллары балалар бакчасыннан башлана да, әзрәк аң кергәч, ясле мисалындагы Мәскәү әдәби курсларыннан соң алар, шомарган каләм һәм катыргы калкан белән яракланып, олы юлга, хөррият ярминкәсенә дан-шөһрәт дауларга чыгалар…

Мәскәү курсларына тел тидергәнем өчен яратмаслар да, бәлки. Бу курслар безгә, кара гавамнан күтәреп алып, Рәсүл Гамзатовны, Виктор Астафьев кебек хакыйкать сөючене бирде диярләр. Ә бит заманында Евгений Евтушенконы аннан кудылар, башта комсомолдан да чыгарып маташтылар бугай. Сүз дә юк, анда укып кайтучылар роман язу техникасын яхшы гына үзләштергән була. Шома техникасын гына шул! Ә романның рухы, җаны да булырга тиеш бит әле. Фатих Хөсничәрәк итеп әйтсәк, аның Наташасы истә калырга тиеш. Боларына Мәскәү өйрәтми, өйрәтә алмый, чөнки бусы мөмкин эш түгел. Болары, чыннан да, «алладан һәм балачактан килә».

Әйтик, Муса Җәлилнең «Бригадир кыз Фәйрүзә»се истә калмый.

Ләкин һәр әдипнең үз «Моабит дәфтәре» булырга тиеш.

Дөрес, Моабит курсы үткән һәркемгә һәйкәл куймыйлар. Югыйсә бүгенге бурзай каләм осталары «Моабит дәфтәр»ләрен кочагы белән сатып кына алырлар иде.

Тукайныкы кебек үк булмаса да, һәркемнең үз шүрәлесе булырга тиеш. Скептик шүрәле. Ул синең тормозың һәм шәхси тәнкыйтьчең, таләпчән цензорың. Кайчак ул синең якын киңәшчең дә… Кәефе килгәндә, ул синең каләмеңне очлап бирә… Ачуы килгәндә, язганыңны ботарлап атарга йә яндырырга куша… Вөҗдан газабы – Шүрәлеңнең эше. Шүрәлең сине «адәмчеккенәм» дип йөртерлек гади бул…

«Кесәңдә акча булсынга дип язмаска кирәк, – ди Шүрәле. – Югыйсә син кәсепче булып, Фатих Хөсниегез әйткән «су өстендәге күбек» булып калачаксың… Сыра кружкасындагы күбек… Буш куык…»

«Галимҗанны да, Хемингуэйны да өйрән, ләкин барыбер үзеңчә яз! Беркайчан да көчәнмә, күңелең ни тели, шуны яз! Фәкать шулвакытта гына яхшы әсәр чыгарга мөмкин», – дигән иде өлкәнебез Гомәр Бәширов.

«Сүнмәс утлар балкышы» язучыга сыйфат планкасын һәм шул ук вакытта белем багажын күтәрергә боера.

Бездә Андерсен исемендәге «грамота» ияләре бар барын. Беләсе иде, татар язучылары арасында Андерсенның «Тәрҗемәи хәл»ен, «Минем тормышым әкияте» дигән әсәрләрен укып йөрәген яралаган әдипләр ничәү генә икән? Ә бит аларны укыгач, бөек әдипнең «Сандугач», «Су кызы», «Чыршыкай» кебек әкиятләрен кальбең белән дә аңлый башлыйсың… Элегрәк «аңладым» дип, алданган үз кальбеңне дә аңлыйсың. Элек язганнарыңа үкенсәң дә гаҗәп түгел.

«Адым-адым юл үтелер» дигән борынгылар. Атлыйк, көн саен бер адым булса да алга китик. Шуннан башка тәрәккыят мөмкин түгел. Инкыйлаби үзгәрешләрне һәм мутацион шартлауларны да шундый әкертен, салмак тәрәккыят әзерли.

Морза чыгышлы Әмирхан Еникиләр, тумыштан затлы Гомәр Бәшировлар киткәч, татар дөньясы рухи аристократларсыз – рульсез калды. Әдәбият көймәбез җилкәнсез… Боргалак җил һәм түбән таба агым иркендә без хәзер. Бөтендөнья туфан дулкыны басса нишләрбез?

«Нишләп җилкәнсез булыйк?» – диючеләр табылмый калмас. «Безнең әдәбиятта милләтпәрвәрлек ничек көчле хәзер!» – диярләр. Ничәмә әдәбият белгече җиң сызганып эшли диярләр.

Ә бит Сталинны һәм урыс колонизаторларын сүгү белән генә җилкән киерелми. Милләтпәрвәрлек тә, хәттин ашса, башкорттагы кебек, буш шапырынуга, көнчелеккә йә төкеренүгә әйләнеп кала.

Җилкәнсезлек харап итә безне. Сыңарлы милләтпәрвәрчелек җилкәне чыпта җилкән кебек чыдамсыз ул. Бөтендөнья мәйданына чыгу өчен, безгә инсанпәрвәрлек җилкәне дә корырга кирәк, аны сәясәт үзгәргән саен ямыйсы булмый. Безгә хыялый Александр Гринның «ал җилкәннәр»е кирәк, очыйк дисәк, Ак барсның ак канатлары кирәк.

Зыялы, нәзберек әдәбият, интеллектуаль драматургия һәм җанлы телетапшырулар кирәк безгә.

Бераз катнашым бар дип уйлаганга, татар әдәбиятының үги баласы булган фантастика жанры турында бер-ике сүз әйтсәм артык булмас.

Гадел Кутуйның «Совет әдәбияты» журналында сугыш елларында басылган «Рөстәм маҗаралары», әлбәттә, чын фантастика жанрына карамый. Ул фэнтезига тартым. Асылда, Рөстәм – бүген дөнья шаулаткан әкияти Гарри Поттерның элгәре (ихтимал, Рөстәмнең башка элгәрләре дә бардыр, бәхәсләшмим).

«Рөстәм маҗаралары» – тәмамланмаган әсәр. Дөресен әйтсәк, ул языла гына башлаган һәм… язылып та беткән дияргә мөмкин. Чөнки абага чәчәге кабып күзгә күренмәскә әйләнгән батыр Рөстәмне автор алга таба нишләтергә белмәс иде, совет чынбарлыгы аның хыялый каләменә богау салыр иде. Әйтик, «Хоттабыч карт»тагы Вова маҗаралары да узган гасырның 40 нчы елларында мөмкин түгел иде әле. Гомумән, совет әдәбиятында фәнни-популяр мәкаләгә тартым беллетристика гына чәчәк атты. Беренче совет фантастларыннан Александр Беляев юкка гына: «Мине электр лампочкасы турында фантастик әсәр язарга мәҗбүр итәләр», – дип зарланмагандыр.

Шулай да мин, әгәр «Казан утлары»на бүген «Рөстәм маҗаралары» тәкъдим ителсә, аның басылып чыгу ихтималы «ике сарылы» дип уйлыйм.

Гасырлар буе җирдә мүкәләп йөрергә мәҗбүр ителгән татар фантастиканы өнәми микән әллә дисең? Ул, түше белән шуышкан җирне генә күреп, югарыда йолдызлар җемелдәгәнен дә белми микән әллә? Мин моңа ышанмыйм. «Җөмҗөмә солтан»нарны, «Кисекбаш»ларны, «Мең дә бер сәхәр»ләрне биргән хыял ияләребез булган безнең.

Бүген фантастика жанры үсмәгән әдәбият тулы канлы була алмый. Әйе, кибет киштәләрен бихисап фантастик әсәрләр тутырды. Ныклабрак карасаң, алар бер-берсен кабатлыйлар, күбесе – ияреп язылган тәкълиди әйберләр. Реалистик әдәбияттан бушаган вакуумны шулар тутыра бугай.

Хәер, реалистик әдәбият киштәләрендәге макулатураның да исәбенә чыгышлы түгел.

Фантастлардан берәү: «Әгәр сиңа сызыклы кәгазь тоттырсалар, сызыгына аркылы яз!» – дип киңәш иткән иде. Фантастларны менә шушы кыю фикер өчен генә дә ихтирам итү тиеш.

Ярар. «Казан утлары» журналына әйләнеп кайттык.

Журналның тиражы 100 мең данәдән ашып киткән уңышлы еллар да булган. Ә хәзер ул нибары 6–7 мең данә тираж белән чыгып килә. Артка китешнең сәбәбен журналда басыла торган әйберләрнең сыйфатыннан гына эзләү, әлбәттә, дөрес булмас. Үзәктә чыга торган русча әдәби журналларның да тиражы шул нисбәттәрәк азайды. Рәсәйдәге башка халыкларда да эш шулайрак тора. Монда тормыш-көнкүрешкә телевизион тапшыруларның тыелгысыз үтеп керүе зур роль уйный. Яманаты чыккан телесериаллар, хатын-кызларыбыз, бөтен эшләрен калдырып, телеэкранга багынып утыра торган «сабын опералары»… Уртакул әдәбият хәтта болары белән дә ярыша алмый. Үкерепләр еласаң да булмый.

Янә китереп, Интернет – бөтендөнья гайбәт челтәре… Ләкин безгә барыбер шул челтәргә тоташырга туры киләчәк, чөнки акыл ияләре: «ХХI гасырда кешелек дөньясы тормышындагы революцион үзгәрешләр Интернет белән баглы булачак», – диләр.

Димәк, укучыбызны саклап калыйк дисәк, сыйфат планкасын нык күтәрергә туры киләчәк. Әдәбият артыннан театр да, журналистика да, телевидение дә күтәрелер иде.

Менә «Сүнмәс утлар балкышы»нда әдәби планканы югары күтәреп бик дөрес эшләгәннәр. Хәзер исә, журналның агымдагы саннарын оештырганда да, планка шул югары кимәлендә торсын иде. Шул чагында… Шул чагындамы?! Әгәр сыйфат планкасы ун дәрәҗәгә күтәрелә калса, журнал редакторының дошманнары ун тапкыр ишәер дип бәхәсләшә алам.

«Әдәбият тапкырлау җәдвәле түгел, анда ике икең беркайчан да дүрт була алмый. Әдәбиятта бергә берне кушсаң, ике килеп чыкмый, зуп-зур берлек пәйда була» (Шүрәле).

«Татар поэзиясе антологиясе»нең соңгы басмасы ике томлы булып чыккан иде. Ләкин, абсолют зәвык бизмәненә салып үлчәсәң, чын поэзиябез барыбер бер томнан артмый. Зурдан кубып әйтсәк, гел җырлап, гел шигырь белән генә сөйләшә-аңлаша торган хыялый халыкның да поэзиясе сыңар томга сыеп бетәргә тиеш. «Лучше меньше, да лучше», – дигән Владимир Ульянов (Ленин). В. И. Ленин теленең фразеологик сүзлегеннән бу гыйбарәнең ничек тәрҗемә ителгәнен карадым: «Аз булса да, яхшы булсын». Белешмә-сүзлектә вариантлары да бирелгән: «Бер булсын, бәрәкәтле булсын; ике булганчы, бер булсын да берәгәйле булсын». Иллә-мәгәр дөрес сүзләр.

Кыскасы, бу очракта чиктән тыш оптимист буларак, «Татар поэзиясе антологиясе»нең өченче басмасы өч том түгел, фәкать бер томлы гына булып чыгар дип өмет итәм мин. Олы юлда, атлаган саен, маяк кадамыйлар. Олы юл буена чакрым баганалары гына куела. Шәхесләрен атау өчен бер сүз җиткән Тукай – Такташ – Туфан – Хәкимнәрнең вәзенле авазы бер баганадан икенчесенә ишетелерлек булса, шәт, адашмабыз.

Мөдәррис Әгъләм шигырь сөюче каршына баһадир егет булып килеп баса. Аның шигырьләрен укыганда, ләззәтле пакьләнү тойгысы кичерәсең. Намаз укучылар тойгысы дип әйтимме? Заманында Аристотель бу халәтне катарсис дип атаган. Гомумән, чын шигырь кешегә эчке, рухи тәһарәт шикелле тәэсир итә дияр идем. Тукай әйткән әйтүен: «Ни сәбәптән җир йөзендә тәнгә – мунча, җанга – юк», – дигән. Белмәгән шагыйрь: баксаң, аның шушы сүзләре үк адәмнәрнең җанын пакьли бит. Ихластан булса, тәүбә дә пакьләндерә безне… «Әллүки», «Карурман» кебек җырлар да. Һәр гүзәллек шулай. Ә сабыйларның таң чыгыдай саф күз яше?

Бер томлык антологиягә лаек кандидат булган шагыйрьләрне атап тормыйм. Чөнки шигырь бәйгесендә гадел өлешсез калучылары да бар… Гомеренә бер, ләкин берәгәйле шигырь язган кеше дә шагыйрь ич. Их, шуныкы кебек бер шигырь язсаң иде дисең.

«Шагыйрьнең тормышы вафатыннан соң башлана».

Әгәр олы юлдагы әдәби маякларыбызга исем кушасы булса, мин түбәндәгеләрне тәкъдим итәр идем. «Туган тел». «Инкыйраз». «Алмачуар». «Тапшырылмаган хатлар». «Урман кызы». «Мокамай». «Туган ягым – яшел бишек». «Җәяүле кеше сукмагы». «Рәшә». «Өч аршын җир»… Болары әле – ун-унбер чакрымлык тарихыбыз маяклары гына. Һәр чакрымыбызга лаек исемнәребез булганга горурланмый мөмкин түгел.

Чөнки татар әдәбияты үсмер әдәбият, кәрлә әдәбият түгел.

«Сүнмәс утлар балкышы»нда ике генә битлек «Белешмә бүлек»тәге коры мәгълүмат та укучыны уйланырга мәҗбүр итә. Кайбер елларны карыйсың да журнал редакторларының бик еш алмашынганын күрәсең, сәбәбен беләсе килә. Арада журналны озак кына җитәкләүчеләр бар, ә кайберләре берәр санга гына кул куйган… «Казан утлары»ның хәзерге мөхәррире Равил Фәйзуллин иң озын гомерлесе икән. Абсолют рекорд иясе буларак, ул Гиннесс китабына керергә лаек, алга таба да эше уңгыры. Ул – «менә дигән» шагыйрь генә түгел, җәмәгать эшлеклесе дә (Тукай, мактаныбрак, үзен «общественный деятель» дип тә атый, ул заманнарда әле «җәмәгать эшлеклесе» дигән сүз тумаган була).

Китап безнең күбебез өчен яңа фотоиллюстрацияләргә бай булуы белән аерылып тора. Редакциянең фотоархивы булу – үзе бер казаныш. Китапта сурәтләр бизәү максаты белән генә бирелмәгән, әйтик, фотосәхифәләр ышанычлы тарихи мәгълүмат чыганагы булып та хезмәт итәләр.

Әдипләребезнең рәсемнәренә карагыз. Елмаюлы йөзләр. Нинди яшьләр, нинди чибәрләр… Аларның кайберсенә картлыкны күрү насыйп та булмаган… Ә менә болары – төрмә фотолары. Тетрәндергеч фас һәм профиль.

Ә монысы – төрмәнең үзе, казанлыларга бик билгеле пересылка (озату зинданы, мәхбүсләрнең мәнзиле). Гүзәл кремлебезнең ак диварлары астында ук урнашкан баструк – бәләкәйрәк кальга, замок.

Солдат Емельян Пугачёвны, япь-яшь студент Володя Ульяновны хәтерләгән бу бинаны мин түбә-түшәмнәре бүселеп, реконструкцияләнеп яткан хәлендә дә күрдем. Аннары пересылкадан яман авырулы кешеләрне мәңгелеккә озата торган онкология хастаханәсе – «рак корпусы» ясадылар. Аның борынгы мосафирханә (кәрвансарай) кебек шәкеле дә, шакмаклы ишегалды да, тимер капкасы да «исән» калды…

80 нче еллар ахырында, 9 нчы май көнне, мин бирегә авыру туганымның хәлен белешергә дип килгән идем.

Кырыс дежур ханым килүчеләрнең пакетларын бушатып ук тикшерә башлады шикелле. Мин, бәладән башаяк дип, акрын-акрын гына чыгып киттем дә элекке төрмә бинасының «кара» капкасына әйләнеп килдем. Көткәнемчә, ул ябык түгел иде. Бернинди тоткарсыз эчке ишегалдына үттем. Туганым – Карабаш асфальт-битум заводы директоры Ленар Зәйнуллин – бер иптәше белән ишегалдында кояшта утыралар иде. Иптәше дигәнем Татарстандагы тагы бер кечкенә битум заводының җитәкчесе булып чыкты. Яман шешнең, чыннан да, сумала шикелле канцероген матдәләргә бәйләнеше табибларга сер түгел…

Сөйләшеп утырдык. «Перестройка» дигән нәрсәнең башланган чаклары (перестройканың «атасы» Михаил Сергеевич Горбачёв әйтмешли, инде «процесс пошёл») һәм, яшерен-батырын түгел, минем «зәңгәр өмет»ләрем шушы процессның уңышлы чыгуына бәйле бит. Туганым бу хакта әллә ни әйтмәде, ләкин мондый үзгәртеп коруларга ышанып җитмәве аның кояш күрмәгәнгә аксыл маңгай сырларына язылган иде. Иптәше дә җилкәсен генә сикертеп куйды. Теманы алмаштырмак булып, сүзне Ленинның үзенә борып карадым. Коммунистлардан ерак ук торсам да, фиркале җитәкчеләр ленинчыл принципларның торгызылуын көтәләрдер дип уйлаганмын. Юк, алар моны көтмиләр икән. Яман шеш авырулы кешеләрнең өметсезлегеннәндер, бәлки? Якты дөньяга тәмам кул селтәгәнгәдер? Алай да түгел. Алдынгы һәм хөрмәтле совет хуҗалык җитәкчеләре безнең системаның савыгуына ышана алмыйлар иде! Мин аларның сагышлы күзләрендә ниндидер без белмәгән хакыйкатьне йөртүләрен күрдем. Системаның эчендә болганып, алар аның тамыры һәм бөтен кәүсәсе муртаеп черегәнен аермачык белгәннәр… Дәшмиләр генә.

Озын-озак авырган кешенең уйланырга вакыты җитәрлек. Авыру кешеләр күп беләләр.

Бу бинада Володя Ульяновның төн кунуын гына түгел, күренекле татар язучыларының да шушы пересылка төрмәсе аша үткәнен белә иде алар. Хәтта миңа билгесез фамилияләрне дә атадылар, патша заманыннан ук калган бер-ике төрмә легендасын телгә алдылар… Бу легендалар төрмәнең өсте-өстенә буяулы диварларына иероглифлар белән язылган да, алар, бер-берсенә терәлгән тимер караватларында чалкан яткан килеш, күзгә күренмәс шул язуларны уку әмәлен тапканнар диярсең. Бәлки, үлемдарларда шундый сәләт ачыла торгандыр… Кан юлларына турыдан-туры дару җибәрә торган система астында алар: «Там, там, тамчы там, тамуыңны яратам», – дип батырайган булып яталар, чөнки бу җырның авторы Сирин дә шушы камераларның берсен үткән бит… Сириннең тамчысы калды, бу аз түгел!

Китәргә кузгалгач, мин буаз портфелемнән берничә гәзит, тәм-томнар һәм энем тиешле Ленар («Ленин армиясе»!) сораган «тәгәрәткән бәрәңге», тозлы кәбестә һәм яшел суган белән шундый ук яшькелт шешәне чыгардым. Бәйрәм көне белән котлавым. Бәрәңгене күргәч, завод директорлары Мәхмүт Хөсәеннең бәрәңге турындагы җырын искә төшерделәр. Мин аларга бу җырның бик үк оригиналь түгеллеген, сугыш вакытында немец солдатларының бәрәңгене мактаган үз җырларын патефонда бик еш уйнатуын, бу җырның фронт сызыгы аша безнекеләргә дә ишетелеп торуын әйтергә базмадым…

«Хрущёвка» тәрәзәмнән сандугачларның, бәйгедәге кебек, ярышып-ярышып сайраганы ишетелә. Минзәләбаш дип аталган туган авылыбызда Ленар Зәйнуллинны җирләгән көнне дә шулай чут-чут сайраган иде алар. Карабаш халкы соравы буенча Зәйнуллин исеме бирелгән стадион янында да сандугачлар сайрый. Чак кына үзгәрәк, бормалырак итеп…

Тоталитаризмга тугрылыклы эш башкаручылар, күндәм хәдимнәр һәм ялагай ялчылар кирәк, тәнкыйди фикер һәм вөҗдан ияләрен ул, лимон шикелле сыгып, җелекләрен суырып ала да чәйнәп, бугазлап ташлый. Әйе, Зәйнуллин коммунист иде, фиркале коммунист иде. Ләкин ул барын да аңлап китте, «Ленин армиясе» дигән «мылтыклы исем»ен йөртә алмаячак иде инде ул.

Аның турында уйлаганда, Әмирхан Еникинең «Саз чәчәге» искә төшә. Монда да саз – тоталитар система, ә сазда үскән чәчәк кем? «Казан утлары»ның абунәчесе, җыр-шигырь сөюче милләтпәрвәр Зәйнуллин үзе.

Зиндан бинасына әйләнеп кайтыйм әле.

Анда, Кальга-кремль куенында, яман чир хастаханәсе булырга тиеш түгел!

Мин монда Рәсәй тарихында беренче төрмә тарихы музейханәсе ачар идем. Музей өчен искиткеч җайлы, кулай урын бу. Мәшһүр урын.

Хан заманы зинданнары – базлар. Җәллад балталары. Киселгән баш тәгәрәп төшә торган күн җәймәләр – сүрүкләр, натлар. Зынҗырлар. Эскәнҗәләр. Тырнак суырта торган кыскычлар. Газаплау кораллары. Дар агачлары. Картиналар. Документлар. Истәлекләр. Илне чуарлап бетергән ГУЛАГ картасы. Менә бу банкада гап-гади лагерь тузаны. Бу кара таш татарга да таныш Соловкидан кайтартылган. Бусы, – ипи йомшагын чәйнәп, шул «пластмасс»тан ясалган дивар сәгате. Менә бусы – корбаннарның һәм шәһит киткәннәрнең беркайчан да тутырып булмаячак күп томлы исемлеге.

Совет чоры юлбашчыларына куелган һәйкәлләр шушы зиндан ишегалдында урын тапсын иде. Ә Совет чорында канлы вә кансыз репрессия конвейерына «добро биргән» яманлык даһие Владимир Ульяновның алагаем зур сыны, хәзерге урыныннан куптарылып, зиндан капкасы алдында, уйсу җирдән генә калкыбрак торырга тиеш. Бу гигантка пьедестал кирәкми.

Балавыз фигуралар (курчаклар) залы. Монда Гаяз Исхакый Галимҗан Ибраһимов белән, Туфан белән Кутуй, әйтик, Минский белән очрашырлар… Курка-курка гына «Майт якасына!» дип пышылдап торучы Фатих Хөсни дә биредә… Солтангалиев сыны да шушында булыр… Максим Горький белән Владимир Маяковскийга да урын табарбыз. Казанның бөтен дөньяга мәшһүр «таш капчыгы» – «психушка» мәхбүсе, Эстония президенты Пяц әфәндегә дә.

Зал почмагына, башкалардан тутык чылбыр белән аерып, Ф. Мөсәгыйть, С. Мортазин, М. Парсин, М. Даутов кебекләрнең, һич югы, берсенең шөкә пәрие сыманрак кына сынын бастырасы иде, – калтыравык кулларына канлы язмаларын тоттырып.

Кавказ алдын кара канга батырган татар чыгышлы «башибузук» генерал Ермоловның, язмышы кыл өстендә торган чакта, Рәсәйне коткаручы керәшен Кузьма Мининның да балавыз фигурасы Казанда булырга тиеш, чөнки барыбыз өчен дә уртак «өтөрмән» булган Рәсәйнең тыелгысыз киңәюенә алар ифрат зур өлеш керткәннәр.

Ә зәңгәр бәрхет аркан белән аерылган хөрмәтле шәһитләр арасында Рәшит Әхмәтҗанны, Мөдәррис Әгъләмне, Зөлфәтне күреп тын калыр идек. Ничек чыңлый, ничек чыңлый ул салкын тынлык…

Беләсезме, суфилар үзләрен «идиот» (дивана, әл-балда) дип атарга яратканнар. Шәрык поэзиясе суфичылык фәлсәфәсе белән сугарылган. Чын шигърият – Пушкиннар, Тукай суфичылык идеяләренә бик якын төсле тоела миңа. Утыз Имәни шигырьләрен әйткән дә юк инде. Игътибар иткәнегез бармы икән, татар шигъриятенең чишмә башы – дин әһелләре бит… Хәтта Шиһабетдин Мәрҗаниебез дә кәгазьгә шигъри юллар төшергәләгән, ләкин үзенең шагыйрьлек сәләтеннән мәхрүм икәнен дә яхшы аңлаган ул.

Соңгы вакытларда арабыздан чиратсыз китеп барган шагыйрьләребез иманлы гаиб ирәннәр иделәр. Ә бүген кайбер яшерен суфиларыбыз, үзләренең бөеклеген белмичә, гавами безләр белән аралашып, зарланмыйча гына, тигезләшеп яшиләр.

Бер тәкъдимем әйтелми калган икән. Журнал архивында әдипләребезнең рәссам каләме белән ясалган кечкенә портретларын туплаганда ничек? Рәссам күзе фотообъективка караганда акыллырак, мондый портрет җанлырак, җылырак та килеп чыга. Гомерлерәк тә булыр иде.

Менә тагын «сайлау» көннәре якынлашып килә. Әгәр, бирган булып, бу язмаларым басылып чыкса, ул вакытка инде хакимияткә яңарак кешеләр менеп утырган булыр. Кемнәр? Нәрсәне «сайларбыз»? Мүкәләп йөрүнеме, әллә аңгыра сарык мәхлукатын һаман «по-пластунски» үрмәләргә өйрәтерләрме? Купшы ялганлау сәнгате яңа тамыр җибәрерме? Янә кеше саен икешәр «Волга» машинасы вәгъдә итәчәк яңа бакырбаш Чубайсларга ышанып, барлы-юклы демократик казанышларыбыздан колак кагарбызмы?

Черек күл тәрбия кылган бәндәләр демократия шытымнарын бүген икенче кат утап чыкты бугай инде. Кара җир генә ятып калды. Эшләр болай барса, тиздән аны тигәнәк басачак.

1991 көзендә бер йотым хөррият һавасы сулап калган идек.

Олуг-кечек түрәләргә янә табына башларбыз дип кем уйлаган ул шанлы көннәрне? Башлыкларның авызына карап торабыз, ни әйтсә дә «Афәрин!» дип кычкырырга әзербез.

Әллә кайда, кичәге көндә, кычытканлы тыкрыкларда онытылып калгангамы, җылый да җылый ун телле тальянка – олы күңелле нәни гандәлиб6.

Ипекәй бәяләре арткач, ач үлемнән куркусыннан ярты ил җылыймы әллә? Гомер бакыйга хаклык күрмәгән карт-коры иңрәп, үксеп беткән инде…

Безгә бүгенге түрәләр политэкономиядәге «ачлык минимумы», «ачыгыр дәрәҗәдәге эш хакы» кебек төшенчәләрне өйрәттеләр. Ә берәүләр, «алланың кашка тәкәләре», Канар атауларында кенәриләр сайравын тыңлап сафа сөрә.

Кыйтгадан кыйтгага алыптай адымнары белән дөп-дөп атлап, егерме беренче гасыр бара. Ул кичәгене таптап изәр дә адәми затка ниләр калдырыр? Озон тишекләреме? Радиация базларымы? Ясалма вирусларынмы? Вакуум бомбаларынмы? Яңа хәшәрәт-миллиардерларын гынамы? Юк, миллионнарча яңа кабер ташларын да…

Без үзебез дә мәймүнләшеп һәм роботлашып бетәрбез дә, тарих башлангыч ноктасына әйләнеп кайтыр микәнни? Нуль ноктасына.

Соңгы удэге. Аннары Сахалинда теркәлгән бердәнбер айн кешесе. Исхакыйның соңгы болгары. Соңгы могиканнар… Нәсел-нәсәпләрен җирләп бетергәч, хәсрәтләре бик ачыдыр аларның, ай, ачыдыр… Милләтара золымның һич соңы булмас микәнни?

Гомере буе җилкәсе артында Черек күлнең хәсис сулышын тоеп, артларына поскан сексот пәриләрнең мышнавын ишетеп, шом эчендә яшәгән кешеләр азмыни? Микроскоп астындагы, яки пыяла аквариумдагы бәхетсез тормыш.

Билгеле булганча, акыл да – бәхет түгел, бәла ул. Фикер ияләре юкка гына «Рухи юксыллар бәхетле» дип әйтмәгәндер. Мәхәббәт – бәхет, ләкин ул мантыйкка һәм гакылга каршы килә торган инстинкттан башка нәрсә түгел бит. Чеп-чеп килеп йөргән сары чебиләр йөз процентка бәхетле, сабыйлар да шулай. Еллар үтү белән, бу процент кайчак нульгә кадәр кими. Шушы абсолют хакыйкатьне аңлагач, беркадәр тынычланасың.

Сагышлы ут яктысында мин болар турында да уйланам.

Илаһым! – дим. – Авыр, чамасыз авыр бит бәндәләреңә…

Бакчы: базар асфальтында сөякчел тезләре тузанга манчылган сәрхуш хатын биһуш ята. Ул инде беркайчан да ана булалмас. Ә дөньяда гөнаһсыз сабыйлар калмаса, без үзебезне кем белән үлчәштерик тә, кемнән үрнәк алыйк?

«Сабыйлар кебек булыгыз», – дип өйрәтә безне дүрт Изге китапның берсе – Инҗил. Сәнгать кешесенең аерылгысыз хасияте – балалык сыйфаты. Шуңа күрә сәнгатькяр еш кына гадәти бәхеттән өлешсез кала, шуңа күрә сакаллы сабыйларның маңгаенда – шеш, күз төбендә фонарь күгәреп торыр, ә җаннарында – бетәшмәс яра. «Күңелләре пакь булганнар бәхетле» кебек сүз дә бөтен инсаният өчен уртак хакыйкать ләбаса…

Ә сабыйларыбыз?.. «Дедовщина» балалар бакчасында ук башлана диләр хәзер.

Чәнечкеле тимерчыбык белән уратылган зонаның чиге кайда? Ә кайда «нинди иркен минем туган илем»? Чик сызыгы юк, киртә юк бүген. Аны коммунистлар ук җир белән тигезләгән иде. Матурлыкны аяк астына салып таптаудан ләззәт ала торган җинаятьчел төркемнәр һәм аларны күпләп тәрбияләп иреккә чыгара торган төрмә университетлары барлыкка килде. Без моны коточкыч чүпләнгән сөйләм телебездән үк күреп торабыз.

Кайчагында бу җинаятьләр кемдер төзегән яман программа буенча тормышка ашырылгандай тоела.

Акыл җитмәс ерак Галәм алысларыннан мең еллар элек вафат шагыйрьләрнең зары килеп иңә Җиргә:

Тик менә Җир шарында яшәп ятучы сәясәтчеләр моңа бер дә пошынмый: «Гомер бакыйга шулай булган, шулай булып калыр да», – диләр. Чөнки алар – башкалар өчен сызлануны белми торган туң йөрәкле динозаврлар. Аларны сез телевизорда еш күрәсез. Кызганыч, бу сәясәтчеләр арасында әдәбият әһелләре дә күзгә чалына, – димәк, әдәбиятыбыз ярлылана!

Болар Тукайның «Кача күр, кош кеби, мактауларыннан, Хәбәрдар бул ки, шунда ау барыннан» дигән сүзләрен иртәнге дога итеп укырга тиеш иде дә бит…

Бүген безгә бөтен дөньяны баскан гаделсезлек һәм ялган чорында гомер итәргә туры килә. Александр Солженицын үзенең «Ялган кочагында яшәмик!» дигән бер мәкаләсендә: «Ялганнан иң гади, иң ансат котылу чарасы – алдашуда шәхсән үзебез катнашмау», – дигән иде. «Алдак бөтенесен томалап, бөтенесен яулап алган да булсын, ләкин шушы кечкенә генә гамәлебездә үҗәт булыйк: ялган минем аркылы башлык кылмасын!»

«Хөр заман ак кул белән күкләрдән йолдыз чүпләгән» Тукай совет режимы шартларында бик тиз һәлак булган булыр иде. Әлеге алдартазлар аның гаепләрен бик тиз табарлар иде: эмигрант Исхакыйга язган мәдхиясе… Романов-патшалар династиясенә дан җырлаган шигыре… «кадер кичәсе»… Әхмәт Исхакмы соң, Фәйзиме, кайсыдыр бер шагыйребез мондый ялган тәнкыйтьчеләрнең «Гали белән Кәҗә» шигырен эт итеп сүгүе турында оста пародия дә язган иде бугай.

Ватан. Атам иле. Авыл саен диярлек Алып бабай чабатасын каккан кылганлы җирләрем. Хыялый Ак бүре белән Ак барс…

Башта ят тоелган барска инде ияләшеп барабыз. Дөрес, без аны Татарстан гербында гына күрәбез. Ниндидер ак күләгәне хәтерләтә ул, беренче карашка. Сәнгати деталь, – ихтимал, бер-ике генә җанлы сызыкча җитенкерәми аңа. Аны табасы калган… Менә әгәр берәр талант иясе затлы барсны бронзада яки мәрмәрдә сурәтләргә алынса, аңа детальләр турында да уйларга туры киләчәк. Уйлагыз, уйла, сынчылар…

Анам теле… Бу сүз «туган тел» яки «әткәм-әнкәм теле» терминына тәңгәл үк түгел. Чөнки борында еш кына киленнәр башка кавем кызы булып, телләре дә үзгә булган. Ә баланың теле әнкәсенә ияреп ачыла… Бала аңында ике сөйләм керешеп, теле яңа сүзләр хисабына байый һәм камилләшә. Ләкин бүген инде без «ана теле» һәм «туган тел» сүзләрен тулысынча мәгънәдәш дип карыйбыз.

Русча язылып, соңыннан берәр тәҗрибәле тылмач ярдәмендә ана телебезгә күчерелгән мәкаләләр миңа әллә ничек «суррогат ана» карынында яралган бала шикеллерәк тоела… Ятсынам мин суррогат әйберләрдән, өнәп бетермим. Журналыбызда андый корама телле мәкаләләр күренгәләп ала.

Менә шушында мөхтәрәм Рафаэль Хәким иҗатына тукталмак булам.

Кем ничектер, ә мин Р. Хәкимнең мәкаләләрен һәм китапларын көтеп алучылардан. Дөресен әйткәндә, алар – минем рухи азыгым. Фикер иясе буларак, Р.Хәким миңа гадәттән тыш күп нәрсә бирә һәм аның һәрбер уңышы мине шатландыра.

Рафаэль Хәкимнең «Татар рухы» дигән гүзәл хезмәтен игътибар белән укып чыккан милләтпәрвәребез: «Яшә, Рафаэль! Яшим мин!» – диячәк.

Рафаэль Хәкимнең җәдиди фикерләренә популяр, гавами матбугат тиешенчә җавап бирми, ихтимал, бирә дә алмый торгандыр. Ә татар фән әһелләре вәкарьле тынлык саклаган сыман итенә. Кайтаваз юк дип әйтимме? Кайтаваз өчен дә кыюлык кирәк шул, ирдар тәвәккәллек кирәк. Аннары Хәкимдәгедәй белем һәм хәбәрдарлык.

Р. Хәкимнең туры сүзләре күпләргә ошамый. Мәсәлән, «Сүнмәс утлар балкышы» китабында да урын алган «Кем син, татар?» дигән күләмле мәкаләсендә ул: «Татар матбугаты… Ныклап карасаң, анда укыр нәрсә юк. Татар телевидениесе… Анда карар нәрсә юк», – дип ачынып, әрнеп яза. Аның бу сүзләре театрыбызга да һәм, гомумән, әдәбиятыбызга, әдәбият белеменә, турыдан-туры әдипләребезгә дә кагыла. Әйе, Р. Хәкимнең каләме кайберәүләрнең тормыш идеалларын мәгънәсезгә әйләндерә.

Әлеге сүзләр, әлбәттә, гипербола инде, ләкин автор бу арттыру алымын махсус куллана, мүк баскан йөрәкләргә, чүпләнгән баш миләренә дә хакыйкать үтеп керсен өчен эшкә җигә.

Башкалар кичәге телдә, кайчагында тешкә тияр дәрәҗәдә кадими нәрсәләрне меңенче кат кабатлап сөйлиләр, ә Р. Хәкимнең фикри дөньясы олы, офыгы киң, ул иске телдән тарсына, бүгенге реалияләрне атаган катлаулырак төшенчәләр белән эш итә. Шуңа күрә аның каләменә бик кыенга да килә, чөнки, объектив сәбәпләр аркасында, ана телебез бу реалияләрне чагылдырып бетерә алмый.

«Дөньяда күп нәрсәне» без хәзер рус теле аркылы беләбез… Үги ана теле?

Бөек рус теленә рәхмәтле булсак та, моның бүгенге татар фикер ияләренең фаҗигасе икәнен без яхшы аңлыйбыз. Шуның аркасында галимнәребез төп хезмәтләрен рус телендә язарга, диссертацияләрен дә рус телендә якларга мәҗбүр. Шул рәвешле, татар теленең даирәсе, функциясе тарая, дөресрәге, киңәймичә, мескенлектә кала… Телевизор караганда, милләттәшләребезнең татарчасы өчен оялып утырасың.

Р. Хәкимнең мәкаләләре татарчага башка берәү тарафыннан тәрҗемә ителгән була. Арада ятышлы гына тәрҗемәләр очрый, әмма кайчагында, аңлап җиткерү өчен, текстны күңелдән генә кире русчага күчереп укыйсың. Р. Хәким – икеләтә игътибар белән укуны, тырышлык куюны таләп итә торган автор. Чәйнәп каптырганны гына йотарга өйрәнгән ялкау укучы аңардан бик тиз ялыга.

Аннары гәзит-журнал хезмәткәрләре Рафаэль Сибгат улы Хәким кул куйган тәрҗемә текстка бик кагылмаска тырышалар, мәгънәне бозмагаек дип шикләнәләр, ахрысы. Минемчә, монда җанлы татар телен бик әйбәт белгән авторның үзе белән тыгыз (туры) элемтә урнаштырып, тәрҗемәне табигый телебезгә якынайту файдага гына булыр иде. Олпат Сибгат Хәкимнәр телендәге әйбернең укучыбызны ышандыру көче икеләтә арта дип уйлыйм, чөнки бу очракта мәгълүмат кеше аңына фильтрланмыйча гына, балалык чорыннан калган иркен хис-тойгы каналлары аша да ургылып керә.

«Сүнмәс утлар балкышы»н актарганда, мин тагын шунысын абайладым: икенче бүлеккә традицион Галимҗан Ибраһимовның тирән тамырлы мәкаләсе тон биргән булса, китапның ахырында Рафаэль Хәкимнең киң тармаклы җәдиди (бунтарь?) мәкаләсе игътибарны җәлеп итә. Иң нык уйландыра һәм чаң кага торган әйберләр – шушылар кебек. Башкалары һәммәсе, шушы ике мәркәзне тоташтырган күчәр тирәсендә әйләнеп, шулар яктысыннан өстәмә балкыш-нур ала.

Соңгы гасырда рус теленә ашыгып һәм ничек кирәк алай тәрҗемә ителгән татар романнары да укучының күңелен генә кайтарды бугай. Бу тәкълиди кыйссаларның күбесе тәрҗемә ителергә дә тиеш түгел иде.

Русчадан татарчага әдәби тәрҗемәләр шулай ук эчне пошыра.

Адаптацияләнгән, җиңеләйтелгән, шоп-шома текст. Достоевскийның коточкыч тирән, аңлаешсыз кара психологик упкыннары уенчык канау гына булып кала торган үтә күренмәле җөмләләр… Автордан тәмам ераклашу. Тәрҗемәнең төп принцибын бозу. Күп кенә тәрҗемәләр оригиналның эчтәлеген сөйләүгә, ялгыш-йолгыш тәфсиргә әйләнеп кала.

Нәфис Чехов та юк хәзерге татар телендә. Горький тәрҗемәләре дә кичәге көннеке. Аның кичәге Казан рухлы «Фома Гордеев»лары, «Университетлары», «Страсти-мордасти»лары, «Тормыш төбендә»ләре бүгенге Казаныбызда да бик актуаль яңгыраячак түгелме? Пушкинның татарчага яңа тәрҗемәләре кирәк. Татарча яңа Лермонтов та юк. Ә бит соңгы 40–50 ел эчендә татар әдәби теле нык үсте, баеды, камилләште. Шигырь техникасы алга китте. Аннары хакыйкать шунда: Чеховны тәрҗемә итәргә алынган татар әдибенең каләме һәм сурәтләү чаралары, һичшиксез, баеячак. Ул, Чеховка үренеп, үзенең сыйфат планкасын күтәрәчәк, күтәрми хәле юк. Кыскасы, биек планканы буйсындыру өчен, безгә арткарак чигенеп, янә йөгереп киләсе һәм бар көчебезгә талпынасы булыр. «Һаваларда очкан кошлар»га иярик, шунда берәребез Киек Каз Юлындагы Нобель йолдызын эләктереп кайтмасмы.

Ни генә әйтсәң дә, рус әдәбияты – безнең остазыбыз һәм мәктәбебез ул. Гаребтә булсын, Шәрыкта булсын, бүген ХIХ гасыр рус әдәбиятына үрнәк өлге итеп карыйлар. Кичәге әдәбиятка… Чөнки рус әдәбиятының да бүгенге көне – тирән кризис. Шүрәлем әллә кайчаннан колагыма тукып килә: «Олуг рус әдәбиятының гына түгел, татар яки, әйтик, башкорт әдәбиятының да бүгенге хәле мөшкел, – ди. – Сезнең дә олпатларыгыз дөнья кичте… Бүгенге әдәбиятта җим тапмагач, җитди тәнкыйтьчеләрегез борынгы әдәбиятка кереп чумарга мәҗбүр. Аптыраган үрдәк нишли?.. Дөрес, шомарак белгечләрегез бүгенге әкияти шәрә корольнең күзгә күренмәс әдәби күлмәген мактаган, хәтта аерым кимчелекләрен тапкандай булып кыланалар… Күз буарга маташулары».

Рус классикасын тәрҗемә итү эшенә татар каләм осталарының үзләрен тартасы иде, юкса инде менә ярты гасыр гына бардыр, бу эш нәшрият хезмәткәрләре кулына төште. Кәсепчеләр исә тәрҗемә эшенә акча эшләү ысулы диебрәк карыйлар. Хәер, әдәби тәрҗемә Язучылар берлегенә әгъза булып керергә юл ача – карьеристлар өчен, җим буларак, моның да роле зур.

Янә шунысы кызганыч: вакытлы матбугатта әдәби тәрҗемәләр турында тәнкыйди мәкаләләр юк дәрәҗәсендә аз. Чын, милли тәрҗемә мәктәбе бездә булмады. Бу факт кулыбыздагы «Сүнмәс утлар балкышы» китабының эчтәлеге белән дә раслана. Югыйсә бит заманында, «җепшек» илленче еллар ахырында, Нурихан Фәттах, Америка галиме һәм фантасты Айзек Азимовка хат язып, үзенә килгән җавапны һәм, ялгышмасам, Азимовның неандерталь малае турындагы бер хыялый хикәясен, үзе тәрҗемә итеп, журналыбызда бастырган иде.

Кәбирләнүчән американнар өчен без, фәкыйрьләр, неандерталь малае гына түгел микән? Әйттем исә кайттым.

Чит телдән турыдан-туры тәрҗемә итү мәсьәләсе һаман хәл ителмичә кала. Инглиз, француз, немец, испан һ. б. милләт язучыларын русчадан тәрҗемә итү оят безгә, оят. Гомәр Хәйямның президент Путинны да сокландырган мәшһүр робагыйлары татарчага, сайлап-сайланып кына, нигездә, рус теле аркылы тәрҗемә кылынганнар… Бусы – икеләтә хурлык. Татар әдибе үзенең элгәрләрен – гарәп-фарсы шагыйрьләрен – һәм шәрык поэзиясен биш бармагын белгән кебек белергә тиеш. Үзбәкләрдән үрнәк алыйк. Безнең президент Гомәр Хәйямны татарча укысын. Өстәвенә компьютерчы кыз бер-ике хәрефен алмаштырса, Гомәр Хәйямның башкортчасы да әзер булыр… Конкрет бу очракта, әүвәлдәге кебек, башкорт укучысы да безнең йогынтылы даирәбездә калыр.

Язучылар берлеге каршында, һич югы, гарәп телен өйрәнү түгәрәге оештырылсын иде. Шунда ук гарәп шрифты куелган компьютерда эшләргә өйрәтсәләр, тагы да әйбәтрәк. Гарәп теле сүзчән хәзрәтләребезнең кагылгысыз биләмәсе генә булып калмасын, әдип кеше дин әһеле белән тигез торып гәпләшә һәм, кирәксә, бәхәс кора алсын. Коръәннең татарчага югары сыйфатлы тәрҗемәсе юклыгы да гарәп телен белмәвебездән килә бит. Коръәннең башка төрки халыклар кызыгырлык һәм безгә иярерлек яхшы тәрҗемәсен булдырсак иде. Бу – әдипләр һәм галимнәр бурычы, бу эшне дин әһелләребезнең ялгыз гына ерып чыга алмаячагы күренде инде.

Борынгы төрки телебезне өйрәнсәк, күпләгән хакыйкатьләрнең ата-бабаларыбызга ук мәгълүм булганлыгын күреп таң калыр идек. Ерак элгәрләребез хәтта һинди фәлсәфәсен белгәннәр, Кытай (Чин) ачышларыннан хәбәрдар булганнар, Юпитер (Айгыр) һәм Сатурн (Зөхәл, Туфрак йолдыз) планеталарының хәрәкәтен хисаплый алганнар, Бөек бозланыш чорына кадәр үк Ай фазаларын күрсәтә торган уч төбе хәтле генә таш календарь уйлап тапканнар, табигый таш «мөгезбака» сыртына йолдызлы күк йөзе картасын төшергәннәр… Борынгы элгәрләребезнең интеллектуаль казанышлары, чыннан да, искитмәле.

«Әйдәгез артка!» дигән өндәмәдән курыкмыйк, ул безгә җуйган максудыбызны табарга ярдәм итәр.

Сүнмәс ут янында хыялланып утырып, уйларымда әллә кайларга каерып кергәнмен, тарих карурманында яшьти Шүрәлем белән адашып, Сүз башым истән дә чыккан бугай… Күңел төпкеленнән әллә нинди археологик катлам-сәхифәләрне актарып алды бу Китап.

Юк, юк, борчылмагыз, – бар да истә.

Шәмдәлләрдә генә утлар яна… Дәртле Мәнд кабызган шәм ялкыны «Менә сүнәм… сүнәм», – диеп леперди.

Утлар сүнәр. Хәтәр җилдән бигрәк, аны вакыт-патшаның битараф сулышы сүндерә. Шулай да күз алдыма котсыз яман сурәт килә: вәйран хәрабәләр арасында сүнгән учак көлен җен туеның салкын җиле бөтерә, тузгыта…

Утлы, тере күмер сүнгәч, аны үле күмер, диләр.

Өмет кенә сүнми. Адәм күңелендә аның гәрәбә утыдай бәләкәй электр чаткысы барыбер саклана.

Кадими Болгар кирпечедәй саллы «Сүнмәс утлар балкышы» китабы гасырларга безнең гранит төсендәге чакматаш булып калыр – мәңгелек тарих нигезенә салынган татар кирпече…

Альберт Фәтхи сыман дәртле бер яшь китап корты аны тузанлы киштәләрдән сак кына күтәреп алыр да, гранит чакматашын сызып, татарның балавыз шәм төпчегендә янә җанлы ут тергезер һәм шуның тыйнак балкышында, томанлы Ак барс белән янәшә, бүгенге моңлы фикер ияләребезнең кан җылысын саклаган шәүләләрен күрер.

Сәлам сиңа, Фәтхи-турун, сәлам сезләргә. Моны мин генә әйтмим, моны «Сүнмәс утлар балкышы» китабын дөньяга чыгарган кордашларым да әйтә.

Татар дөньясы бигүк караңгы түгелдер бит, кардәшем? Зольмәт түгелдер?

Безне сагынасызмы?

Ә без сездән көнләмибез, юк. Тынгысыз Виссарион Белинский гына 1950 елда яшәячәк оныкларыннан көнләшкән бугай. Ялгышкан даһи, ялгышкан… Йөз елдан соң Рәсәйне замандашлары төзегән «Коммунистик партия манифесты» тудырачак ГУЛАГ пәрәвезе чорнап алыр дигән кара уй башына да килмәгән аның.

Һәркемгә үз заманы кадерле, бәс, шулай булсын! Матур киләчәк хакына яшим һәм эшлим дисәң дә, син бүгенге көнең өчен шәһит китәсең.

Безнең кордашларга шәһитләр буыны булырга язган.