Читать книгу Мой цвік (зборнік) - Аляксей Палачанскі - Страница 2

Зімовы ранак разбіў акно хрумсткімі сузор’ямі, і трэснутае шкло паляцела соннымі скрылямі. Чалавек падхапіўся з ложка, выйшаў на ганак ды стаў у дзвярах. Марозна, сонечна, шыя аб задубелы каўнер трэцца, ажно рыпіць. Пакруціў чалавек галавой, моцна сплюшчыў вочы, усміхнуўся калючымі зморшчынамі. Пацягнуўся спрасонку, пачухаўся – “гэ-эх!” – зірнуў на сваю зямлю, на зіхоткія прасторы. Далягляд канчаўся лесам, паўз хату цягнулася сцежка ад чыгункі да брэсцкай шашы. Сонца далікатна абмінала сядзібу бокам, над лесам, а свяціла так, што паветра рассыпалася ў блішчасты пыл.

“Трэба дзверы зачыніць, а то ў сенцы холаду напушчу”, – і чалавек ступіў на двор, у адной кашулі ды ватовых штанах. Перажагнаўся, пільна гледзячы кудысьці за лес, за чыгунку, расцёр твар калючым зляжалым снегам да свежай чырвані, задаволена крэкнуў і вярнуўся ў хату.

Дзверы ляпнулі і пачалі зноў расчыняцца, і чалавек ужо выходзіў, хутаючыся ў кажух ды шаруючы далоні. Ён стаў, прыслухаўся і рушыў на дарогу ў бок шашы.

Тры высачэзныя лістоўніцы стаялі на павароце як сведкі спрадвечнай маўклівай праўды. Ломкі чорна-белы бярэзнік нясмела высоўваў кранальна безабаронныя галінкі, якія, здаецца, толькі падчапі – і яны злятуць долу. Хвоі калыхаліся з ледзь чутным прыдыханнем. Чалавек часта выходзіў сюды на шпацыр. Пад скупым сонцам, на дарозе, снег храбусцеў, бы капуста.

Наступны паварот, амаль на сто восемдзесят – дарога выходзіла на мост над шашой. Нейкі дзед у спецадзенні ішоў следам. За ім бег сабака. Пасярод моста чалавек спыніўся, глядзеў па-над дрэвамі, узлятаючы позіркам. Аперанае лёгкімі аблокамі неба яшчэ не страціла адбіткі ўсходу, на снег пырскала сонца, зрэдчас з-пад моста выязджалі фуры.

– Мо ёсць цыгарэта? – пачуў ён голас ззаду.

– Няма, выбачай.

Дзед пакорліва пашкандыбаў далей. “Можа, наўмысна за мной ішоў, каб спытаць, не?” – падумаў чалавек і пайшоў дахаты.

Ён выйшаў на двор, паставіў зэдаль сярод гарода і сеў піць гарбату. Нагрэты металічны кубак апякаў вусны, зыркі снег рэзаў вочы, і ад блакітнага неба настрой быў святочны і адчувалася, што дзень дарма не міне. За плотам ляжаў вялікі поплаў, такі гладкі пад снегам, што хацелася ісці па ім наўпрост да самага лесу, пакідаючы ззаду немудрагелістае вязьмо слядоў.

Чалавек усміхнуўся якімсьці аднаму яму вядомым думкам. Увесь яго ранішні настрой можна было б абазначыць доўгім уздыхам і задуменным: “Да-а…” Сумна аднаму, але што зробіш. На нагах былі старыя парваныя кеды, у якіх ён хадзіў па хаце і па двары. Натуральным чынам пачаліся ўспаміны. Нешта цёплае, жывое і ненадзейнае – калісьці гэта дыхала, уздымалася пад самым бокам, быццам бы роднае, але гатовае кожную хвіліну здрадзіць, і ўсё роўна: не яго… Кожны дзень прыходзіла туга па нязробленым і схаванае, але тым больш праўдзівае пачуццё віны за ўсё, што б ён ні зрабіў. Ён пастараўся забыць, што гэта было такое, хоць і так асабліва нічога не разумеў. Адзіным, што магло нагадаць яму пра недарэчнае мінулае, былі гэтыя парваныя кеды.

Табурэтка нахілілася і прасела ў падталую глебу. Ён больш не хацеў ні пра што думаць. Устаўшы, ён рашуча схапіў зэдаль і рушыў у хату. Можна было падумаць, што яго нечым пакрыўдзілі і што ён доўга будзе маўчаць. Ён стаяў, прыхінуўшыся да дзвярэй, і засяроджана паліў, намагаючыся адпрэчыць думкі. Ён кінуў недапалак і злосна плюнуў.

Пасля ён пайшоў у прыбудоўку па дровы і паліў у грубцы, укінуў у ваду некалькі бульбін, цыбулю, яшчэ тое-сёе і варыў сабе есці. А калі еў, то стараўся думаць пра тое, што ён есць. А калі працаваў, то пра тое, што робіць – рукамі думаў. І заўсёды рабіў нешта адно, не задумваючыся, як трэба, як лепш, і чаго чакаць, і каго слухаць. І не пакутаваў ён таксама ад залішняга выбару.

Калі звечарэла, ён шмаргануў рукавом па носе ды абапёрся аб паркан. Той крыху пахіліўся і чалавек падумаў нешта такое: “Назаўтра будзе работа. А сёння ўжо не буду нічога…” Дарога знікала ў разгубленых ценях зімовага сутоння. Адзін з ценяў аказаўся чалавекам, маладым хлопцам, які стаяў і нерашуча пазіраў то на дарогу, то на хату. Здавалася, ён ледзь не плача.

Чалавек выйшаў з-за паркана і пакрочыў да хлопца. Той, заўважыўшы ламаную постаць, пайшоў прэч, але чалавек нагнаў яго.

– Дзе тут чыгунка? – нясмела запытаў юнак, відаць, дзеля таго, каб пачаць размову.

– Але… – чалавек таксама чамусьці разгубіўся. – Напрасткі па дарозе.

– Ну добра… – вымавіў хлопец і пасунуўся, павольна, як пад прымусам.

Чалавек глядзеў яму ўслед і прыгадаў, як ён сам прыйшоў сюды ўпершыню. Нечаканы быў гэты ўспамін, і ён здзівіўся, бо гэта быццам зусім і не ён быў тады. Мабыць, гэтак жа ішоў з-за лесу, а можа, і з цягніка – хто ведае – па гэтай самай сцежцы. Быў такі ж акурат густы вечар, калі ён дапаў да павароту. Тут ён стаў, амаль як гэты хлопец, гледзячы перад сабой удалячынь, нічога не разумеючы. Бязлітасны жорсткі рытм не даваў яму адхлання на ўсім шляху, і ён асунуўся знясілена на калені, ўпаў на дарогу, на халодную глебу. Толькі тады ён здолеў нешта ўбачыць, што заўсёды было навідавоку, і такое важнае, і такое іншае. “Гэта ўсё… для мяне”, – шаптаў ён тады проста ў зямлю, у камень, у трухлявы кавалак дрэва, які рассыпаўся, трэснуў у руках і закруціўся святочным пылам, як бясконцасць неўсвядомленых магчымасцяў. Ён чэрпаў прыгаршчамі снег і закопваўся ў яго да слёз, аж пакуль мог трываць, а потым грэўся ля вогнішча пасярод дарогі і ўсё мармытаў, больш і больш упэўнена, і ўрэшце выгукнуў на поўны голас: “Гэта ўсё для мяне!” І наступным днём, калі хадзіў у лес па дровы ці рабіў на падворку нешта па гаспадарцы, увесь час казаў гэтыя словы. А пасля, калі збудаваў хату, укінуў насенне ў зямлю і сеў у спакоі на ганку, то і вар’яцкі рытм некуды адышоў, і самыя пільныя справы неяк забыліся. Азірнуўшыся назад і не пабачыўшы ніякага назіральніка, які б кантраляваў яго, дыктуючы кіем сваю няўмольную волю, чалавек рассмяяўся сам сабе і сказаў: “Во дурны быў!” І зараз, прыгадаўшы гэта нейкім смутным чынам, ён крыкнуў хлопцу наўздагон. Той быццам гэтага і чакаў – павярнуўся і ўзрушана пайшоў насустрач. Разгубленыя, яны бездапаможна спыніліся сярод дарогі: старое ды малое.

– Хадзем хіба, хоць павячэраем, мабыць, – сказаў чалавек ды махнуў рукавом.

– Ты распранайся, сядай сюды, – чалавек пачапіў свой кажух на цвік ды выцягнуў услон з-пад стала. Чамусьці ён быў зараз надзвычай мітуслівы для свайго спакойнага ўвесь час жыцця і нават гаварыў хутка. Яму самому было не вельмі прыемна.

– Дык цябе як завуць? – запытаў хлопец.

– Што? – не зразумеў ён.

На вячэру ён паставіў міску тоўчанай бульбы і мёрзлага сала. Селі яны побач і елі разам, ледзь не датыкаючыся ілбамі. Спачатку маўчалі, а потым, як паставілі ваду на гарбату, паціху разгаварыліся. Хлопец цішкам пазіраў у кут, дзе пад столлю віселі абразы і крыж. Побач стаяла свечка ды нейкія засохлыя кветкі ці зёлкі, ломкія ды пераплеценыя. Ён усё не мог наважыцца сказаць нешта.

– Ты ў царкву ходзіш? – запытаў ён нарэшце.

– Хаджу, – згадзіўся гаспадар і моцна вытхнуўся. Пасля паплямкаў вуснамі, як бы хацеў нешта дадаць, але змаўчаў.

– Верыш у Бога?

Чалавек зноў, здаецца, не зразумеў пытання, альбо не дачуў, і зноў сядзелі моўчкі, пакуль ужо ён сам не спытаў:

– Дык а ты як тут апынуўся?

Хлопец аж сцяўся ад гэтага пытання, постаць яго адразу выпрасталася, быццам хацеў устаць ды ісці. “Да я вось ужо…”, – пачаў ён, але чалавек з нечаканым разуменнем прамовіў:

– Спі ў мяне сёння. А справы твае нічога табе не зробяць тут… – ён прымоўк, агледзеўся і дадаў: – Калісьці і я такі ж быў…

Чалавек зноў задумаўся аб тым, што ўзгадваў сёння, а хлопец сядзеў прыбіты ды спустошаны, утаропіўшыся долу. Ён вырашаў, ісці ці застацца, увесь быў як спружына, гатовы сарвацца ды паляцець у невядомым кірунку… Нібы нехта нябачны ціснуў яго ў карак, гнуў спіну, варушыў думкі, не дазваляючы супакоіцца. І ад думак тых, ад бясконцых тулянняў бедны хлопец ужо не мог і сцяміць, дзе сканчаецца ён сам і пачынаюцца яго абавязкі. Чалавек бачыў, што штосьці з хлопцам нядобра, але ён толькі сказаў у канцы: “А то заставайся зусім у мяне”.

Хлопец адарваў свой позірк ад падлогі ды з адчаем утаропіўся ў чалавека.

– Я нічога не ведаю… што мне рабіць? Чалавек схаваў твар у далонях і замёр у такой паставе. На сцяне цікаў гадзіннік. Ён падняўся з лаўкі і пацягнуўся па кажух.

– Хадзем.

Сонца даўно зайшло, толькі над лесам мігацела кволая блакітнасць, усё наваколле апускалася ў сутонне. Чалавек шураваў наперадзе па глыбокім снезе, спрытна, што хлопец не паспяваў. З правага боку цямнеў лес. Дзесьці за ім мусіла быць шаша, але ніводнага гуку чамусьці не даносілася з яе. У зімовай начы толькі іхныя крокі гучэлі навокал, ды раптам рыпнула дрэва, вецер прычасаў ускудлачанае вецце. І цішыня, нерухомасць.

Шэрай плямай на тле лесу выступіла маленькая паляна, з аднаго боку адкрытая пустому полю.

– Ніхто тут не хадзіў яшчэ, – чалавек павёў хлопца праз паляну ў дальні канец. – Сядай.

Хлопец сеў на голы камень, тварам да поля, а са спіны да яго падбіраўся лес. Чалавек стаяў збоку і дзіўна падскугольваў і прыскокваў:

– Сядай, кажу. У-у-у, глядзі… і не глядзі. А калі надумаеш, дык прыходзь – калі ласка.

І ён пакрочыў назад, а хлопец чуў толькі яго крокі, пакуль не апынуўся нарэшце ў суцэльнай цішы, з лесам за спінай. Спачатку страшнавата было – увесь час азірнуцца карцела.

Чалавек, вярнуўшыся дадому, пастаяў у сенцах ды пакінуў дзверы незамкнёнымі. Распрануўшыся, ён укленчыў пад абразамі і доўга маўчаў, потым перахрысціўся і ўзняўся. Пасля ізноў выйшаў на двор, паўглядаўся, пакратаў паркан, падлічыў нешта сам сабе ды пайшоў спаць.

Ён пачуў, як хлопец заходзіць у хату – бразгае клямкай, намацвае засаўку. Соваўся па сенцах – шукаў святло, пасля звінеў конаўкай аб вядро – набіраў вады. Праз нейкі час хлопец сціх, не стаў будзіць чалавека – сам знайшоў, дзе легчы. Мабыць, на ўслоне скруціўся.

Чалавек прачнуўся, абуджаны голасам у суседнім пакоі, або галасамі. Не разумеючы спрасонку, ён адкінуў коўдру ды ступіў на сцюдзёную падлогу басанож. Падышоўшы да дзвярэй, узгадаў пра хлопца і спыніўся. З кім гэта ён размаўляе? “З д’яблам, напэўна”. Ён бачыў праз фіранку, як хлопец, ужо апрануты, стаіць сярод пакоя неяк дзіўна і кажа камусьці: “Так, зараз… канечне… канечне…” Голас у яго быў не такі ўжо, як учора – разгублены, адчайны крык у пошуках выйсця, – зараз гэта быў цвёрды голас скамянелай маладосці. Здавалася, быццам не засталося ў яго больш сумневаў. Падціснуўшы вусны і заплюшчыўшы вочы, у адно памкненне хлопец выйшаў з хаты, вылецеў на дарогу і павярнуў у бок чыгункі.

Чалавек накіраваўся за ім, ішоў ззаду, каб толькі не губляць хлопца з віду. А месяц вылез над лесам і заліваў шлях мармуровым святлом. Хлопец ішоў па халодным мармуры, быццам не зважаючы. Застылыя дрэвы са слановай косці праводзілі яго, некаторыя драматычна цягнулі галіны ўслед. Ён праходзіў вёску, хаты маркотна апускалі патухлыя вочы. Сумёты разбягаліся па розныя бакі дарогі. Хлопец не азіраўся, чалавек ішоў ззаду.

Станцыя сціпла грувасцілася ля самой чыгункі. Расклад быў спраўджаны, рэчы рашуча закінуты за плечы. Хвіліны… хвіліны… чалавек выйшаў на платформу і спыніўся. Хлопец стаяў на іншым баку, тросся, як у ліхаманцы. Яго зноў ахоплівала разгубленасць, апусціўшы заплечнік долу, ён нервова скроб скроні. Але перш чым хто-небудзь паспеў сказаць хоць штосьці ці крыкнуць, пранеслася электрычка і ўцягнула ў сябе маладога хлопца, прыгнечанага невядомым назіральнікам.

Уцягнула, уцягнула за паварот, з рукамі і нагамі.

Чалавек доўга стаяў на станцыі, зморшчыўшыся, быццам не могучы штосьці ўзгадаць. Ён вярнуўся дадому і зноў улёгся ў ложак, які ўжо паспеў астыць. Ён павярнуўся тварам да сцяны, і было незразумела, ці ён спіць, ці проста ціха ляжыць. Бліжэй да світання ён перавярнуўся на другі бок і па старой звычцы, прыдбанай на самоце, з уздыхам мацюкнуўся.

…Наступным ранкам ён збіваў са штыкецін сабе новы плот.

2011 г.