Читать книгу Przemiany idei uniwersytetu - Cezary Kościelniak - Страница 6

Uniwersytet to kluczowa instytucja kultury świata zachodniego. W misję uniwersytetu są wpisane nie tylko kształcenie czy prowadzenie badań naukowych, lecz także cały szereg zadań kulturowych. Od uniwersytetu wymaga się, aby był miejscem swobodnej wymiany myśli, debaty, krytycznego myślenia i formacji. W kulturze Zachodu to uniwersytety były miejscami, w których podejmowano pytania fundamentalne o społeczeństwo, człowieka, etykę, pytania, które miały kluczowe znaczenie dla jakości życia publicznego. Uniwersytet, jaki znamy dzisiaj, narodził się w nowożytnych projektach, przede wszystkim humboldtowskim, który w ciągu dwóch wieków był rozwijany, a zarazem kontestowany. Kulturowa rola uniwersytetu jest wyznaczana poprzez jego założenia fundamentalne, przyjmowane wartości, tradycje oraz misje. Szczególną uwagę w niniejszej pozycji zwracamy na relacje uniwersytet – religia: W jaki sposób w programach uniwersytetu (użycie pojęcia program zostanie wyjaśnione w kolejnym rozdziale) odbijały się procesy sekularyzacyjne? Jak kształtowały się w nich zarówno miejsce, jak i opozycja wobec religii? W jaki sposób zmieniają się i jaką rolę pełnią założenia fundamentalne we współczesnym uniwersytecie?

Celem książki jest pokazanie założeń fundamentalnych, w tym aksjologicznych i kulturowych, kształtujących wybrane programy uniwersytetu zachodniego świata. Gdyby zobrazować główne przesłanie tej książki, to propozycją uzupełnienia mogłaby być parafraza tytułu znanej książki: uniwersytet ma znaczenie[1]. Idąc dalej, chcemy powiedzieć, że uniwersytet ma znaczenie nie tylko dla kultury świata zachodniego, ale również jest istotną globalną instytucją, która w swoim kulturowym wymiarze jest pożądana w państwach o tradycjach i kulturach niezachodnich. Na wstępie warto sięgnąć do diagnozy sprzed kilkunastu lat i odnieść ją do rozwoju uniwersytetu.

Niemalże dwadzieścia lat temu R.A. Shweder (2003) podał dwie prognozy globalnych porządków świata.

Prognoza 1:

„Zachód jest najlepszy i dokona globalnej ekspansji […]. Proces globalizacji albo podchwyci, albo wyzwoli prozachodnie aspiracje, które przyczynią się do wzrostu gospodarczego. Prozachodnie aspiracje to między innymi dążenie do liberalnej demokracji, decentralizacja władzy, wolna przedsiębiorczość, własność prywatna, prawa jednostki, równouprawnienie płci, i tak dalej, nie wyłączając nawet upodobania do zachodnich produktów. Zgodnie z tą przepowiednią globalizacja, westernizacja oraz wzrost gospodarczy będą się rozszerzać we wszystkich kierunkach” (Shweder 2003: 264–265).

Prognoza 2:

„Inni również dostaną swój «kawałek ciasta» i będą kultywować własną kulturę. […] Niniejsza przepowiednia dostrzega możliwość globalizacji i wzrostu gospodarczego bez głębokiej kulturowej penetracji ze strony Zachodu. Kultury i cywilizacje mogą zachować własną odmienność i każdy dostanie «swój kawałek ciasta»” (Shweder 2002: 265).

Chociaż z pewnym ryzykiem, to jednak można by powiedzieć, że podana diagnoza się sprawdziła. W ciągu ostatnich kilkunastu lat procesy globalizacyjne i westernizacyjne wzmocniły swoją dynamikę, co widać choćby w transformacji państw postkomunistycznych i Dalekiego Wschodu, gdzie adaptuje się zachodnie rozwiązania kultur organizacyjnych. Instytucja uniwersytetu, podobnie jak instytucje gospodarcze, stała się wzorem kulturowym, który rozwija się coraz intensywniej poza światem zachodnim, a gdzie powstawanie, rozwój i reformy uczelni są procesami pożądanymi i wdrażanymi w lokalnych politykach szkolnictwa wyższego (zob. Godwin, Pickus 2017, Kościelniak 2018). Uniwersytet, głównie za sprawą rosnącej w skali globalnej masyfikacji kształcenia, a także globalizacji badań, stał się jedną z kluczowych instytucji w procesach globalizacji. W tej globalnej dynamice uniwersytet świata zachodniego staje się punktem odniesienia w zmianach lokalnych polityk szkolnictwa wyższego. Jawi się on nie tylko jako wsparcie dla rozwoju potencjałów państwa, lecz także prestiżu, tworzenia tkanki społecznej czy też odniesienia do „miękkich” potrzeb regionalnych społeczności – co jest już elementem kulturowym. Uniwersytet stał się jednym z symboli świata zachodniego, instytucją oznaczającą atrakcyjność, dobrobyt, innowacje, ale także model rozwoju społecznego, w którym wiedza i wykształcenie są drogą do awansu społecznego. Zachodnia kultura organizacyjna uniwersytetu jest zatem rozpoznawalnym, globalnym wzorem, przenikającym w tkanki społeczeństw instytucją o charakterze globalnej kultury organizacyjnej, mogącej zaistnieć w różnych politycznych systemach i wpisującej się nie tylko w rozwój ekonomiczny, lecz także społeczny i kulturowy.

Prognoza pierwsza Shwedera, którą można by określić jako globalizację liberalnych kultur organizacyjnych świata zachodniego i powiązanych z tym praktyk instytucjonalnych w odniesieniu do uniwersytetu, który nierozerwalnie jest połączony z cywilizacyjnym portfolio Zachodu, sprawdza się także i w innych częściach świata. Wzór ten zostaje utrwalony przez przyjęcie faktu, że wzrost gospodarczy Zachodu opierał się na wiedzy oraz instytucji jej tworzenia – uniwersytecie[2].

Prognozy Shwedera w jeszcze jednym miejscu pokryły się z linią rozwoju agendy globalnego szkolnictwa wyższego: w programie liberalnej edukacji u progu XXI w. pojawiła się silna potrzeba modyfikacji kształcenia: uzupełnienie go o wiedzę o kulturach niezachodnich jako część programu liberal arts. Odnosząc to do prognozy 2, w globalnej polityce szkolnictwa wyższego kulturowe narzucanie zachodniej agendy humanistycznej ustępuje jej modyfikacji poprzez włączanie lokalnych kultur intelektualnych, a westernizacja nie oznacza ignorancji kultur lokalnych. Tym samym uniwersytet świata zachodu nie oznacza już mechanicznej transmisji zachodniej tożsamości do świata państw rozwijających się, jest to raczej inkluzywna transmisja programów kształcenia oraz kultury organizacyjnej, łącząca zachodnie tradycje z nowym światem. Otwarcie się na kultury jest oczywiście pochodną zmian na mapie ekonomii politycznej. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat państwa, takie jak Korea Południowa, Chiny czy Finlandia, stały się synonimami wzrostu gospodarczego, co również wywołało zmiany kulturowe. Rozwój ich własnych uczelni wiąże się także z lokalną kulturą (np. Aalto University, oddający powiązanie skandynawskiego designu z wysokimi technologiami). Zatem otrzymując swój kawałek „globalnego ciastka”, w transmisji strukturalnej zachodniego uniwersytetu zostaje zachowany aspekt swoistości. W ten sposób wytworzy się mechanizm wielokulturowości uczelni. Multikulturowość uniwersytetu oznacza politykę otwartości zarówno w wymiarze epistemologicznym, tj. miejsca dla innych światoobrazów, jak i w wymiarze kultur organizacyjnych, np. przez internacjonalizację akademii.

Które z elementów programów uniwersytetu są transmitowane? Czy nie jest tak, że tylko te pragmatyczne, wiążące uniwersytet jedynie z procesami komercjalizacji wiedzy (niebezpodstawne jest tutaj użycie sformułowania „produkcja wiedzy”, a za nią może pojawić się substytucja „uniwersytetu” na „instytucję wiedzy”)? Bezpośrednio z tym jest powiązane jeszcze inne pytanie: Czy w globalnym świecie można jeszcze utrzymać znaczenie sformułowania „uniwersytet świata zachodniego”? Jak zostanie wskazane w kolejnych częściach książki, pojęcie to odnosi się przede wszystkim do formacyjnej roli uniwersytetu, pozostającego instytucją krytycznego myślenia, ale przede wszystkim swobodą i wolnością akademicką. Nie ulega wątpliwości, że w wielu państwach rozwijających się uniwersytet nie pełni funkcji krytycznej, a swobody wypowiedzi są ograniczane. Czy transmisja programów uniwersyteckich, okrojonych o tę misję, współcześnie pozwala odróżnić uniwersytet świata zachodniego od „instytucji wiedzy”, efektywnych w jej tworzeniu, jednakże z ograniczonym wpływem społecznym oraz reglamentowanymi tematami, uznanymi za niebezpieczne dla lokalnych władz? Z pewnością jest to cecha pozwalająca w dalszym ciągu odróżnić zachodni profil uczelni od uniwersytetów multiplikowanych w innych kulturach i najczęściej opierających się na zasadzie komercyjnej. Odsłania to jednak kolejne pytanie: W jakim miejscu znajduje się obecnie spór o fundamenty uniwersytetu świata zachodniego? Czy jest to spór o przedsiębiorczość, strukturę organizacyjną, sposób zwiększania funkcjonalności? Czy w dalszym ciągu mają znaczenie pytania fundamentalne o misję uniwersytetu, wolność badań, lecz także – co pojawi się w dalszej części opracowania – o stosunek wobec religii i „szerokich doktryn” w programach uniwersytetu? Można zatem powiedzieć, że w dalszym ciągu uniwersytet ma znaczenie, dlatego że kultura ma znaczenie, świat idei, odniesienie się do fundamentów oraz potraktowanie wiedzy jako narzędzia do poszukiwania prawdy określa jedno ze znaczeń dla uniwersytetu w świecie zachodnim. Uniwersytet świata zachodniego nadal pozostaje strażnikiem wolności wypowiedzi, badań, ale i dialogu oraz spotkania przedstawicieli różnych kultur – i jest tak nadal mimo pojawiających się perturbacji politycznych. Właśnie dlatego programujący nowe struktury uniwersytetu, pomimo postępu wiedzy i cywilizacji, nieustannie sięgają do dawnych koncepcji uniwersytetu, np. Johna Henry’ego Newmana, obecnego niemalże w każdej istotnej aktualnie wydanej publikacji o idei uniwersytetu, czy Wilhelma von Humboldta. Z tym łączy się ważna kwestia – uniwersytet świata zachodu nie kieruje swojej uwagi jedynie na perfekcyjność działań komercjalizujących wiedzę czy też serwis dla jego otoczenia (tzw. trzecia misja uniwersytetu), lecz także na reinterpretacje wartości, kształtujące jego kulturowe oddziaływanie oraz będące jedną z podstaw społeczeństwa zachodniego oraz permanentnego redefiniowania założeń fundamentalnych. Dlatego też, jeśli ów „własny kawałek tortu” oznaczałby uchylenie np. warunku wolności, to wzorzec świata Zachodu nadal pozostaje aktualny.

Pierwszy, wprowadzający rozdział książki ma charakter techniczny i pojęciowy. Jego celem jest zaprezentowanie rozumienia roli kultury oraz jej odniesienia do szkolnictwa wyższego oraz sformułowanie problemów badawczych oraz przyjętej optyki metodologicznej. Prezentuje również pewną propozycję pojęciową, wyjaśniającą użycie terminu „program uniwersytetu” zamiast „model uniwersytetu”. Zostanie wyjaśnione także użycie pojęcia „uniwersytetu świata zachodniego”, kluczowe dla zrozumienia transmisji idei uniwersytetu z Europy do Stanów Zjednoczonych. Kształtowanie się nowożytnego uniwersytetu ma charakter sporu o programy, w tym także o fundamentalne założenia.

Rozważania fundamentalne o uniwersytecie dotykają również kwestii kryzysu tej instytucji. Wydaje się, że sformułowanie „kryzys uniwersytetu” bywa nadużywane. Często za kryzys uznaje się każdą możliwą zmianę dostosowującą uniwersytet do aktualnych potrzeb czy wyzwań społecznych. Pomimo że niniejsza książka nie będzie odnosić się do zagadnienia kryzysu, to jednak na wstępie trzeba to zaznaczyć, próbując bardzo ogólnie nakreślić, w jaki sposób można rozumieć – przede wszystkim w znaczeniu kulturowym – pojęcie kryzysu.

Balázs Mezei (2009) w tekście diagnozującym kryzys uniwersytetu wskazuje na jego trzy momenty, wyróżniając wśród nich również kulturę:

„W sensie najistotniejszym przyczynę kryzysu może stanowić radykalna zmiana w poglądach naukowych – zmiany tego rodzaju to na przykład rozprzestrzenienie się nauki Arystotelesa we wczesnym średniowieczu, renesans filozofii platońskiej w Europie Zachodniej […]. Po drugie przyczyny kryzysu mogą mieć charakter kulturowy. Chociaż bowiem światopogląd nie ulega radykalnej zmianie, nowe prądy kulturowe prowadzą do nowych wyzwań i odpowiedzi na nie w postaci zmiany struktury i zakresu edukacji uniwersyteckiej […]. Po trzecie kryzys uniwersytetu mogą wywołać przyczyny polityczne. Miało to miejsce w przypadku zamknięcia Akademii Platońskiej przez chrześcijańskiego cesarza Justyniana, jak również w sytuacji wprowadzenia totalitarnej kontroli nad uniwersytetami przez partię nazistowską i komunistyczną” (Mezei 2009: 30).

Opierając się na konstatacji B. Mezei, można przyjąć, że uniwersytet staje się instytucją podlegającą przemianom kulturowym i politycznym, z jednej strony, poprzez intelektualistów, tworząc te zmiany, z drugiej, na poziomie organizacyjnym, podlegając aktualnym wpływom. Można zatem powiedzieć, że wiedza i jej instytucje zarówno kształtują kulturę, jak i jej podlegają.

Przedmiotem rozdziału drugiego jest program uniwersytetu Wilhelma von Humboldta i Fryderyka Schleiermachera, wyznaczający nowożytną sferę badań i rozwoju, lecz także organizację uniwersytetu jako instytucji. Zmiana Humboldta jest nie tylko rewolucją w historii uniwersytetu, ale również rewolucją w europejskiej kulturze intelektualnej. Uniwersytet humboldtowski kształtuje m.in. nowożytne procesy sekularyzacyjne, lecz także wprowadza nowe znaczenie wiedzy w państwie. Propozycja Humboldta jest punktem początkowym i punktem odniesienia dla procesów kształtowania się programów uniwersytetu w Europie, a następnie w USA.

W rozdziale trzecim zostanie wyłożona propozycja programu uniwersytetu J.H. Newmana, przenoszącego akcent na formację wspólnotową, intelektualną i duchową, w którym przekazywanie tradycji kolejnym pokoleniom stanowi naczelne zadanie uniwersytetu. Newman dystansuje się od modelu badawczego uczelni, skupia się na przekazywaniu wiedzy i na formacji. Zestawienie tych dwóch postaci wskazuje zarówno na napięcia, jak i na podobieństwa w misji kształtującego się, nowożytnego uniwersytetu. Propozycja Newmana jest również istotna ze względu na kulturową orientację wiedzy i kształcenia, gdzie ideał człowieka wykształconego oznacza jego wkomponowanie w kulturowe środowisko znaczeń, symboli oraz praktyk społecznych.

Rozdział czwarty wprowadza w transmisję idei uniwersytetu z Europy do Stanów Zjednoczonych, jednocześnie zostaje ukazana łączność między Europą i USA. W rozdziale wprowadzającym, oprócz informacji historycznych, określających, w jaki sposób konstruowała się idea uniwersytetu badawczego w USA, przytoczono także współczesne rozumienia uniwersytetu, co pozwala odnieść się do problemu społecznej pozycji uczelni w USA.

Kolejne rozdziały, piąty i szósty, omawiają wybrane kwestie sporów o założenia programowe, w których tle pojawia się odniesienie do religii, procesów sekularyzacji, kultury oraz kwestii aksjologicznych. Proces kształtowania się amerykańskiego uniwersytetu badawczego historycznie jest powiązany z procesem sekularyzacji. W rozdziałach zostało ukazane tło aksjologiczne edukacji wyższej, które ujęto w dwa stanowiska: fundamenty 1, czyli odniesienie się do religijnych obrazów świata oraz obrony pluralizmu epistemologicznego, jako stanowiska przyjmującego szerszy niż scjentystycznie zredukowany obraz świata, będący także źródłem wiedzy, oraz fundamenty 2, stanowisko odwołujące się do tradycji liberalnej, tradycji sekularyzmu konstytucyjnego oraz oparcia szkolnictwa wyższego na wartościach demokratycznych, kształtujących relacje wspólnotowe, będących także odniesieniem do neutralności, i bezstronności, jako podstawy poznania różnorodnych światoobrazów. Perspektywy, fundamenty 1 i fundamenty 2, stają się nie tylko sporem o uniwersytet, lecz także ukazują, w jaki sposób współczesne uczelnie amerykańskie odbijają kulturę współczesną, ze szczególnym uwzględnieniem sporu religia – sekularyzacja.

Ostatni siódmy rozdział został poświęcony kluczowemu programowi uniwersytetu badawczego II połowy XX w., tzw. multiwersytetowi, którego autorem jest Clark Kerr. Rozdział ten skupia się na przejściu z etosu klasycznej kultury akademickiej do zaadaptowanej kultury przedsiębiorczej. Omówiono w nim również znaczenia neutralizmu, który nie wpisuje się w spór aksjologiczny, lecz stanowi propozycję zwrócenia się ku kwestiom organizacyjnym, technokratycznym, pragmatycznym, unikającym natomiast normatywnego zaangażowania. Propozycja multiwersytetu w interesujący sposób podejmuje dyskusję z programami Humboldta i Newmana, tym samym wpisując się w narrację programów nowożytnego uniwersytetu.

W niniejszej książce wiele miejsca poświęca się kulturowemu zapleczu, które staje się niezbędne do opisu kształtujących się programów uniwersytetu. Przyjęcie perspektywy kulturoznawczej pozwala zauważyć aksjologiczne, ideowe czy nawet estetyczne konteksty, które wpłynęły na rozwój danych wizji uniwersytetu. Przyjęcie kulturowego miejsca jego obserwacji wynika m.in. z tego, że do pewnego stopnia pełnił on i pełni funkcję instytucji kulturowej zmiany. Zmiany kulturowe uniwersytetu niemalże zawsze połączone są ze sferą polityki, dlatego też punktem obserwacji badawczej w niniejszej książce będą zarówno perspektywa kulturowa, jak i w pewnym wymiarze jej odniesienie do kontekstu politycznego, czy ściślej kulturowo-politycznego. Rekapitulując, treść książki zawiera:

1. Charakterystyki nowożytnych, wybranych programów uniwersytetu.

2. Analizę założeń programów fundamentalnych uniwersytetu.

3. Ukazanie relacji transatlantyckich programów uniwersytetu, kształtujących tym samym fenomen uniwersytetu „świata zachodniego”.

Choć perspektywa kulturoznawcza i kulturowo-polityczna w badaniach nad szkolnictwem wyższym ta nie należy do dominujących w badaniach nad szkolnictwem wyższym, to jednak jej znaczenie wzrasta. Niniejsza książka przybliży polskiemu czytelnikowi nie tylko horyzont europejski, lecz także amerykański, mniej znany i omawiany w naszej literaturze, co jest wartością dodaną i pozwala na szersze spojrzenie na kształtowanie się tożsamości współczesnego uniwersytetu. Oddając ją w ręce czytelnika, autor ma nadzieję na poszerzenie dyskusji w Polsce. Pomimo kolejnych fal reform nie wydaje się, by debata o roli uczelni w ich społecznym i kulturowym wymiarze była już zakończona. W sytuacji coraz większej świadomości potrzeby globalnego funkcjonowania uniwersytetu i włączania w proces globalizacji polskich uczelni wyższych prowadzenie tej debaty jawi się jako zadanie społecznie istotne, wykraczające poza dyskusję środowiskową. Przyjęcie perspektywy kulturowej oraz refleksja nad założeniami fundamentalnymi, wartościami i potrzebami społecznymi, wychodzącymi poza konteksty utylitarne, ma równie istotne znaczenie. Prowadzone w tym kontekście zadanie badawcze można by również nazwać „filozofią uniwersytetu”, czyli refleksją nad etycznymi, politycznymi i kulturowymi uwarunkowaniami szkolnictwa wyższego, poszukiwania jego społecznego tła, a także przemian, jakie pojawiają się w różnych kulturach.

Badania nad kulturowymi aspektami szkolnictwa wyższego autor prowadzi od kilku lat. W pierwszym okresie skupił się na organizacyjno-kulturowych kwestiach rozwoju szkolnictwa wyższego. Badał związki uniwersytetu z państwem dobrobytu, szczególnie przemiany uniwersytetu wraz z transformacją i kryzysem europejskiego państwa dobrobytu (zob. Kościelniak 2018). Ważnym elementem pracy badawczej autora było podjęcie tematyki porównania rozwojów systemów szkolnictwa wyższego w państwach o różnych dynamikach rozwojowych. Dzięki wsparciu Narodowego Centrum Nauki, został zrealizowany projekt badaczy, porównujący kulturowe uwarunkowania uczelni Szwajcarii i Polski jako reprezentujących – kolejno – wysokorozwinięte państwo dobrobytu oraz państwo posttransformacyjne. Wynikiem pracy jest monografia (Kościelniak 2015), prezentująca problematykę jakościowego i kulturowego rozwoju uczelni. Badając współczesne uwarunkowania wiedzy, autor zwrócił również uwagę na kwestię zrównoważonego rozwoju jako czynnika wpisującego się w rozwój idei i organizacji uniwersytetu (Kościelniak i Roemer 2013; Kościelniak 2014a, 2014b). W niniejszej książce uwaga badawcza została zwrócona na kwestie religii jako fenomenu stanowiącego czynnik zmiany w kształtowaniu się idei nowożytnego uniwersytetu oraz krystalizującego jego współczesne programy. Tym samym wątki związane z przemianami programów uniwersytetu świata zachodniego zostały powiązane z zagadnieniami procesów sekularyzacji, ich poszczególnych – w tym wypadku niemieckich i amerykańskich – odrębności, a także wpływu na kształtowanie się agendy fundamentalnej nowoczesnego uniwersytetu.

Powstanie książki nie byłoby możliwe bez hojnego wsparcia, które uzyskałem z Narodowego Centrum Nauki. Praca została sfinansowana przez grant badawczy 2011/01/D/HS1/01752, Dynamika zadań publicznych współczesnego uniwersytetu w kontekście religii oraz społeczeństwa wielokulturowego. Analiza porównawcza i teoretyczna. W tym miejscu chciałbym podziękować za życzliwość pracowników NCN w trakcie realizacji projektu – dzięki wyjazdom badawczym do Stanów Zjednoczonych zostały zebrane materiały do badań. Książka nie powstałaby bez wsparcia merytorycznego w prowadzonych przeze mnie badaniach ze strony akademików w Polsce i Stanach Zjednoczonych. Przez cały okres projektu, od powstania jego założeń aż do wydania książki, a przede wszystkim w sytuacjach kryzysowych, mogłem liczyć na pomoc Pana Profesora Jacka Sójki, dziekana Wydziału Nauk Społecznych, a następnie Wydziału Antropologii i Kulturoznawstwa UAM. Kieruję również podziękowania do dyrekcji Instytutu Kulturoznawstwa, Pani Profesor Mariannie Michałowskiej, za wszelkie wsparcie. Chciałbym również wspomnieć seminaria prowadzone w Centrum Badań nad Polityką Publiczną prof. Marka Kwieka, podczas których mogłem zaprezentować część prowadzonych badań. Wsparcie okazały mi także władze Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, wielokrotnie i na różne sposoby wspomagając mnie w prowadzonej pracy – wspomnieć winienem ówczesnych prorektorów: prof. Jacka Witkosia i prof. Andrzeja Lesickiego. Tylko dzięki warunkom do pracy, jakie miałem na UAM, mogłem ten projekt przeprowadzić, za co dziękuję.

Książka nie powstałaby, gdyby nie wsparcie ze strony profesorów z USA. Przede wszystkim chciałbym okazać wdzięczność profesorowi C. Johnowi Sommerville’owi z University of Florida za współpracę, możliwość konsultowania prowadzonych badań, ale także życzliwość, pomoc w doborze odpowiednich lektur oraz za wsparcie, jakiego udzielił mi podczas mojego pobytu w USA. Profesorowie, którzy pomogli mi w realizacji projektu w USA, to: profesor Bob Roemer z Loyola University of Chicago, profesor Christian Smith z Notre Dame oraz profesor Julie Reuben z Harvardu. Miałem okazję konsultować z nimi rozdział dotyczący amerykańskich kontekstów sekularyzacyjnych, a ich wparcie, sugestie i uwagi nie tylko pozwoliły na zebranie interesującego materiału oraz pomogły w jego opracowaniu. Dziękuję również prof. Peterowi Mayo z Uniwersytetu Maltańskiego, który na początkowym etapie pomógł mi sformułować część problemów badawczych. Podczas realizacji tego projektu miałem zaszczyt zaprezentować je podczas wielu seminariów, konferencji czy wykładów gościnnych, a dyskusja znacząco wpłynęła na kwestie poruszone w książce. Pisanie jej było prawdziwą przygodą intelektualną, możliwością spotkania wybitnych osobowości naukowych, za co wyrażam im wielką wdzięczność.

Część z prezentowanej treści niniejszej książki była przedmiotem wykładów Higher education in the intercultural relations, prowadzonych dla studentów anglojęzycznych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, oraz wykładu Kulturowe konteksty szkolnictwa wyższego, skierowanego do studentów Instytutu Kulturoznawstwa UAM. Możliwość podzielenia się ze słuchaczami prowadzonymi przeze mnie badaniami była bardzo pomocna. Dyskusja ze studentami pozwoliła na doszlifowanie wybranych wątków książki, a także pomogła ukształtować jej wersję finalną.

Last, but not least, jestem dłużnikiem mojej rodziny, która była obciążona dodatkowymi obowiązkami, jakie na nią spadały, podczas moich wyjazdów oraz czasochłonnych przygotowań dotyczących pracy nad książką. Nie ukończyłbym jej bez wsparcia, jakie otrzymałem od moich najbliższych, jak i pomocy życzliwych mi osób spoza świata akademickiego. Oddaję zatem do rąk czytelnika tę książkę, za wszystkie jej niedoskonałości odpowiadam osobiście, a to, co przynosi jej wartość dodaną, zostało dokonane z pomocą wielu życzliwych mi osób. Chciałbym również podziękować zespołowi PWN na czele z wyd. Katarzyną Rosińską i red. Iwoną Stachowicz za współpracę przy wydaniu pozycji.

I ostatnia osobista uwaga. Badania uniwersytetu i pisanie o nim jest specyficzne, gdyż przedmiotem badań staje się instytucja, w której badacze formują się i pracują. Badania takie wymagają utrzymania odpowiedniego dystansu do siebie i własnego otoczenia pracy, jednocześnie dzięki nim zyskuje się wiele materiału pozwalającego na ogólniejsze przemyślenia, a dwoma z nich warto podzielić się z czytelnikami. W mojej ocenie uniwersytet, mimo kryzysów i problemów, nadal pozostaje społecznie doniosłą instytucją twórczości, intelektualnego rozwoju, wymiany idei oraz szkoły różnorodności kultur. Przyglądanie się założeniom fundamentalnym uniwersytetu pozwala obalić pewien mit, że nie jest to instytucja niezmieniająca się. Uniwersytet, pod wieloma względami pozostając instytucją tradycyjną, odpowiada na głębokie potrzeby społeczne, ulegając przemianom kulturowym, politycznym, ekonomicznym, zarówno lokalnym, jak i globalnym. Konstatacja ta może nie jest oryginalna, jednak zaprzecza temu, jakoby sfera szkolnictwa wyższego pozostawała niezmiennie utrwalona. Przeciwnie, zmiany dotykają ją równie szybko jak pozostałe pola polityk publicznych i ich instytucji. Należy jednak odnotować fakt, że instytucja ta podlega zmianie, a sama polityka szkolnictwa wyższego nabiera nowej dynamiki. Uniwersytet zmienia się, a zmianie tej przygrywa pieśń żałobna, obwieszczająca jeśli nie jego bliski koniec, to przynajmniej czas akademickiej apokalipsy. Uniwersytetowi udało się jednak przeżyć niejedną zapowiadaną śmierć, co więcej, na przyszłość tej instytucji można patrzyć z umiarkowanym, ale spokojnym optymizmem. Pomimo mniej lub bardziej udanych zmian jedno pozostaje niezmienne – uniwersytet jest depozytariuszem pięknych tradycji rozwoju humanistycznych idei, historii nauki oraz kultury, jednocześnie pozostaje instytucją przyszłości, dla której, w wymiarze lokalnym i globalnym, uniwersytet będzie odgrywał coraz większą rolę. Jednak o jego przeszłości zadecyduje zmiana, która dzieje się obecnie.