Читать книгу Сайланма әсәрләр. 4 томда. Том 3 - Ахат Гаффар - Страница 1

Ике бүлекле драма

Катнашалар:

Фәрдәнә.

Сәгыйдулла.

Ярми.

Сара.

Люция.

Хөрмәт.

Безнең көннәр һәм үткәннәр. Авыл.

Беренче бүлек

Сугыш җыры

Кыш. Иртә. Өй эче. Кыңгырау чыңы.

Фәрдәнә. Бар дөньяны яңгыратып чыңлый!

Сәгыйдулла күренә.

Сәгыйдулла. Без кыңгыраусыз гына өйләнешкән идек. Мәгәр гомер моңлы узды. (Югала.)

Фәрдәнә. Артыгы белән моңлы.

Ярми күренә.

Ярми. Дөнья уртасында торган кыңгыраулар булып, заманында сулкый-сулкый безнең йөрәкләребез чыңлады. (Югала.)

Люцияне күтәреп, Хөрмәт керә.

Хөрмәт. Яңа ел бүләге алып кайттым сиңа, Фәрдәнә әби!

Люция (Хөрмәткә). Мине сиңа ул биреп чыгарды түгелме соң әле?

Фәрдәнә. Әҗәткә түгел, бөтенләйгә!

Хөрмәт. Бөтенләйгә. Бүләк әҗәткә бирелми ул.

Фәрдәнә. Кемнең кемгә бүләк икәнен тормышыгыз әйтер. Бер-берегезгә бүләк булып яшәгез! (Аяк асларына мендәр сала.)

Хөрмәт. Инде туй! (Люцияне төшерә.)

Люция. Әти-әни килеп төшәр менә…

Хөрмәт. Мин аларга кем диярмен икән?

Люция. Әти, әни диярсең… Алар яшьләр әле.

Хөрмәт. Чит кешеләрне алай атау авырдыр ул. Гомергә бер әйтеп карамагач.

Фәрдәнә. Гомергә бер дә әйтмәү авыррактыр.

Люция. Анысы да монысы, «документыбыз» артты, Фәрдәнә түти. Менә. (Күрсәтә.) Тагын бер таныклык алып кайттык. Инде икенчесе.

Хөрмәт. Икенчесе?

Люция (көлә). Беренчесе, бүген синеке булу өчен, минем егерме өч ел элек дөньяга килүем турында иде. Бусы – син минеке булу турындагысы.

Хөрмәт. Аңа калса, кеше гомеренә өч туй тиеш. Минеке бергә ким: бәби туемны уздырырлык әти-әнием булмаган. Үчен шушы туебыздан алам. Үткәрәбез шундый итеп, иң соңгы – үзебез үлгәч үткәрелә торган туебыз узгач та, сагынып сөйләрлек булсын! Кыңгыравың өчен рәхмәт, әби. (Кыңгырау суза.) Чыңнарыннан агачларны сарган бәсләр авыл буйлап коелып калды.

Фәрдәнә (үзалдына). Башта коела да, чәч бәсләре булып, кире куна ул. Әйтәм кар тузгый – бәхетегез күккә тигән икән. Юлыгызга ак җәймә булып түшәлсен!

Xөрмәт. Инде туй!.. Кара әле, Люция, минем яктан да кода-кодагыйлар табыйк әле.

Люция. Эзлисе юк – әнә Фәрдәнә түти.

Хөрмәт. Кунакларга кодагый бул әле, Фәрдәнә әби. Анам кебек итеп.

Фәрдәнә. Булдыра алсам, шуңар хакым булса.

Хөрмәт. Хакы булмаганнар, сиңа килеп, әҗәткә алсын. Аларга өләшкәннән соң калганы да синдә минем кебекләр- нең йөзәвенә җитә. Синең шикеллеләр хакы җитми әле бу дөньяга!

Люция. Риза, риза, әйеме, Фәрдәнә түти? Әх, бер… кодалы да булсак!

Фәрдәнә. Кешеләр тиң яратылган кана… Бәхеткәйләре генә ким таратылган аның. «Уф!» дигән тыннарың белән тартып алыр хәл калмаган… Эзләгән-эзләгән – парлыларны табыгыз инде. Беләсезме, оланнар, дәшегез әле түбән оч Сәгыйдулла абзагыз белән Сара астагызны.

Люция. Ә без дәштек инде. Менәселәр.

Хөрмәт. Тик Сәгыйдулла абзый авырып тора бугай.

Фәрдәнә. Шуңа әйтүем дә. Җилкенеп бер менсен әле. Мәҗлескә дисәң, күңеле көр, уен дисәң, теле җор аның.

Сара керә.

Люция (аны күреп). Йөз яшәрсең, Сара түти!

Фәрдәнә. Килен төшергән мәлгә туры килдең. Бәхет өстенә.

Люция (аңа). Синең өчен килене белән кияве бергә инде.

Хөрмәт. Ни булды, Сара апа?

Сара. Таң белән Сәгыйдулла абзагыз вафат булды, җирләргә кирәк.

Фәрдәнә. Аһ!

Хөрмәт. Бәхет хәсрәт күршесе икән.

Люция. Яңа елга каршы төндә үләләр димени? Бүген безнең туй көне ич.

Сара. Шуңа мендем. Кеше җибәрсәм аңламассыз дип.

Хөрмәт. Аңламаудамыни эш! Булмады инде.

Сара. Булмасын иде шул…

Люция. Нәрсә «булмасын иде»?..

Фәрдәнә (сак). Туймы?

Сара. Боздык. Тик бездән торамыни? Үпкәләмәгез ин- де.

Хөрмәт. Үлем үпкә сәбәпчесе түгел.

Сара. Бүгенгә кичектереп тормыйсызмы?

Люция. Гомергә бер килгән бәхетнеме?

Сара. Үзегезгә үк читен булыр, кызым. Югыйсә урамның бер очында – үлем, икенче очында – туй.

Люция. Без туйны әкрен генә, сабыр гына, тыйнак кына итеп үткәрербез, рөхсәт ит, Сара астай.

Хөрмәт. Тукта, чү, Люция. Бәлки, шулай кирәктер.

Фәрдәнә. Тел әйләнми – Сәгыйдулла вафат!..

Сара. Вафат…

Фәрдәнә. Авыл тарихында үлем-китем белән туй итү бергә туры килгәне хәтеремдә юк. Бала табулар булды. Анысы аңлашыла – дөньядан китү дә, дөньяга килү дә сорап алынмый. Ә туй…

Сара. Мин китим, алайса. (Китәргә юнәлә.)

Люция. Хөрмәт, Хөрмәт! Әйт инде бер сүз!

Хөрмәт. Ул Сәгыйдулла абзый бит, Люция!

Люция. Күпме кунак килеп төшәчәк, аларны нишләтик, ди?

Хөрмәт. Өлкәннәрне рәнҗетмик.

Фәрдәнә (аларга карап торгач). Йөрәк ышанмый. (Сарага.) Алай да үлгән артыннан үлеп тә булмый лабаса инде, Сара.

Сара. Ни диюең?

Фәрдәнә. Миннән түгел, үзеңнән сора.

Сара (туктый). Мондый көнне туегыз канатсыз, моңсыз булыр ич. Сәгыйдулла рухы да риза кылмас. Халык килештермәс.

Фәрдәнә. Һәммәбезгә шунда барасы. Тик әле берәү дә исәннәргә җырламагыз да биемәгез дип әйтеп китмәгән.

Люция. Китмәгән бит, әйеме, Хөрмәт?

Сара (кисәк борыла). Ә китсә?

Фәрдәнә. Шулай дип китәр идектер, әгәр дөньяга үләр өчен генә килә торган булсак… Яшәргә дип киләбез ич, Сара! Үзеннән соң калган туйларны Сәгыйдулла гына алып китә алмый.

Люция.

Әнә ич Тукай «җырлармын» дигән!

Хөрмәт. Сүз безнең йөзебез турында ич, Люция.

Люция. Тукай халык күңелендәгене әйткән ләбаса. Авыл халкы гаеп итмәстер… ихтимал.

Сара. Мин яхшылык белән мендем. Яманлыкка алмагыз, оланнар… Яшьләр яшьләр инде: сиңа килешмәс ич, Фәрдәнә…

Фәрдәнә. Сәгыйдула туйга сүз әйтмәс иде. Мин аны беләм!

Сара. Сәгыйдулланың сиңа атап ни әйткәнен мин җиткерермен әле.

Фәрдәнә. Мине искә алган икән әле. Онытмаган. Рәхмәт.

Сара. Ничек кенә искә алды әле! Җиткерермен… (Люциягә.) Әллә аңлата алмадым, әллә аңлый алмадыгыз, оланнар?..

Хөрмәт. Алай димә әле, Сара апа. Без тагын бер уйлап карарбыз.

Фәрдәнә. Мин әйткәнчә булыр, Хөрмәт улым.

Сара. Бүрек ташлап котылмыйлар бүредән, Фәрдәнә! Соңаргансың. Яшьләрдән оял әзрәк. (Китәргә борыла.)

Люция. Безгә дисә, бездән генә калмас… Кирәк икән, үткәрмәбез дә. Кечерәк кенә мәҗлес тә ярап куяр.

Хөрмәт. Инде юк – туйны үткәрәбез.

Люция. Дөрестән дә, ихтимал, килешмәстер, Хөрмәт.

Хөрмәт. Килешмәс иде… әгәр мин Сәгыйдулла абзый белән Фәрдәнә әбине белмәсәм. «Нишлик?» дигәнгә, Сәгыйдулла абзыйның «Туй!» диячәгенә ышанмасам.

Сара. Күп беләсез, үзегезгә генә ышанасыз шул сез, яшьләр.

Хөрмәт. Сәгыйдулла абзый риза-бәхил булыр иде. Чөнки җырлап яшәгән кеше җылап үлми, Сара апа. Ул шундый кеше иде. Әзерләнә торыгыз, Люция.

Люция. Кая, нәрсәгә?

Хөрмәт. Туйга.

Люция. Ә син?

Хөрмәт. Озатышып кайтам. Җирләшеп… Әйдә, Сара апа.

Сара. Ялгышмыйсызмы, оланнар?

Хөрмәт. Туй көненең кай төше ялгыш, Сара апа?! Туй көне – тормыш көне.

Сара (үзалдына). Сәгыйдулла, ни диярсең?

Сәгыйдулла күренә. Гармун тоткан.

Сәгыйдулла. Үз тәнемне генә алып киттем. Дөнья гаменә шатлыгы-кайгысы белән исәннәр хуҗа. (Югала.)

Люция. Инде нишлибез, Фәрдәнә түти?

Фәрдәнә. Инде нишлибез? (Үзалдына.) Ярми исән булса, әйтер иде микән?

Ярми күренә. Ефәк күлмәк таратып җибәрә.

Ярми. Без әйтәсене әйтеп бетердек. Мәгънәсен кылган гамәлләребездән эзләгез. (Югала.)

Сара (Хөрмәткә). Әллә, оланнар, сез хаклы микән?

Люция (Фәрдәнәгә). Хата ясыйбыз түгелме, Фәрдәнә түти?

Хөрмәт. Дөреслек ялгышсыз гына була, ә ялгышуда бернинди дөреслек юк дип әле һичкем әйтмәгән. Шуны аерырга өйрәнер өчен яшибез.

Караңгылык. Туй шавы. Люция белән Хөрмәт чыга. Үбешәләр. Бар дөнья яктырып китә, сафлык, чисталык.

Люция. Шушымыни инде, шушымыни?!

Xөрмәт (сулы кисмәккә таяна). Әгәр мин сиңа… сөюем шушы кисмәктәге су сымак… гел мылкып, ташып торыр дисәм, ышанма!.. Төрле чак булыр.

Люция. Ни диюең бу? (Шаярып.) Төбендә өч тамчысы калса, миңа шунысы җитәр. Бер дә калмаса, иң элек үзең коргаксырсың ич.

Хөрмәт (уйга бирелә). Картаеп, инде йөземнән, кыяфәтемнән сөюемне берничек таный алмый башласаң да бел: коргаксымам. Антым дип бел. (Кисмәктән чүмеч белән су алып эчә.)

Люция. Салкын тияр.

Хөрмәт. Детдом баласынамы? Син дә эч әле. Менә шушы сусыз тора алырлык булсаң, миннән бизсәң дә ярый. Бер сүз әйтмәм. (Чүмеч белән су алып, Люциягә бирә.)

Люция. Матур әйттең. (Эчә.) Чур – хәзер мин!.. Инде мине тыңла.

Урыннарын алмашалар.

Хөрмәт аңа су чәчрәтә.

Көзге итеп, шушы суга кара әле. Күрәсеңме? Битемдәге бу су тамчылары күз яшьләренә әйләнерлек итсәң… хәтереңдә яшьлегеңә кайта алмыйча адашып йөр!

Кара-каршы басып, суга карыйлар.

Хөрмәт. Хәтерсез кеше сусыз мичкә кебектер ул әйеме? Җаны коргаксыйдыр.

Люция (чүмечне күтәреп). Коргаксымас өчен!

Көлешә-көлешә алмаш-тилмәш су эчәләр. Зур җиз самавыр күтәреп, чаршау артыннан Фәрдәнә чыга.

Фәрдәнә. Тамакларыгыз киптемени, шулхәтле сыйлашасыз? Әйдәгез, табынга, чәй куям.

Хөрмәт. Ай-яй, әби! Нинди көчең белән күтәрәсең моны? (Самавырны ала.)

Фәрдәнә. Шушыннан эчкән сулар көче белән, Хөрмәт улым!..

Хөрмәт. Бер Иделлек кенә су үткәндер моннан! (Кереп китә.) Чәй, җәмәгать!

Фәрдәнә. Безнең йөрәк ярсуларын шул – Идел сулары гына басса басты инде.

Люция. И мәшәкатьләдек тә инде сине, Фәрдәнә түти!

Фәрдәнә (кисмәктәге суга кырын карап). Кеше, кызым, үз гомерендә җиде мәетне гүргә озатсын дигән, ә мәшәкать димәгән.

Люция. Ә күпме кызны кияүгә бирсен дигән?

Фәрдәнә. Анысын әйтмәгән.

Стенага эленгән баланның бер тәлгәшен сындырып ала.

Люция (аның балан бөрчегәнен карап). Тегендә кереп эч, түти! Кеше белән.

Фәрдәнә. Анда да элгәшербез. (Чәй ясый.) Башта монаусын аударыйк әле.

Люция. Ник балан белән эчәсең? Авырыйсың мәллә?

Фәрдәнә. Балан хикмәтле ул, бәбкәм. Матурлыгы сезнең туй сымак, әчесе – тормышның кайгы-хәсрәте ише. Әнә ич үлем белән башланган көн нинди: ямьле туй белән очлана.

Люция. Искә алма инде, түти… Балан Сәгыйдулла абзый үлгәнгәмени?

Фәрдәнә. Синең язмышыңа язган әчеләрне ашавым. Сезгә дөньяның җиләкләре генә калсын. (Чәй эчә.)

Люция (аны кызганып карап тора, аннары кинәт елмаеп, аны авыр кичерешеннән арындырырга теләп, тиз). И, бүләкләр, Фәрдәнә түти, бүләкләр! (Кереп китә, эчтән.) Тутырганнар! (Чыга, бер төргәк сүтә.) Карале, түти, нинди эчке күлмәк! Кайсысының бүләге икән? (Көзге каршына басып карый.)

Фәрдәнә (күлмәкне капшый, үзенә үлчәгәндәй итә). Сау тәнеңдә тузарга язсын, бала… Без яшьлектә боларсыз да хәйран булдык, буып-кысып йөрмәдек. Әүвәле, кызым, кием затлыгыннан битәр, җан сафлыгы кыйммәт иде.

Хөрмәт чыга, аларга карап тора.

Люция. Хәзер дә шулай, түти.

Фәрдәнә. Булмыйча! Тормышның алмашка күлмәге юк. Бар киеме – сафлык. Ә аның тамыры бездә – хатын-кызда. Тормышның кияре сафлык булсын, кызым.

Хөрмәт. Фәрдәнә әбине кызлар итеп киендерәсеңмени? Кара аны, бутап куймагаем!

Люция. Алайса, егетләр итеп киендерәм.

Фәрдәнә. И оланнар! Әллә безне гел шушылай булган дип беләсезме? (Кулын югары күтәрә. Күлмәк җиңе кайтарылып, беләзеге терсәгенә кадәр шуып төшә.) Бу билдәрле көмеш беләзек беләккәйләргә таман гына иде, оланнар!.. Хәзер бөтен тән буенча шуып йөри. Кулга киеп, баштан салырлык…

Хөрмәт Люциянең беләгенә карап тора да кереп китә.

Люция. Фәрдәнә түти, куркам мин.

Фәрдәнә. Уйлама, кызым. Картлык ул кеше башына сиздерми төшә. Язгы сулар кар астыннан төшкән шикелле.

Люция. Мин ул турыда түгел, Хөрмәтне әйтәм. Укытучы булганым өчен генә өйләнмәдеме икән?

Фәрдәнә. Шушы матурлыгың беләнме? Сөбханалла! Укытучылыгыңны уйлап торгандыр тагын. Укытучының кадере элегрәк иде.

Люция. Сөйләшми дә.

Фәрдәнә. Пычак йөзеннән күренә, җегет кеше – сүзеннән. Андыйлар саескан шикелле гел такылдамыйлар. Сандугач шикелле бер сайрар.

Люция. Дөньяга бигрәк исе китмәс кеше инде.

Фәрдәнә. Тормыш башлауның яме – пар кашык белән тар ястыкта ул.

Люция. Безнең «пары» белән «тары» да юк ич әле.

Фәрдәнә. Менә ич өем ындыр шае. Түшәк-ястыкларым җитәрлек, кашыклар күп. Йокыгыз түр караватта булыр. Үз өегез күк яшәрсез.

Люция. Рәхмәт инде, түти.

Фәрдәнә. Кияүне яманлар сүзең беттеме?

Люция. Бетте.

Фәрдәнә. Әле дә ярый, былтыргы шикелле, ялгыз башым кыш чыгасы итмәдем. Каладан яңа агроном белән яңа укытучы кайтты дигәнне ишеткәч, кайсыгызны кертим икән дип уйга калган идем. Хөрмәтне кертсәм, ягарга утын, кәҗәгә булса да печән, тавыкларга бодай-мазар табарга булышыр иде, дим. Сине сайладым. Хөрмәткә әби генә булыр идем… Сиңа ана күк буласым килде.

Люция. Түти! (Аңа килеп сыена.)

Фәрдәнә. Бәхеткәйләрем ташып чыкты: икегез дә миңа тидегез. Шулай ул дөнья, кызым… Сәгыйдулла гына үлде менә. Өлгермәдем, өлгермәдем…

Люция (сак). Нәрсәгә?

Фәрдәнә. Бәхилләшеп чыгарга. Ул авыргач, коймак пешереп кертермен дигән нәзерем таулар булып иңемдә калды…

Эчтә «Әче!» дип кычкыралар. Хөрмәт күренә.

Хөрмәт. Люция!

Люция. Чүеп тор әле.

Фәрдәнә. Бар, кызым. Яңа гадәтегез шундый.

Хөрмәт. Фәрдәнә әби, син дә кер инде.

Фәрдәнә. Баланлап чәй эчәм әле.

Хөрмәт, Люция түр өйгә узалар. Эчтә «Әче!» дип кычкыралар. Фәрдәнә балан өзеп каба.

Фәрдәнә. Әче шул. (Җырлый.)

Эчтә тавыш. Җәмәгать, Люция җырласын әле! Уйна, Хөрмәт!

Кайдадыр читтә Люциянең җырлаганы, ә Хөрмәтнең баянда уйнаганы күренә.

Люция (җырлый).

Кереп китәләр.

Фәрдәнә, тәрәзә төбеннән алып, кыңгырау чыңлатып карый.

Фәрдәнә. Үткәннәрнең ядкяре… Бергә утырып, соңгы мәртәбә чәй дә эчелми калды.

Сәгыйдулла күренә.

Сәгыйдулла (кисмәккә таянып, үзенең чагылышын карый). Үткәннәрне искә алыр идек.

Фәрдәнә. Күңелдән бөтен хәсрәт юшкыннарын юып.

Сәгыйдулла. Хәсрәт түгел. Үткәннәрдән калган безнең ядкяр киләчәккә очкан хәтеребез кошы мәллә?

Фәрдәнә. Мәшәкатьләр артыннан куып, картлык соңарды. Хикмәт диген: бүген иртән бөтен дөньяны тутырып килеп төште.

Сәгыйдулла. Яшьлеге дә әллә ни ерак түгел. Хәтерлә генә: сандыгың шикелле ачылыр да күз алдыңа җәелер… (Суга иелеп, үзен күзәтә.)

Фәрдәнә. Ерак булмаган кая… Мыегың әнә әллә нинди, күрмисеңмени?

Сәгыйдулла. Нинди?

Фәрдәнә. Кунык кунган. Яшел.

Сәгыйдулла. Ә синең битеңдәге теге борчак кадәрле генә чокыр торамы әле?

Фәрдәнә (битен капшый). Билдәрле беләзек… беләк буйлап шуып йөри.

Сәгыйдулла. Зират сукмагына җил кар тузгыта. Күмелгәнче китим.

Фәрдәнә. Киткәнче әйтеп кал әле. Нинди васыять ул?

Сәгыйдулла. Сара әйтер.

Фәрдәнә. Ул инде әйтте. Әле ишетмәдем генә.

Сәгыйдулла. Ишеткәндә, колагың белән түгел, күңелең белән тыңла.

Фәрдәнә. Авыз белән әйткәнне күңел ишетер иде дә… Сара ым белән генә белгертте шул.

Сәгыйдулла. Ымның мәгънәсе меңләгән. Минеке меңнең берсе генә. Хәтер көзгеңдә шунысы чагылсын. (Чыгып китә.)

Хөрмәт белән Люция керә.

Люция (җырлый).

Фәрдәнә (кисмәккә карап). Үткәннәрдән бары шул җыр калды… Аккан сулар белән ярыша-ярыша уза икән гомер… Җиле кузгаткан дулкыннан камыш кына тавыш сала… баштагы хәтер шикелле кыштыр-кыштыр…

Сара керә. Яулыкка төрүле төенчек тоткан.

Хөрмәт. Әйдүк, Сара апа!

Сара (бераз тын торганнан соң, туй шавына колак сала-сала). Инде менә Сәгыйдулла абзагызны да җирләдек.

Люция. Яңа елга каршы, ә? Бүген безнең туй көне инде.

Фәрдәнә. Балаларны рәнҗетмик, Сара.

Сара. Шуңа мендем. Иртән аңламагансыздыр дип. Кеше генә җибәртеп әйттерер идем, әллә минемчә әйтә, әллә юк.

Люция. Бик яхшы аңладык. Кеше җибәрсәгез дә, сездән усалрак итеп әйтә алмас иде.

Хөрмәт. Сабыр ит әле, Люция!.. Кичектереп булмады инде туйны, Сара апа. Бик аңлыйбыз да бит… Син дә аңла инде, битәрләмә.

Сара. Ни сөйлисең, олан? Урамның бер очында – үлем. Икенче очында – туй. Тормыш шулай булмаса, ничек яшәр идең? Йөрәк кабул итми бүтәнчә. Һәммәбезгә шунда барасы. Җырламагыз да, биемәгез дә дигән сүз белән йөрмим бит.

Хөрмәт. Өстеңне сал, Сара апа. (Булыша.)

Люция. Әйдәле, утыр, күңелең булмасмы?

Сара. Җәяүле буран кузгалды. Бераз җылынам да китәм. (Люциягә төенчек суза.) Мәле, кызым, алып куй түргәрәк.

Люция. Юк, юк. Зинһар, кирәкми. Безгә синнән бүләк кирәкми.

Сара (Фәрдәнәгә). Алып куй әле бер төшкә… Сине искә алды. Соңгы мәлендә дә искә алды. Сиңа атап әйткән васыятеннән йөрәкләрем өшеп китте инде менә.

Фәрдәнә (әкрен). Исән чагында кыланмаганны да кыланган икән. Куй үзең анау урындыкка. Җиткерергә бүтән вакытын тапмас идеңмени?

Сара. Әллә аңлата алмадым, әллә аңлый алмадың, Фәрдәнә. Иртәгә дә менә алган булыр идем, иртәгә чаклы күңелең елап, эчең пошып тормасын дип уйладым. Яшиселәр дә бар ич әле.

Фәрдәнә. Уз, утыр. Балалар, сез барыгыз, бәйрәм итегез.

Люция. Әлбәттә, әлбәттә!..

Кереп китәләр.

Сара. Иртәнге өчен үпкә тотма инде.

Фәрдәнә. Анысы шулай… Әйдә, чәй эчик әле. Сөйләшик. Таш булып күңелдә калмасын.

Чәй эчәргә утыралар.

Бал кап.

Сара. Тирләтер. Кайтасы бар.

Фәрдәнә. Кун димим. Кунаклар күп.

Сара. Бүген өйне ничек ялгыз кундырасың? Балалар көтеп калды. Һәммәсе кайтып җиттеләр, сабыр гына озаттылар.

Фәрдәнә. Безнең Габделхарис кына өлгермәде. Күңеле белән безгә якын да бит, эше белән дөнья читендә. (Тынлыктан соң.) Сәгыйдулла җир җимертеп йөри иде әле. Узган атнакич төзелештән кайтып килә. Балтасына агач башы элгән. Шул кичне төш күрдем. Имеш, ана казымны күтәреп, аның янына килгәнмен дә: «Суеп бир әле», – мәйтәм, ә ул: «Ана казны суймыйлар», – ди.

Сара. Миһербанлы булды.

Фәрдәнә. Чәй эч. Балан кабып кара әле, тамагыңа каптырмасмы әзрәк?

Сара. Ул юклыкка ничек кенә күнегелер инде.

Фәрдәнә. Күнегелмәс. Ир күмү – ярты җанны күмү белән бер ул.

Сара. Син инде икенче кат. Башта Ярмине…

Фәрдәнә. Өченче. (Тынлыктан соң.) Сәгыйдулланы ике тапкыр.

Сара. Вилдан мине калага алып китәм ди.

Фәрдәнә. Хәерлегә булсын… Мине күпме чакырдылар. Ул Габделхарисым инде… Таш астындагы бака күк шәһәрдә яшисем килмәде. Күчтәнәчләре болай төгәл йөри йөрүен.

Сара. Балаларга ата-аналарның хәсрәтен күрмәү яхшы. Безнең бәхетебез шунда – белмәсеннәр. (Фәрдәнәнең күзенә карап.) Берсен дә белмәсеннәр, Фәрдәнә… Йөзгә чыгармадык, тату яшәдек. Үпкә тотмадык, шөкер. Беребезгә бер бурычлы калмадык. (Төенчеккә ымлый.) Менә соңгысын алып менүем.

Фәрдәнә. Шулхәтле дә серле ни соң ул, Сара?

Сара. Сәгыйдулла язларының моңы.

Төенчекне чишә. Урындыкта гармун ятып кала. Сара орынгач, кыңгыраулары чыңлап куя. Фәрдәнә читкә борыла.

Фәрдәнә. Ник күтәреп йөрисең аны?

Сара. Сәгыйдулла кушты.

Фәрдәнә (үз-үзенә). Нәрсә соң бу, Сәгыйдулла?

Сәгыйдулла күренә. Фуражка кигән, орден-медальле гимнастёркадан.

Сәгыйдулла. Гомер. Ул гармунга ничә яз сыйды!

Сара. Җир кешенең моңнарын да күмә микәнни?

Сәгыйдулла. Кабул итсәгез, анысы исәннәргә кала.

Фәрдәнә. Васыяте шушымыни?

Сара. Шушы. Аңар бу гармунны син алып биргән булгансың.

Фәрдәнә (тәрәзәдән карый). Усал мәгънә.

Сәгыйдулла. Усал яшәмәдем.

Фәрдәнә (Сарага). Салкынайтты тышта, бакчы, тәрәзәләргә нинди боз катты.

Сара. Гармунны Фәрдәнәгә менгез, дигәч, үзем дә өшеп киткәндәй булдым.

Фәрдәнә (сак). Үч итеп эшләде микәнни ул моны?

Сара. Юк, Фәрдәнә. Башта минем дә исләрем китте. Аңлагач, бәхетеңнән көнләп куйдым. Мине шул өшетте. Мә, алып куй. Күз алмасыдай саклап яшәде.

Фәрдәнә (гармунны ала). Рәхмәт. (Борылып.) Хәтерлисеңме, Сәгыйдулла? Өйләнешеп, башка чыккан көздә Йөзен базарыннан алып кайткан идем. Төп йорттан килгән ун баш казның җидесенә алмаштырып.

Сәгыйдулла. Курка-курка гына.

Фәрдәнә. Сабан алырга дип акча җыя идек. Ә мин гармун алып кайттым.

Сәгыйдулла. Куанып бетә алмадым, җүләр. Күрсеннәр, янәсе! Кунак-төшем, туй-мазарда иң кадерле кеше мин хәзер дип…

Фәрдәнә. Искесен Габделхариска биреп, эңгер-меңгердә урам әйләндең.

Сәгыйдулла. Ә сабанның кирәге чыкмады.

Фәрдәнә. Колхозга кердек, атны илтеп биргәнең өчен и еладым, и тиргәдем сине!

Сәгыйдулла. Күәскә дә күршегә чаба идең. Безне колхоз кеше итте. Ялгызың азапланган ише булдымы соң?

Сара. Газиз хатирәле гармун. Кайчандыр исемең гәҗитләрдән төшмәгән орденлы тракторчы Фәрдәнә Басыйрова идең, шуның истәлеге.

Фәрдәнә. Сәгыйдулланың ачы васыяте…

Сара. Ачы димәде.

Фәрдәнә. Димәде? Тилгән тавында ич: аның җаны белән минем җаным өзгәләнүе тәкәрлек булып аваз салган иде. Өстә ул гармун уйный, аста, сазлык өстендә әйләнә-әйләнә, тәкәрлек кычкыра… Тикмәгә булмаган.

Сара. Урак ура идек.

Сәгыйдулла. Ә аңынчы минем үлүем хәбәре килгән.

Фәрдәнә. Яшәү ямен югалттым. Балаларын югалткан каз сыман, дөньяда гамем бетеп, алны-артны карамый йөргәч, йорт-җирем янды. Өй каршында үскән каен кара көйде. Карлыгачлар кайткач, икесе кара кисәүләр өстендә өзгәләнеп очтылар да югалдылар.

Ярми күренә. Гимнастёрка, галифе кигән. Бер җиңе буш, ул бил каешына кыстырылган.

Ярми. Карлыгачларың оя тапмый, Фәрдәнә. Киттеләр.

Фәрдәнә. Кошлар яңа оя корыр. Мин генә улым белән кая барыйм? Кошлар булмаганбыз, ичмасам, очар да китәр идек.

Ярми. Мин дә очар идем. Сыңар канат белән ерак китеп булмас… Синең ояң юк, минем – канатым… Сугышларга үч итеп яшиселәр бар әле! (Тын торгач.) Чык кияүгә!

Фәрдәнә. Кемгә?

Ярми. Миңа.

Фәрдәнә. Минем ирем бар.

Ярми. Кайтыр дисеңме?

Фәрдәнә. Бер кайтмаса, бер кайтыр күк.

Ярми. Синең ояң юк, минем – канатым. Яшиселәр бар әле! Чык кияүгә. (Күккә карап.) Карлыгачларың оя кора, Фәрдәнә. (Китә.)

Хөрмәт белән Люция туендагы шау-шу. Җыр.

Фәрдәнә. Бау булып ишелепләр генә торган хәсрәтләрне төйни башлаган идек инде.

Сара. Ә ул кайтты да төште!

Фәрдәнә. Кыш көне күк күкрәгән шикелле.

Сара. Тилгән тавы кырында көлтә бәйли идек.

Фәрдәнә. Ә мин – тракторчы, комбайн тагып йөрим.

Сара. Төшлеккә туктап, бәпкә төпләренә хәл алырга яттык.

Фәрдәнә, йөзен яулык белән каплап, бәпкә төбенә ята. Сара тотып тора, Ярми чалгы суга башлый. Гармунда уйнап, Сәгыйдулла керә.

Сәгыйдулла. Сәламәтләрме, хатыннар! Исәннәрмесез!

Сара. И-и-и, күрми дә торабыз! Басыйрныкылар югаламы соң! Бөтенесе кайтып бетте. Минеке генә ул… (Фәрдәнәне уята.) Фәрдәнә, Фәрдәнә… Тор! Сәгыйдуллаң…

Ярми читкә китеп баса.

Фәрдәнә (изү төймәсен каптыра, йокы аралаш). Нинди Сәгыйдулла?

Сара. Берәү генә ләбаса ул синең!

Сәгыйдулла (Фәрдәнәгә таба атлый). Әнкәсе! Сөбханалла!

Фәрдәнә әкрен генә баса, кулына урак ала.

Саумы, әнкәсе!

Фәрдәнә каршы бара, тик кинәт, борылып, Ярми янына ташлана.

Фәрдәнә. Ярми!..

Сәгыйдулла. Кызлар диярсең – кара, кая качасың? (Көлә. Сара аны читкә сөйри.) Тукта әле, ник сөйрисең?.. Ярми, кордаш, тот, җибәрмә! Тапкан уен!..

Сара (Сәгыйдулланы сөйрәп алып чыгып китә). Тоткан инде ул аны. Кил әле, дим!..

Ярми (Фәрдәнәгә). Ник йөзең качты?

Фәрдәнә. Үзеңнең соң!

Ярми. Ат урламаган ла!

Фәрдәнә. Җан яралы, Ярми!

Ярми (Фәрдәнәнең чәчен сыйпый). Җан… төзәлер. Җинаять кылмадык. Ахыры хәерле булсын. Күрәсең, бу сугышның ялкыны тәнне генә көйдермәгән. (Фәрдәнәнең урагын алып, аны кылыч кебек итеп селти.) И-их!.. Дөньясын төбе-тамыры белән!..

Бию көе уйнап, Сәгыйдулла керә.

Сәгыйдулла. Бас ярсуларны, хатыннар!

Сара. Минем Ибраһимымны күрмәдеңме, Сәгыйдулла?

Сәгыйдулла. Бие, Ярми! Бас ярсуны, бие!

Сара. Кызган табадагы балык сыман итеп! (Бии.)

Сәгыйдулла. Бие, Ярми! Миңа караганда да авыр булыр сиңа.

Ярми уртага чыга, әйләнеп килә дә аңа текәлеп торган саен ярсурак биергә керешә. Чыгып китәләр. Бию анда дәвам итә.

Фәрдәнә. Молотилка барабанына тыккан көлтәләр күк биеделәр. Егермеләп хатын, биш-алты ир… Ләкин Тилгән тавы басуында җан авыртуының бер бөртеге дә коелып калмады. Югыйсә җир чыдамас иде: безнең яраларыбызны шул язларда шыттырып чыгарыр иде. Яфраксыз карт агач итеп. (Чыгып китә.)

Җил авазы. Сәгыйдулла белән Сара керә.

Сәгыйдулла. Шундый-шундый хәлләр икән монда, Сара.

Сара. Фәрдәнә белән синең арадагы күперләр җимерелде шул инде.

Сәгыйдулла. Әйе икән, Сара. Әллә юкка кайттым инде?

Сара. Ничек юкка булсын?

Сәгыйдулла. Үз каберемне күргән кебек булдым әле.

Сара. Чак кына аның каберенә кайтмадың.

Сәгыйдулла. Каберенә?.. Сүз сөрешеңне тота алмыйм – контузия бәргән ише.

Сара. Яшәр өмете киселгән иде Фәрдәнәнең. Ярми ялгады. Йөрәкне йөрәккә түгел, син уйлама ниндидер гыйшык-мыйшык нәрсә булгандыр дип. Тик Ярми аның сулган тормыш тамырына үз кан тамырын гына ялгады. Яшәр өчен. Бар үлемгә каршы торып яшәр өчен.

Тынлык.

Сәгыйдулла. Син көтәсеңме?

Сара (тыйнак елмаеп). Көтәм.

Сәгыйдулла. Көтмә.

Сара (читкә тайпыла). Фәрдәнәгә үч итеп әйтәсеңме? Көлмә. Көлмә син!

Сәгыйдулла. Көлмим. Чынлап әйтәм. Кем белә бит болай килеп чыгасын? Кем белә?! Сара! Бүген монда минем урында, беләсеңме, кем басып торырга тиеш иде?

Сара. Үзеңнән гайре беркем дә түгел. Кимсетмә үзеңне. Яраларга вакыт дәва. Онытылыр. Синең урында булсам, мин беразга китеп торыр идем.

Сәгыйдулла. Китеп…

Тынлык.

Китсәң иде дә бит…

Сара. Кем тота?

Сәгыйдула (әкрен). Син.

Сара. Мин?! (Тыела алмый көлә.) Ай-яй бу ирләр, ә? Әле кайтып бисмилласын әйтү түгел, кулын да юмаган… (Көлә, читкә китә.)

Сәгыйдулла (сузылган гармунын ярсу ябып куя). Көлмә, Сара! Ибраһимны күрдем мин.

Сара (көлүеннән туктый алмыйча). Ибраһимны?

Сәгыйдулла. Гозерен алып кайттым.

Сара. Гозерен? Гозерен… Нәрсәгә аның миңа гозере?

Сәгыйдулла. Сиңа түгел, миңа.

Сара. Нишлим мин гозер белән, үзе булмагач? (Көлеп һәм елап.) Нишлим мин синең гозерең белән! Үзе кирәк! Миңа үзе генә кирәк! Үзе генә!.. (Тыела алмый елый.) Үзе!

Фәрдәнә белән Ярми йөгереп керә. Караңгылык.

Пәрдә

Икенче бүлек

Сагыш җыры

Яз. Фәрдәнә белән сәнәк тоткан Сәгыйдулла очраша. Фәрдәнә читтән үтеп китмәкче була.

Сәгыйдулла (мыегын тешләп). Саумы, Фәрдәнә!

Фәрдәнә. Бер көе.

Сәгыйдулла. Торасызмы?

Фәрдәнә. Торабыз… Бу капка төбендә… ешладың.

Сәгыйдулла. Менә Сарага печән китердем. Чана чалулап, сәнәгем төшеп калды.

Фәрдәнә үтеп китә. Сәгыйдулла карап кала, Фәрдәнә, бераз баргач борылып карый.

Фәрдәнә. Габделхарисыбыз өйләнә. Хат язган. Кайта алмыйм, дигән.

Сәгыйдулла. Үзең бармыйсыңмы соң?

Фәрдәнә. Кем белән?

Сәгыйдулла. Безнең улыбыз өйләнә ич! Минем белән.

Фәрдәнә. Алайса юк. Юл өзегендә ерак китеп булмас.

Сәгыйдулла. Безнең юлларыбыз иртәрәк өзелде. (Сәнәген көч белән печәнгә батыра.)

Фәрдәнә. Язы әллә нинди килде. Нурсыз, моңсыз. Пычрак.

Сәгыйдулла. Моңланасың киләмени? Моңнары да булыр әле. Булыр! Пычракларны юар өчен.

Сара күренә. Фәрдәнә китә.

Сара. Кирәкмәс иде.

Сәгыйдулла (печән кертеп чыга). Ничек кирәкмәсен, ничек кирәкмәсен?!

Сара. Ни уйламаслар?

Сәгыйдулла. Ни уйларлар икән, ике балалы тол хатынга дүрт пот печән китергәнгә? Каһәрен әз күрделәр мәллә сугышның алай уйларга?

Сара. Кирәкмәс. Синең өлеш кирәкми миңа!

Сәгыйдулла. Минеке түгел. Ибраһим өлеше. Исән кайтсаң, минекеләргә дә булышкала, кордаш! Сараның миннән башка беркеме дә юк. Онытма, кордаш, Сараны ярдәмеңнән калдырасы түгел, бел аны! Менә нәрсә диде үләргә калыр алдыннан Ибраһим.

Сара. Тагын бер кат сөйлә әле.

Сәгыйдулла. Инде кырыкмаса-кырык сөйләдем!

Сара. Тагын берне генә…

Сәгыйдулла. Нигә берне генә? Кирәк икән, тагын туксан тугыз мәртәбә сөйлим. Моны үлгәнче сөйләргә дә сөйләргә. Дога итеп сөйләргә! Ә бүтәннәргә сәҗдә кылган кебек тыңларга…

Сара. Син миңа шулай сөйлә генә. Китермә печән, алып кайтма утын, аны кисешмә, турашма. Кирәк түгел түбә ябуларың, абзар-кура төзәтешүең дә… Балага итек басып бирүләрең дә кирәк түгел… Син миңа әнә шулай сөйлә әле тагын бер мәртәбә. (Әкрен.) Соңгы мәртәбә…

Сәгыйдулла (утыра, тәмәке төрә. Тамак кырып алгач). Безне төрле роталардан җыйдылар. Унтугыз кеше. Иң гаярь разведчиклар, авыр бурыч дип. Карасам… Ибраһим! И-и, ул күрешүне сөйләп кенә аңлатырлыкмы?! Ярар… шулай… кердек немец тылына. Ерак кердек. Шунда, эчтә, дошманның яшерен аэродромын табарга куштылар. Сигез тәүлек йөрдек. Таптык, кирәген-кирәкчә шартлаттык, тоттык бер «тел», кире борылдык… Безне куа чыкканнар икән… Тегеләрне тоткарлар өчен, әле бер төркемебез кала, әле икенче төркемебез… Унбиш кешедән алтау калдык. Тагын эзгә төштеләр безнең. Ә «тел»не ничек тә алып чыгарга кирәк. Чират Ибраһим белән миңа калырга җитте. Менә ул шунда командир каршына чыгып басты да… (Паузадан соң.) «Икебезнең беребез кайтсын, иптәш капитан!» – дип ярып салды… Шул калудан калды… Аннары мин дә калдым… Бөтенләйгә каласым калган да бит. И-их!

Сара. Рәхмәт, Сәгыйдулла!

Сәгыйдулла. Миңа ниткән рәхмәт?

Сара. Үзең дә ялгызың, әманәтен ташла инде. Җитте.

Сәгыйдулла. Ир кеше. Каян килеп, кая китмәгән? Син хатын-кыз башың белән нужаның бугазыннан алып көрәшкәндә, мин, биленнән генә алып, аркасы белән салмам мәллә?

Сара. Бүтән көчәнеп йөрмә инде. Сыерымны сатам мин. Кәҗә дә җиткән. Ике балага күпме кирәк соң ул?

Сәгыйдулла. Ишеттем. Авыр. Алай да сабыр ит. Менә бу печәнне ашата тор әле. Тагын тора-бара күз күрер. Минем нәрсә – бер кәҗә дә ике баш сарык. Ә җәе шәп килде. Печән күп миндә. Аларга да җитәр, синең сыерыңа да.

Сара. Кызык бу дөнья! Мин, сыерлы була торып, печәнгә интегәм, синең печәнең булып, сыерың юк…

Сәгыйдулла. Кешеләр дөньясы да шул, анасы коргыры!

Сара. Ничек шул?

Сәгыйдулла. Ибраһим урынына үзем генә калсам соң! Болай килеп чыгасын кем белә бит. Син дә йөрисең каңгырып… мин дә… Шул печән шикелле: дөнья яктысы ни сиңа, ни миңа юк.

Сара. Бәхет ике яклы, күрәсең… (Печәнне исни.) Бөтнек исе… Әх, бөтнек исе!

Сәгыйдулла Сарага печән ташлый.

Сара (көлә, кул суза). Хәл китте, торгыз.

Сәгыйдулла, печәнгә авып, аны кочаклап үбә. Сара ычкына да аңа селтәнә.

Шушымыни гозер үтәвең?.. Бүтән берәү булса… Өзгәләр, сөякләреңне ватар, маңгаең җиргә тигәнче… тибәр идем! Авыртудан түгел, тол хатын хәтерен калдырудан, оятыңнан сызланыр идең!

Сәгыйдулла. Йә, ялгыш… Кем белән булмас хәл…

Сара (тора). Теләсә кем белән… минем белән кирәкмәс иде. (Елый.) Байтак исәрләрнең телен аркылы тешләттем!

Сәгыйдулла. Ялгыш, дим. Хата.

Сара. Әллә кемнәрне эт итеп кудым, әллә кемнәрне төшләрдә күрдем…

Сәгыйдулла. Бар икән соң дөньяда изге җаннар!.. (Чикә карап, салкын.) Утының бер-ике атнага җитәрлекме?

Сара (өстен кага). Йөрмә бүтән. Үзем! Үзем! Вилданым да эшкә ярый хәзер. Йөрмә бүтән…

Сәгыйдулла (коры). Алайса, менә ни… Сыерыңны миңа сатасың.

Сара. Сатам… Аны түгел, ярты җанымны сатам.

Сәгыйдулла. Ни күрәм, шуны алам. Сатулашып тормыйбыз, бәяне үзем куям.

Сара. Ә минем нием бар, шуны сатам. Киләчәкне алдап булмый, сыер кысыр. Алдап ни мәгънә? Шуңа сатам да.

Сәгыйдулла. Миңа иткә кысыр сыер кирәк. Симертеп, беразын ашарга, беразын сатарга. Кая, карап чыгыйм да…

Сара. Әйдә.

Кереп китәләр. Бераздан яңадан күренәләр.

Сәгыйдулла. Ялгыша күрмә, Сара. Сыерың буаз, бушка ашарга җыенмаган. Апрель бетүгә, җиңеләясен көт тә тор… Тол хатынга ышанып, кыз шикелле сыер кысыр каламы соң?!

Сара. Каян килеп? Көтүче дә ул-бу шәйләмәгән.

Сәгыйдулла. Сыерың көтүче күзенә чалынырга оялгандыр.

Сара. Инде дә телең… Ибраһимның шул булыр иде… Телең белән түгел, әллә ниең белән сөйләшәсең шунда… Буаз икәнен каян беләсең?

Сәгыйдулла. Сатучы түгел, алучы әйткәч, син ышан инде.

Сара. Сатып алучы кеше малын мактамый торган иде.

Сәгыйдулла (акча саный). Менә бер мең… ике… өч… дүрт… инде биш… Менә биш мең ярым тәңкә.

Сара ул санаган көйгә баш кагып бара. Дүрттән узгач, карап кына тора. Аннары чирек литрлы аракы шешәсе белән стакан алып чыга, акча янына куя.

Сара. Мәгәриче.

Сәгыйдулла. Рәхмәт!

Сара акча саный.

Ышанмыйсыңмы әллә – саныйсың?.. Ә-ә, сакланганны Алла саклаган, сана, сана… Әзсенәсеңмени? Шулай инде, нәфсенең төбе юк.

Сара аңа акчаның бер өлешен суза.

Сара. Болары – мең дә биш йөзе – артык. Дөрес әйтәсең, нәфес чиксез. Тик артык акча түләү юмартлык түгел. Күңелеңдәгесен телең белән әйт син. Күңел теләген акчага төрәсең. (Сара елый. Кулындагы акчалары аяк астына сибелә.)

Сәгыйдулла тезләнеп җыярга керешә.

Сәгыйдулла (башын күтәреп). Ул – Ибраһим өлеше.

Сара. Ибраһим, Ибраһим!.. Үз өлешем дияргә ник чирканасың?

Сәгыйдулла. Минем тормышым – Ибраһим үлеме. Бу аның гозерен үтәп, аның гозерен!.. Менә сиңа йә акча, йә печән. Икесенең берсе. Кайсысын сайлыйсың?

Сара (читкә китә, әкрен). Өченчесен.

Сәгыйдулла. Нинди өченчесен? Өченчесе юк.

Сара. Бар… Өченчесе – син.

Сәгыйдулла. Мин?

Сара. Җаның әйбәт синең. Чиста, игелекле. Көз көнендәге инеш шикелле. Сыерымны бүтәннәргә сине көтеп сатмадым. Инде хәзер сиңа да сата алмыйм.

Сәгыйдулла. Ә мин сатып ала алмыйм. Буаз сыерны ничек итеп суймак кирәк?

Карашлары очраша.

Сара (карап тора да, елап, аның күкрәгенә каплана). Көн дә чыккан кояшның җылысын биш ел сизмим бит инде! Җәйгән мендәрем тышыннан биш ел буе күз яше генә юам… Сыерым бирнәм булсын, Сәгыйдулла!

Тынлык.

Сәгыйдулла. Аңламый калдым: Ибраһим хакында нигә соңгы мәртәбә сөйләттең?

Сара. Мәңге онытмас өчен. Миңа фатихасы итеп тыңладым.

Фәрдәнәләр өе. Ярми керә.

Ярми (биштәрен сала). Күперне сүтеп бетереп яталар. Бу якка чак элгәшеп калдым… Самавыр куеп җибәрсәң икән, тамак чатнады.

Фәрдәнә самавыр куя.

Сиңа бернәрсә алдым әле. (Биштәрен чишә.)

Фәрдәнә. Юк акчаны әрәм-шәрәм итмәс идең.

Ярми. Әрәм дип… Сиңа да язык түгел. Менә күлмәк!

Ярми, төргәк чишеп, зәңгәр ефәк күлмәк таратып җибәрә. Фәрдәнә, сөенечен яшерә алмыйча, күлмәкне ала да көзге каршында әйләнгәли. Ярми читтән карап тора.

Кая, карчык, мал астына берәр стакан балың юкмы?

Фәрдәнә (чәйнек суза). Бигрәк таман, бакчы!

Ярми (эчә, суган кабып җибәрә). Сабан туена кофтасын алмабызмы. Йонын… Аннары ни… Бәлкем, мәйтәм, көзләргә мамык кәҗәсе юнәтәсе түгел микән, дим. Кышын шәл бәйләрсең. Бәлкем, үзебезгә дә артыр берәр шәллек… Үзем менә шушы сыңар кул белән дә өч шкаф ясап саттым бит. Икешәр йөз тәңкәдән. Игә килербез анысы, нәрсә аны. Җан тыныч булсын, җан…

Фәрдәнә. Елгада боз китә алмый торамы?

Ярми. Су әз быел. Игеннәр уңармы-юкмы – билгесез.

Гармун тавышы ишетелә.

Сәгыйдулла, ахры.

Фәрдәнә (сагаеп). Ул.

Ярми. Эчте микәнни?

Фәрдәнә. Кем белгән.

Ярми. Оста уйный, каһ-һәр!

Фәрдәнә. Яңа көй.

Ярми. Әллә тагын… Кайда отты икән?

Фәрдәнә. Берәр җирдән ишетеп кайткандыр да, кыз-кыркын отып алсын дип, урам әйләнүедер…

Ярми. Салгандыр, шельма!.. Күз төрткесез караңгыда пычрак ерып йөрмәсә… Тукта әле, шушылай былтыр да үтте түгелме соң ул?

Фәрдәнә. Үтте.

Ярми. Шуннан бирле уйнаганы хәтердә юк. Ни кунак-төшемдә, ни Сабан туенда уйнамады бугай.

Фәрдәнә. Уйнамады. Яшь-җилкенчәк өйрәт дип аптыратып бетергән. Былтыргы яздан бирле уйнамаган. Менә икенче кат уйнавы.

Ярми. Килешми инде болай малай-шалай сымак. Сарасы ник тыймый икән?

Гармун тавышы якыная. Фәрдәнә тәрәзәгә каплана. Кинәт ялкын биеп ала.

Фәрдәнә артка чигенә.

Ярми (исе китеп). Карале, аҗаган! Яз тинтәкләнеп килә быел. Беренче көнен көтүгә чыккан кысыр сыермыни!

Фәрдәнә. Аҗаган түгел. Минем җанның балкышы бу, Ярми!

Ярми. Ниткән балкыш сөйлисең?

Фәрдәнә. Көе миңа лабаса моның! Миңа!

Ярми. Ничек инде ул сиңа?!

Фәрдәнә. Нигә газапларга булды икән?.. Йөрәгенең ташуы икән лә бу аның, Ярми!

Ярми (учына төкереп). Ә мин аңа ташыйм менәтерә, җаен табып. Шундый итеп ташырмын бер!

Караңгылык.

Сәгыйдулла үтеп бара. Фәрдәнә аңа каршы килә. Чиләк-көянтә аскан.

Сәгыйдулла. Саумы, Фәрдәнә!

Фәрдәнә. Ару гына.

Сәгыйдулла. Суыңны эчим әле, тамак чатнады.

Фәрдәнә. Чишмәгә кар суы төшкән, тәмле булмас.

Сәгыйдулла. Кар сулары йөрәк талдырмый. (Тезләнеп, Фәрдәнә чиләгеннән су эчә.)

Фәрдәнә. Габделхарислар бәби алып кайткан.

Сәгыйдулла. И-их! Үтә гомер!.. Үз гомеребезнең читеннән карап кына узабыз шикелле.

Фәрдәнә. Тагын чакыралар. Гел юл өзелгән чакка туры килә.

Сәгыйдулла. Кар күп быел… Тимерчелекне, зират почмагындагы каеннарга хәтле су басты.

Фәрдәнә. Басты.

Сәгыйдулла. Ташу төшәр инде.

Фәрдәнә. Хәвефсез узсын.

Сәгыйдулла (күзен кыса төшеп). Бүген йә иртәгә инде.

Фәрдәнә. Нәрсә?

Сәгыйдулла. Ташу.

Фәрдәнә (пышылдап). Бүген йә иртәгә… Ел саен бүген йә иртәгә. (Узып киткәч борыла.) Тагын үтәрсең микәнни?

Сәгыйдулла. Ташкынга буа юк. Кар астыннан бәреп чыга да ургып ташый.

Фәрдәнә. Син!..

Сәгыйдулла (кисәк борылып). Нәрсә мин?

Фәрдәнә. Ташулар җир битен юган чакта, минем битемә корым ягып үтәсең! Җир яшәрә, мин каралам… Әнә каен… Яшеннәре сүнде, ялкыннары басылды, корымын яңгырлар юды… Корыр дип, утынга кисмәкче идек… Яшәрде!.. Ул агарды, мин каралдым.

Сәгыйдулла. Ә минем күңелемнән Тилгән тавы караларын нинди ташкын юар?! Сиңа минем янган җанымның көле генә эләгә әле. Көле генә!..

Фәрдәнә (күккә карап). Мин ышанам Аллага, әгәр аның җәһәннәме синең җаныңда дисәләр!

Сәгыйдулла. Сүндерергә әмәл тапмагач, нишләтим соң? Сара мәллә дигән идем… Җан януларын кем кабызса, шул гына сүндерә ала икән.

Фәрдәнә (аяк астына карап). Суң… алайса… җаның утына мин су була алсам… Бер таптан кояш сүнмәс!..

Сәгыйдулла. Ә?! Минем сиңа җәһәннәм булып тоелган җанымның үзем өчен җәннәткә әйләнүе нигә хаҗәт, Фәрдәнә?.. Ничек итеп җанны хыянәт пычагы астына салмак кирәк?!

Фәрдәнә. Гомер буена дөнья хуры булып яшәгәнче, бер тапкыр мәхәббәт буры гына булырга риза!

Сәгыйдулла. Әгәр син минем моңлы дөньям икәнсең – миңа шул җитә, бүтәне кирәк тә түгел!

Фәрдәнә. Шул көең белән урам буенча шыңшып йөр инде, алайса! (Елый.)

Сәгыйдулла. Җырның ертыгы юк… Шыңшысаң да, гаеп түгел, сөю җыры ул.

Фәрдәнә. Сөю җыры?

Сәгыйдулла. Мин өч ел рәттән табышмак җырламадым.

Фәрдәнә. Табышмак!.. Җавабын «үчлек» дисәм, каршы әйтер идең мәллә?

Сәгыйдулла (чигенә). Юк, Фәрдәнә!.. Алай димә! Минем җаныма ничә еллык газабымның барысын җыеп кире атма… Үчлек түгел, сөю иде! Фал хакыйкать!.. (Ыңгырашып.) Сөю иде!.. (Китә.) Үчлек түгел…

Фәрдәнә. Бер табышмак… Ике җавап… Кайсысы хак соң моның? Кайсысы хак? (Китә.)

Караңгылык.

Саралар өе. Сара Сәгыйдулланы эткәләп чыгара. Артыннан бүреген ыргыта, Сәгыйдулла көлә, бүреген бик пөхтәләп кыңгыр киеп куя.

Сара. Минем дә җаным бар лабаса! Кешедән оят, билләһи!

Сәгыйдулла. Оят җир күрсәтеп йөрим мәллә?

Сара. Анысын эшләсәң, җиңелрәк булыр иде: бармак төртеп, «дивана» дип көләрләр иде дә, эше бетте.

Сәгыйдулла. Теләсәм уйныйм, теләсәм мырлыйм!

Сара. Мырламыйсың – җанны тырныйсың.

Сәгыйдулла. Синекен түгел.

Сара. Ничә ел теләсең бит инде җанны, ничә ел! Җиткән кызыңнан оял.

Сәгыйдулла. Көнчелек баса мәллә? (Шаяртып үчекли.) Ник юкка тыпырчынасың? Елга бер тапкыр яшьлеккә кайту шәригатькә сыя.

Сара. И карт аю! Сөрхәнтәй! Күпме түзәр җанкайларым?..

Сәгыйдулла. Ә минеке?

Сара. Соң, Сәгыйдулла… Өз инде! Үчләнмә!

Сәгыйдулла (бүкәнгә утыра). Җан кылларын өзәр көчләр табып бир син миңа, Сара!

Сара. Күземнән юк булсаң иде, ярабби!

Гармун алып чыгып ыргыта да кереп китә. Сәгыйдулла гармунны тотып кала.

Сәгыйдулла (авыз эченнән җыр көйли).

Нәрсә йөртә соң мине ташулы төндә каңгыратып? Тозлы җил шикелле бушка исеп, яшьлек каядыр очып бара. Аратага бикләп куеп буламыни аны?.. Әй, кеше! Анасыз калган тай арата киртәсен кимергән күк, гомер буе ник кимерәсең хәтерне?! Ничек итеп акылга килергә дә ничек итеп әрнүләрдән арынырга, бу хисләрдән айнырга соң? Яшен суккан агачлар да яшәүчән… Үз хаклыгымны аңлатырга тырышып, нинди көй чыгардым! Ни теләдем? Ата көртлек туй җырын җырлаганда, мылтык тоткан аучы килгәнен ишетмәгән күк, кеше кайгысына саңгырау булып ник йөрим соң мин?! Кайда миңа урын: җирдәме, һавадамы… күк белән җир арасындамы? Яшәү кыйблам кайда? Карпат таулары аша туп күтәреп чыкканда, ник булган да хәзер ник юк соң ул кыйбла?.. Аңларга иде боларның һәммәсен. (Күккә карап.) Әй, кем бар анда?! Әйт, каян бу моң? Күк гөмбәзен кыңгырау итеп, җырымны тагын бер тапкыр кагыйммы? (Гармунын иңенә элә, җырлый.)

Ераклашкан кыңгырау тавышы.

Җитте… Бүген соңгы көн. Көйне берәүнең дә ота алмавы яхшы булды әле. Онытылсын. Шайтаннарга олагыплар онытылсын! Соңгы кат, җитте!..

И-их! (Чыгып китә.)

Фәрдәнәләр өе. Ярми, тәлинкәле репродукторны алып, радиоалгыч урнаштырып йөри. Чиләк-көянтә күтәреп, Фәрдәнә кайта.

Фәрдәнә. Ник ут кабызмыйсың? (Лампочка кабыза.)

Ярми (ачулы). Караңгысы да адәмнәр өчен яратылган. Караңгыда кеше күрми.

Фәрдәнә. Нәрсәне?

Ярми. Синең шуның белән тел чайкап торуыңны. Эңгер-меңгер йөзегезне капламаса, телегез ни сөйләгәнен күзегездән белер идем.

Фәрдәнә (кисмәккә су бушата). Эчтә нинди авыру ятканын күбрәк телдән беләләр. Авырудан караңгыда ятып кына качып булыр дисеңмени?

Ярми. Авырудан?

Фәрдәнә. Эчебездә бер-беребез күңеленнән яшереп асраган авыру юкмы әллә? Ишетәсеңме? Буа өстеннән елга ташый! (Су, кисмәктән ташып, идәнгә ага.)

Ярми. Кисмәгең ташый ич.

Фәрдәнә. Кисмәк түгел, җан ташый шулай. Әнә бүген «тагын узам» ди.

Ярми. Алай булгач, аның белән нишләп сөйләшеп торасың. Тор… тор! Болай да авыл күзе күрми сезне!..

Фәрдәнә. Бу яктан минем бәхетләр хәттин ашкан – үтә күренмәле! Күлмәк кенә каплап бетерелмәле түгел… Син дә яшисең тагын хатын белән! Нинди хатын соң мин сиңа, бар дөньям белән кеше күзе-телендә булгач?..

Ярми. Бер мыскал да кыңгыр эш кылмый яшибез… Ә син караңгыда шуның белән сөйләшеп торасың. Әллә инде… ялындыңмы?

Фәрдәнә бәрәңге алып керә.

Шуңа тел әрәм итәмме соң, Фәрдәнә?.. (Тынлыктан соң.) Бәрәңге шәп тора, ә?

Фәрдәнә. Бәрәңге шә-ә-әп… Әллә соң үзең сөйләшеп карыйсыңмы?

Ярми. Урамда дошман өреп йөргәндә, өйдә хатын гына уламасын иде!.. Син ашыңны кара җәһәтрәк – тамак ачты.

Фәрдәнә (бәрәңге әрчи). Утын алып кер.

Ярми күн итек киеп чыгып китә. Утын күтәреп керә.

Ярми. Килә теге тәре баганасы… кочагында җиз бакалы кәҗәсен бакыртып!

Фәрдәнә (тәрәзәгә каплана). Төне нинди якты!.. Ул исән чагында миңа яшәү юк, күрәсең, Ярми! (Кинәт борыла, Ярминең күкрәгенә капланып елый.)

Ярми (юата, өстәлдәге пычакны күн итек балтырына тыга). Ихтимал. Ихтимал, шулайдыр, Фәрдәнә… Кая, җибәр, шул газап дәрвишенең каршысына чыгыйм әле. (Чыгып китә.)

Фәрдәнә (тәрәзәдән карый). Ай бүген кан төсендә.

Гармун тавышы.

Фәрдәнә бәрәңге әрчергә пычак эзли, таба алмагач, уйга килеп йөгереп чыгып китә. Урам. Ярми почмакта басып тора. Гармун уйнап, Сәгыйдулла керә. Ярми аның юлына аркылы төшә.

Ярми. Син! Җан зәһиләңне… Туктыйсыңмы, юкмы?! (Балтырыннан пычак чыгара да Сәгыйдуллага кизәнә.)

Ул, кычкыртып, гармун күреген тартып җибәрә. Анда «Смерть фашистам!» дип язылган, Ярми туктап кала. Гайрәтен баса алмыйча ыңгырашып, гармунны чәнчеп ала.

Сәгыйдулла. Ник туктадың? Када! Ул сүзләрне синең чалгы пычагың түгел, күче белән очкан пуля да ала алмады!

Фәрдәнә йөгереп чыга. Арттан Ярминең кулына асылына, җиргә төшкән пычакны читкә тибеп җибәрә.

Фәрдәнә. Минем өчен гөнаһ алма җаныңа, йөрсен… язгы көндә ат көтүенә җибәрелгән үгез кебек, нишләрен белмичә үкереп!

Сәгыйдулла (көлә). Гармундагы бу сүзләрне пулялар да читләтеп үтте. Җырга үлем юк аңа! Ул сиңа карт әтәч түгел, суя алмассың!

Ярми. Ни күзең белән карыйсың син дөньяга? Ул күзеңә кызган тимер басар идем, әгәренки хәлдән килсә минем!

Сәгыйдулла. Тилгән тавында ук көйгән инде алар, сиңа тамчысы да калмаган!

Ярми. Чарлама телеңне, кытыршы җаныңа ышкып.

Сәгыйдулла. Минем җанымда ярсыган үгезне синең сыңар кулың гына чылбырлый ала торган булса иде!..

Фәрдәнә. Кешеләрнең дә борынына боҗра кидерелгән, Сәгыйдулла. Кешеләрнең дә! (Китәргә борыла.)

Сәгыйдулла. Боҗра?! Бусы ни тагын?

Фәрдәнә. Намус… Кеше кулындагы чылбырны күргәнче, алдан борын астыңдагы намусыңны тотып карар идең.

Сәгыйдулла. Башта синекен!

Фәрдәнә. Үчлегең кимергән сөяк булып калыйм, алайса. Минем таш йөрәгемне игәп яшә! (Кереп китә.)

Сәгыйдулла. Шул ташны эретәм дип йөрим ләбаса!

Ярми. Тел сукыр ул. Синең күзең сөйләсен. Тел әйтә дә кереп кача куышына… чагып, оясына кереп качкан елан шикелле. Гармуның да шул…

Сәгыйдулла (көлә). Ә-ә! Чагамыни? Ча-га-мы-ни?!

Ярми. Күпме ашарга мөмкин кеше җанын?

Сәгыйдулла. Шушы гармун тузганчы, Алла теләсә! Тәннәр черер, ә ул калыр!

Ярми. Бу сугышның хәсрәт капчыгын мондый җыр белән генә төйни алмыйсың, Сәгыйдулла… Бир тынгылык аңа, миңа… Үзеңә… Сара да бар – аңа да. Их, Сәгыйдулла! Җырны шундый усаллыкка төрәләрмени? Бер генә яшибез дөньяда. Интектермә.

Сәгыйдулла. Үзем генә интегиммени?

Ярми. Теләсәң нишлә.

Сәгыйдулла. Менә ич, теләсә нишлим.

Ярми. Ирлегең кайда соң синең?!

Сәгыйдулла. Шикләнмә, тиешле җирендә… Йөрәк мичендә хисләр яна тереләй! Аракы да басмый ялкыннарын!

Ярми. Кем гаепле, кем?

Сәгыйдулла. Мин мәллә?

Ярми. Авыл хатыннарының ни гаебе бар? Кем хокук биргән сиңа толларның, ирләре кайтырына өметен өзеп, тормышка чыкканнарның хәтерен болгатып йөрергә? Кем ике яши, кем?

Сәгыйдулла. Мин. Мин ике яшим. Үлеп терелгән.

Ярми. Ник кайттың соң, янгын басылгач? Ник, менә ми- нем шикелле, кулсыз калып булса да кайтмадың – тик вакытында?

Сәгыйдулла. Күмер өстенә кайттым шул. Күмер өстенә… Көлләрне җил очырган иде! Җан менә пыскый әле! Пыскый әле, Ярми!

Ярми. Фәрдәнәнеке дә пыскысын дисеңмени?.. Ниме дип кыйнадың соң ул Гитлерны – монда кайтып, аны изалагач?

Сәгыйдулла. Бусы инде минем эш. Минем!

Ярми. Синеке микән?.. Синеке микән?

Сәгыйдулла. Шушы җырны улаклы чишмә итеп, соңгы сусаганымны басмаммы дип тырышуым иде.

Ярми. Шырпыңны сыз әле.

Сәгыйдулла шырпы сыза. Ярми гармунны эзләп таба.

Ярми (әкрен). Мә соң. Йөр аның бәгырь капкасына дегет сылап. Дөньяга шуның аша кимсенеп каравын теләсәң. Бер килерсең әле кырырга дип. (Гармунны суза.) Үзең сылаган дегетеңне үзең юудан мәхрүм итәрләр.

Сәгыйдулла гармунны ала, сөртә. Фәрдәнә күренә. Караңгылыкта тыңлап тора.

Сәгыйдулла. Туйдым, Ярми! Сөлек булып ябыштым… Инде менә кайгыларга туйдым да үзем кубып төштем. Бүгенге җырым ахыргысы иде…

Ярми. Ахыргысы?

Сәгыйдулла (тирән сулап). Ахыргысы…

Ярми. Ник соң аны… тел чәйнәп… карышасың?

Сәгыйдулла. Сөлек үзе, туймыйча купмый ич, Ярми… Ә син пычак белән кубармакчы!.. И-их! (Җырлый.)

Фәрдәнә кереп китә.

Ярми. Туктале, көтеп тор… Утыр. Көтеп тор.

Кереп китә дә чәйнек, стакан алып чыга.

Утыр әле. Менә мә, тот әле! Чиста балдан бу нәрсә.

Бал салып бирә. Сәгыйдулла эчә.

Яле, уйна әле бер! (Җырлый.)

Сәгыйдулла. Шәп! Шәп монда, Ярми!

Ярми. Этләр өрә!..

Сәгыйдулла. Миңа кушылып улыйлар иде…

Ярми. Тукта әле… (Тыңлый.) Әнә ташу буаны алып китте.

Сәгыйдулла. Китсен… Китсен! Агызсын ташкын җир өстендәге бар шакшыны. Җир битенә утырып калмасын… Сал әле, сал! (Җырлый.)

Караңгылык.

Сара өе. Сәгыйдулла, гармунын кочаклап, эскәмиядә утыра. Яланбаш. Сара күренә.

Сара. Кайттыңмыни?.. Кайттыңмыни, дим?

Сәгыйдулла. Ташу ага.

Сара. Күңелең булдымы инде?

Сәгыйдулла. Булып ашты, Сара.

Сара. Инде ник утырасың мокытланып? Кер.

Сәгыйдулла. Бәхилләшәм, Сара.

Сара. Кем белән?

Сәгыйдулла. Гармун белән, Сара, бәхилләшәм… Тыңла әле, көе нинди иде, ә? (Уйный.) Соңгы мәртәбә сиңа уйна- дым.

Сара. Син соңгы тапкыр үзеңә уйна. Үз эчеңдә чыгаргансың, үз эчеңдә сүндер дә. Кем кабызган, шул сүндерә…

Сәгыйдулла. Кем кабызган, шул… Әйе, әйе! Әле дә ярый син аңладың мине, Сара. Инде уйнамыйм бүтән. Йөрәк кенә түгел, бармаклар да арыды хәтта.

Сара. Салкынчалатты. Башыңа ки.

Сәгыйдулла. Бер ерганак аша чыкканда, бүрегем төшеп калды. Агып китте.

Сара. Шул гына җитмәгән иде.

Сәгыйдулла. Баш агып китмәсен. Исән булсак җылытыр. Җылытуга таба борылды инде.

Сара. Бәрәңге пешердем. Суынадыр. Керик.

Сәгыйдулла. Җанның сөлекләрен кубарып аттым әле, Сара. Яраларын тегү – инде сиңа… Карале, хатын…

Сара. Йә?

Сәгыйдулла. Карале, иртәгә мунча ягып җиб-бәр әле, малай.

Сара. Чү!.. Атна ахырында гына керендең ләбаса!

Сәгыйдулла. Син як әле, як.

Сара (гаҗәпләнеп). Ярар соң.

Сәгыйдулла. Беләсеңме?.. Егет чакта алачык ярыгыннан бер кыз затының чишенгәнен карап торганым исемә төште. (Көлә.)

Сара. И-и, чукынчык!

Сәгыйдулла. Синең яшь чагыңны хәтерләмәк булып азапланган идем… Күз алдында – эссе әвеннәр, печән эскертләре, ашлык кибәннәре, Сабан туйлары – син берсендә дә юк… йөзең төсмерләнмәде. Әнә шул кыз заты гына истә. Таныдым – ул син икәнсең.

Сара. Мин?

Сәгыйдулла. Әнә шул алачык ярыгыннан таныйм сине… Шуннан ачылды хәтер – ул чакта минем янымда Ибраһим да бар иде. Төштә күргән күк кенә калды… Әнә бит ул дөнья нишли, ә? Яшисең, яшисең… Ә гомер күрелеп бетмәгән төш күк кенә икән… Карап бетерәсе килә.

Сара. Алачык ярыгыннанмы?

Сәгыйдулла. Алачык ярыгыннан. Синең аша. Бу дөньяга инде синең аша гына карыйсы калды.

Сара. Бәрәңге суынадыр.

Сәгыйдулла. Юк, син як әле, як мунчаңны. Кешенең бәясе гомер үткәч икән ул.

Сара. Бәясе?

Сәгыйдулла. Ни… ярату, диюем. Менә кайчан килә икән ул бер-береңне аңлау. Рас килгән икән – сүрәнләтмә! Мунча кебек кайнар тот: яшә, чабын, күпме жары бар! Суытырга дисә, аунар кары һәм кереп ятарга кабере бар…

Кереп китәләр.

Фәрдәнә өе. Туй шау-шуы. Люция белән Хөрмәт йөгерешеп керә.

Люция (су кисмәгенә иелеп). Хәзер безнең уртак мәшәкатебез бар.

Хөрмәт. Ярату мәшәкатьмени?

Люция. Тормыш мәшәкате. Безнең йоклар урын-җиребез, кичләрен ягар учагыбыз, кызыл чәчәк ата торган гөлебез бар, шуңа су урынына сибеп торыр… яратуыбыз… Тагын ни кирәк, әйеме, Хөрмәт?

Хөрмәт. Тагын бер генә нәрсә кирәк – боларның берсен дә онытмаслык хәтер. (Суга иелеп карый.) Хәтер суында кешенең йөзе бүтәннәргә күренеп чагылып тора икән – бу дөньяда яшәгәнеңә үкенерлекме соң, шайтан алгыры!

Люция. Су ага да китә.

Хөрмәт. Аккан тавышы кала. Җыр булып.

Люция. Җырлар да онытыла.

Хөрмәт. Яңалары чыга.

Люция. Тик аларын һәркем ишетми… Сәгыйдулла абзый әнә безнекен ишетмәде. Без дә… ишетмәбез кемнекендер.

Хөрмәт. Сәгыйдулла абзый ишетте.

Люция. Ишетте?

Хөрмәт. Фәрдәнә әби хәтерендәге Сәгыйдулла ишетте.

Люция. Шулай булгач, хәтер яшәү белән үлем арасымыни?

Хөрмәт. Җыр белән җыр арасы. (Җырлый.)

Люция. Сәгыйдулла абзый җыры!

Xөрмәт. Каян беләсең?

Люция. Фәрдәнә түти белән минем арада тамчы да сер калмады.

Хөрмәт. Шул сер калмау хәтер түгелмени?

Люция. Ә син ул җырны каян беләсең?

Хөрмәт. Өмет тулы бу җырны без бергә отканбыз икән, онытмаска иде, Люция!

Люция. Йөрәк инде аны мең кат ятлады – онытылмас.

Xөрмәт. Үткәннәрдән бары тик җыр гына кала икән ич!

Люция. Ләкин ул җыр безгә – яшьлек ядкяре.

Бергә җырлыйлар.

Хөрмәт. Ник елыйсың, Люция?

Люция. Юк, еламыйм.

Хөрмәт. Әй, еласаң иде син бер. Җырдагыча итеп!

Люция. Җырдагыча?

Хөрмәт. Әйтимме?

Люция. Йә.

Хөрмәт (көйләп).

Люция. Яшь тамар?

Хөрмәт. Куркасыңмыни яшьтән?

Люция. Нинди кызны куркытмыйдыр ул? Фр-р!

Хөрмәт. Шатлык яше булса дамы?

Люция. Нәкъ шунысы кирәкмәс тә!

Хөрмәт. Нигә?

Люция. Андые бер мизгеллек… Бер бөртек.

Хөрмәт. Ташыганы язсын, алайса.

Люция. Анысы нинди?

Хөрмәт. Хәсрәтләре белән көйдерә торганы.

Люция (аның авызын каплый). Чү! Авызыңнан җил алсын!

Хөрмәт. Күз яшенең шундые татлы. Сөю, ярату дигән хәсрәт китергәне… Бусы гомергә бер генә. Иң бәхетлесе – шул.

Люция. Кем соң син, кем, Хөрмәт? Каян алдың бу ихласлыкны?

Хөрмәт. Синнән, Люция… (Кисмәктәге суга карый.) Кара әле, безнең суыбызга йолдыз чаткысы төшкән!.. Йолдызларның иң якыны ничек аталганын беләсеңме?

Люция (иелеп карый). Сириус. Сириус.

Хөрмәт. Юк. Иң якын йолдыз… синдер ул дип, мин беркайчан да әйтә алмас идем, әгәр бу дөньяда… Люция атлы кыз булмаса.

Люция. Төш… Төш күрәм кебек.

Хөрмәт. Мондый төш була димени, җүләр… җүләрем минем. Төш итеп әрәм итәрлекме соң моны? Сине…

Туй шавы ишетелгән якка кереп китәләр. Фәрдәнә белән Сара керә.

Сара. Шундый моңнарны да җир күмә микәнни?

Фәрдәнә. Күмәме соң – әйләнәләр дә кайталар, әйләнәләр дә кайталар.

Сара. Әйт әле дөресен, Фәрдәнә, сиңа ул көй кара күк дәрьясында кычкырып йөргән козгын тавышы булып тоелмадымы?

Фәрдәнә (сискәнеп). Козгыннарның кешеләрдә ни эше бар да, кешеләрнең козгыннарда ни эше бар? Этләр өрә торды, ә без, менәтерә, чәй эчәбез әле! Соңгысы булмас. Вилданың чит җирләргә алып китсә дә, безнең ничек торганны онытма – дүртебез дә бер кәшәнкәгә береккән чикләвекләр шикелле яшәдек… Ә чикләвекләрнең берсенә-бер корт кертмәдек… Чәй ясыйммы, Сара?

Сара. Тутырмыйча гына.

Чәй эчәләр.

Менеп, кәефеңне боздым. Әллә нишләп каты сөйләштем.

Фәрдәнә. Үлем йомшак нәрсә түгел шул.

Сара. Ник үлде соң бу Сәгыйдулла?.. Яши идек ич әле. Ару гына тора идек.

Фәрдәнә (үзалдына). Нигә мин әйтмим соң әле бу сүзләрне? (Сарага.) Һәр ярага вакыт дәва.

Сара (уйчан). Һәр ярага вакыт дәва… Вакыт җәрәхәтли дә ул. Язгы ташу елга ярын елның елында яңарта тора.

Фәрдәнә. Шулай, яңарта тора.

Сара. Сәгыйдулланың хәтере җәрәхәтле китте. Бермәлне бу гармунны сорап мәктәп балалары килгән иде.

Фәрдәнә. Гыйбрәт алмагадыр инде.

Сара. Кайларда гына уйнамагандыр ул!

Фәрдәнә. Кайларда гына…

Сара. Ә ямаулары икәү генә…

Фәрдәнә (гармунны әйләндергәләп). Икәү генә. Сакланган.

Сара. И-и, моның күргәннәре!.. Ике тапкыр яраланган. Гармунны әйтәм.

Фәрдәнә. Берсен мин дә беләм. Сугыштан язып җибәргән иде. Пуля тигән.

Сара. Икенчесе – пычак эзе.

Фәрдәнә. Бу гармун үз иясен уттан-судан күп саклады.

Сара. Баш киселсә дә, фәкать шул моң кала ласа кешедән. Сәгыйдулланы шул моң саклагандыр.

Фәрдәнә. Синең бәхеткә.

Сара. Кемгә бәхеткә, кемгә үкенечкә.

Фәрдәнә. Җир тигезли бәхет белән үкенечне… Инде үлгәч кенә бүлешмик, авыр туфрагы җиңел булсын.

Сара. Әрләмә… Хәсрәтемнән…

Фәрдәнә. Зарланма, үпкәм юк. Ник дисәң, дөньяга яңадан килсәк тә, нәкъ үткәнне кичәр идек. Бер мыскалын да чит бәхетләргә алмашмыйча… Чәй яңартыйм әле…

Сара. Юк, юк, юк… Рәхмәт яусын. Көтәләрдер. Кузгалыйм.

Фәрдәнә. Ташлашмаска инде… Ии, онытканмын – сине бит Вилданың алып китә.

Сара. Бармасам, кая алып китсен? Кая барсаң да, шул бер ич инде ул –шушы ил, шушы җир, шушы гамь.

Фәрдәнә. Кая барсаң да, бер җир, бер җыр кала анысы – үз иманың. Китмәссең микәнни?

Сара. Юк. Йөрешеп торыйк. Инде бар ваем бергә бул- сын.

Фәрдәнә. Бергә, Сара.

Сара. Монда – туй, анда – өшеткеч буран… Аның җылы каберенә ятып, кар елыйдыр…

Фәрдәнә. Туйдан… шунда бара кеше, туйдан – шунда.

Сара чыгып китә. Фәрдәнә ятсынып кына гармунга карый. Кулына алып, урындыкка утыра, каешын кулбашына сала. Бармагы белән берәм-берәм телләренә орына.

Фәрдәнә. Бер… ике… өч… дүрт… биш… алты… җиде… сигез… тугыз… ун… унбер… унике… Унике. Икесенең тавышы бозылган – чирле каз күк гырлый… Бакасы тутыккандыр бахырның… Унике тел. Мин гармун алып кайтканнан соң, Сәгыйдулла белән унике ел торып калдык. Юраганым юш килгән ләбаса… Җиде казга бергә үткән унике ел алып кайтканмын ич Йөзен базарыннан… Кайларда икән хәзер сине саткан кеше? (Җырлый.)

Әкрен генә Сәгыйдулланың язгы ташуларда урам әйләнгән көен уйный башлый. Ишек ачыла, Хөрмәт белән Люция чыга. Тыңлап торалар.

(Көйне бүлеп.) Бетте… Сүнде-сүрелде. Күкрәкләрен сандык итеп, бар моңнары белән китте-барды… (Уйнап бетерә.)

Хөрмәт. Әй, өздерәсең дә соң, әби! Бөтен җанга тулып яңгырый!

Фәрдәнә (сискәнеп, оялып). Көлмә, олан. Җае чыкканда, яңгыраткан чаклар, әй, бар да иде бит кана!.. Кайчагында, шушының ише туйларда, бу гармунны кулга үзем дә ала идем… Әй! Яшьлегебез авызлыксыз ат булды. Тезгененнән тотасыңмыни – җилеп үтте… Тузып калган тузаннарын сыпырып утыруым.

Люция. Гармунны… сандыгыңнан алдыңмыни, Фәрдәнә түти?

Фәрдәнә. Сәгыйдулла бабаңныкы. Васыять иткән.

Хөрмәт. Сара апа шуны менгергәнмени?

Фәрдәнә. Шуны. Тышта кар тузгый да, эчтә хәтер тузгый менә.

Люция. Сәгыйдулла бабайның Яңа елга каршы үлүен әйт.

Фәрдәнә. Пөхтә кеше иде. Яңа елны ваклап торасы итмәгән инде…

Хөрмәт. Зиһенеңдә көе калган бит.

Фәрдәнә. Ә яшьләр ота алмады. Бетте көй. Үзе белән алып китте. Моңнарын авыл хәтереннән язгы ташулар юды.

Хөрмәт. Һи, әби!.. Быел Сәгыйдулла бабай белән Түллинкә урманында печән чаптык. Төшлектә, мин печәнгә сузылып яткач, йоклый дип уйлады, күрәсең, төп башына утырып, авыз эченнән генә бер көй сузды бу. Минем көйгә зиһен шәп, оттым мин моны. Бактың исә, сезнең көй булган икән.

Фәрдәнә. Теге… әле сез юк чакларны, ул аны гармунда гына уйный торган иде… Отуың – авызыннан ишетүең галәмәтедер… Күңеле белән генә түгел, теле белән дә әйтеп биргән ул сиңа.

Люция. Табышмаклы көй.

Фәрдәнә. Башта табышмаклы булды. Үткән гомер йомгак сүткән кебек кенә итеп чиште дә бирде, әкәмәт.

Хөрмәт. Мин отам дип тыңламадым. Шундый итеп көйләде ул аны! Алды да миңа салды инде… Үзенә берчакны баянда уйнап күрсәттем. Шаклар катып тыңлап торды да: «Хәерлегә булсын, уйна! Бер кабынган учак сүнмәсен!» – диде. Бир әле гармунны, әби!..

Эчтән тавыш. Хөрмәт кайда, җәмәгать? Хөрмәт кайда, дим!

Хөрмәт кереп китә. Эчтә гармунда уйный.

Тавыш. Дөр-рес! Смерть фашистам! Ләгънәтләргә! Суз әйдә!..

Фәрдәнә ишек яңагына барып сөялә, таныш көйне ишетеп тетрәнеп кала.

Сара керә.

Сара. Ни… Фәрдәнә… гармун төргән яулыгым калган ич… Иртәгә менәрлек булмасын… (Көйне ишетә. Әкрен-әкрен чигенә, чыгып китәргә дип, ишек тоткасына үрелә. Фәрдәнә кинәт аңа борыла.) Каян бу көй, Фәрдәнә?

Фәрдәнә. Аның көе…

Сара. Бер җирдә үлем… бер җирдә туй… ике җирдә дә ул!

Фәрдәнә. Ул.

Сәгыйдулла пәйда була.

Сәгыйдулла (Фәрдәнәгә). Бер кабынган учак сүнмәсен… Бер кабынган учак сүнмәсен. (Сарага.) Бактың исә, ул син икәнсең… Әнә шул алачык ярыгыннан таныйм сине.

Сара. Сагыш көе… Васыятен генә алып мендем ләбаса…

Фәрдәнә. Сугыш көе… Ул васыять – һәммәбезнең ямансу гомер истәлеге.

Сәгыйдулла. Ә яшьләргә – матур көй.

Фәрдәнә. Аһ, колачы иркен дә соң!

Сәгыйдулла. Тилгән тавындагы арыш кыры, тәкәрлекле күл камышы шаулавы ул.

Сара. Сулышы җиңел дә соң! Торналар тавышы шикелле.

Фәрдәнә. Торналары әллә кайта, әллә китеп бара…

Сәгыйдулла. Кайта. Яз иде ич… Язлар иде. Язлар… язлар… язлар. (Югала.)

Сара. Әллә җәйме? Бәбкә куя идек…

Фәрдәнә. Теге тәкәрлекне хәтерлисеңме?

Сара. Орден-медальләрен хәтерлим. Чулпы сыман чыңладылар…

Фәрдәнә читкә борыла. Икесе арасыннан, көйне тыңлап, Сәгыйдулла үтә. Сара урындыктан яулыгын алып чыгып китә. Хөрмәт чыга.

Хөрмәт. Нәкъ су атышлары – әле салмак, әле бөтерелеп-бөтерелеп ташый бу көй.

Фәрдәнә. Моңың бар… Люцияң белән әйбәт торырсыздыр.

Хөрмәт. Мәшәкатьләдек, Фәрдәнә әби… Алай-болай әрләшсәк-нитсәк, син ишетмәссең инде, яме.

Фәрдәнә. И улым… Тормыш мамык түгел. Савыт-саба шалтырамагач, дөньяның ни кызыгы бар?

Хөрмәт. Мәшәкать инде, мәшәкать… Җәйгә хәтле түзәрсең инде, Фәрдәнә әби.

Фәрдәнә. «Гомер буе торабыз» дисәгез дә, сүзем юк.

Хөрмәт. Юк, юк, җәйгә хәтле генә. Председатель белән килешенгән. Бүрәнә бирә, кирпеч…

Фәрдәнә. Җәйгә хәтле генәмени?

Хөрмәт. Ник елыйсың, әби?

Фәрдәнә. Ямансу булып китте. Ялгыз башым нишләрмен?

Хөрмәт. Телисеңме, әби, үз йортымны шушы нигезгә салам? Ә үзеңне, әби, Рәсүл тырнагыдай кадерләп кенә тотарбыз.

Фәрдәнә. Теләгең изге, олан. Теләгең җегәреңә күчсен – мин риза. Син булмасаң, нигезем кемгә калыр иде?

Хөрмәт. Мин булмасам, без бар, безнең нигезләр сез- дән калган туфракта гына торыр, Фәрдәнә әби. Сез корган нигез безнең торган нигез булыр. Ярый, мин теге якка керим әле… Әх, гармуны! Шөлдер таккан тай сымак: күкрәктә уйнап тора.

Гармунны куеп чыгып китә. Фәрдәнә сандыгы алдына тезләнә, ача. Люция керә.

Люция. Ни эзлисең, Фәрдәнә түти?

Фәрдәнә. Монау гармунны салып куйыйм, дим.

Люция (сандыкка карый). У-у, синең монда… Әллә ниләр!

Фәрдәнә. Җыенысы бер нәрсә инде боларның, кызым.

Люция. Ни?

Фәрдәнә. Хәтер… Бөтенесе хәтер генә инде боларның хәзер. Мин монда, кызым, гомеремне салып тотам.

Люция. Эченнән баллы ис килә.

Фәрдәнә. Үлемтеккә куйган исле сабыннар, ислемайлар ул.

Люция. Сандыгы матур… Әүвәлге.

Фәрдәнә. Беренче кат кияүгә чыкканда, аңа бирнә малы төялеп төшкән иде. Икенче кат чыкканда, монда сугыш әчесе иде… Беренче тормышның бар малы шул сугышта янды.

Люция. Янды?

Фәрдәнә. Янды… Сугыш яндырды. Авыл өстендә әлеге көй булып көле генә очып йөрде. Белдеңме? Икенче тапкыр Ярмигә чыкканда, пар кашык белән генә чыктым… Тик менә… ястыгы гына киң иде инде.

Люция. Киң?.. Нигә?

Фәрдәнә. Көйне ишеттеңме?

Люция. Соң?

Фәрдәнә. Ярми бабаң белән икебезнең арада әнә шул көй иде. Ни гомер кара мәче булып ятты. Менә сөлгеләр… (Таратып сала.) Өчесен Сабан туйларында Сәгыйдулла көрәшеп алган иде. Безнең Әшнәктә Сабан туйлары, беләсеңме, ничек үтә иде… (Кинәт «аһ» дип куя.)

Люция. Ни булды, түти?

Фәрдәнә. Сөлгеләремне көя кискән ләбаса!

Люция. Иң өстә ятканнар шул… Каяле, инә күзе кадәр генә кискән ич, күренми дә…

Фәрдәнә. Күңелләргә кунса, тузан да зурая. Күптән таратып караган юк иде шул.

Люция. Нафталины беткәндер.

Фәрдәнә. Гүрләргә ни белән иңдерерләр, гүрләргә… Озаграк гомер итәм мәллә соң – үлемтегемә хәтле көя төшкән.

Гармунны сөлгегә төреп салып куя.

Люция. Көя тагын кисмәсме сөлгеләреңне? Иртәгә әйбәтләбрәк җыеп куйыйк.

Фәрдәнә. Инде өлгермәсләр.

Люция (сак). Өлгермәсләр?!

Фәрдәнә (сандыгын яба). Өлгермәсләр…

Люция (тагын, аны авыр кичерешеннән арындырырга теләп, шат). Минем бүген нинди бәхетле көнем, ә, Фәрдәнә түти?

Фәрдәнә. Бүгенгесе ләйсән яңгырың гына әле. Хатын-кыз бәхете – бераз соңрак… Чия дә бит, кызым, пеште дигәндә дә ачы була әле.

Люция (пышылдап). Нигә, нигә, нигә?

Фәрдәнә. Чия ул, кызым, бер төн караңгы карлы баз- да тоткач кына, тәмам пешә… Чын бәхетең бераз соңрак ки- лер.

Люция. Синеке шулай булдымыни?

Фәрдәнә. Шулай булды.

Эчтә бию көе ишетелә.

Люция. Биик әле, түти! Әйдә, биик әле! (Фәрдәнәне кочаклап, үзе белән биетә һәм йөгереп кереп китә.)

Фәрдәнә. Бәхет дигән нәрсә нигә бик соңарып килә икән?

Сәгыйдулла күренә.

Сәгыйдулла. Бер кабынган учак сүнми. (Кисмәк янына килә, суга карый.) Агып киткән тормыш суларында кешенең йөзе чагылып кала икән – бу дөньяда яшәгәнеңә үкенерлекме соң, шайтан алгыры?!

Фәрдәнә. Алай да бер үкенече калды бу дөньяның.

Сәгыйдулла. Нинди?

Фәрдәнә. Сара белән син, Ярми белән мин, бергәләшеп, синең җырыңны җырламаганбыз. Кайсыдыр бер ташкын язның айлы кичен яңгыратып.

Ярми килеп чыга.

Ярми. Без җырладык. Сүзләре тормыш иде, көе – безнең яшәвебез. Саф, гадел, үкенечсез яшәү. Тормыш бозларына үз җырыбызны учак итеп яктык та гомер агымнары буенча агызып җибәрдек.

Фәрдәнә. Юлда озаграк йөрим бугай – сандыгыма көя төшкән. Форсат барында, ул юлдагы иң соңгы күперне сезнең белән бергә үтим… Әле дә ярый, Сәгыйдулла, язгы моңнарыңны бу җиһанның авыр сират күперләрен үтү өчен корбан итмәгәнбез. Нигезебезнең кара туфрагына чәчеп калдырыр өчен, бер җырлашыйк әле, газизләрем!

Сандыктан гармун ала.

Сәгыйдулла. Кушылырлармы соң? (Китә.)

Ярми. Кушылырлармы соң? (Югала.)

Фәрдәнә. Җырлыйк әле, җырлыйк!

Сандыгына утыра, гармун каешын иңенә сала. Ләкин гармун аның кулыннан ычкына һәм озын кычкыртып, сузылып төшә дә аның иңендә асылынып кала. Бокаллар тотып, Хөрмәт белән Люция керә.

Хөрмәт. Яңа ел котлы булсын, Фәрдәнә әби!

Сәгать суккан тавыш.

Люция. Яңа ел тәбригебезне ал, түти!.. Галәмәт, йокыга киткән икән инде ул.

Хөрмәт. Арыгандыр. Черем итә. Төшләре тәмле микән?

Люция. Тышта нинди җил!

Xөрмәт. Без бүген диңгездә җилгә каршы барган корабка утырдык шикелле.

Люция. Безнең диңгез – шушы нигез, корабыбыз алар моңы булыр!

Караңгылык.

Пәрдә

1977–1978 еллар