Читать книгу Przemiany idei uniwersytetu - Cezary Kościelniak - Страница 8

Rozdział ten ma za zadanie wprowadzić czytelnika w kontekst teoretyczny pracy, założenia metodologiczne, a także wyeksplikowanie przyjmowanych pojęć. Zasadnicze pytanie tego rozdziału brzmi: W jaki sposób problematyka szkolnictwa wyższego może zostać ujęta w perspektywie kulturowej?

W badaniach szkolnictwa wyższego głównymi perspektywami są: instytucjonalna, socjologiczna czy politologiczna. Punktem odniesienia do nich są efektywność systemu szkolnictwa wyższego, kosztochłonność, rozwiązania systemowo-ustrojowe szkolnictwa wyższego czy jego innowacyjność. Należy postawić pytanie: Jaka jest przestrzeń dla wymiaru aksjologicznego i kulturowego w badaniach w naukach społecznych i humanistycznych? Kopstein i Lichbach (2008) wskazują, że ograniczenie badań nad polityką do analizy interesów jest nieuprawnioną redukcją, oprócz nich pojawiają się jeszcze tożsamości, będące istotną częścią polityki.

„W 1992 roku Bill Clinton zwyciężył wyścig prezydencki w USA sloganem «Gospodarka, głupcze». Jednakże byłoby cyniczne myśleć, że ludzie troszczą się jedynie o pieniądze. Tymczasem społeczne tożsamości przebijają materialne interesy, przechylając szalę w kierunku politycznych tożsamości […]. Świat jest świadkiem odrodzenia się tradycyjnych wspólnot, religijnego fundamentalizmu, etnicznych i rasowych i tożsamości […], które nie zostały zmiecione przez […] materializm Zachodu” (Kopstein, Lichbach 2008: 26).

Czynnikami zmiany stają się zatem religia i etniczność, innymi słowy, kultura, która współkształtuje porządek polityczny:

„Pomyślmy, na przykład, w jaki sposób religie i etniczności wpływają na politykę. […] Jeśli ktoś definiuje wpierw siebie w kategoriach etnicznych, to jego pierwszą troską staje się ta, jak wielu członków jego grupy i narodu jest w polityce. Będzie on dążył do zdefiniowania swoich interesów w kategoriach etnicznych” (Kopstein, Lichbach 2008: 24–25).

Kopstein i Lichbach (2008) proponują, aby w perspektywie porównawczej dla badań nad polityką połączyć interesy, tożsamości i instytucje, tym samym do rozważań nad instytucjami, czy zależnościami politycznymi, włącza się perspektywę aksjologiczną. Przyjmowana w tej książce optyka akcentuje kwestie aksjologiczne i sytuuje się bliżej perspektywy kulturowej aniżeli instytucjonalnej. Innymi słowy, centralnym punktem odniesienia stają się sfery normatywna i kulturowa, odniesienie problematyki uczelni do celów i wartości stanowiących istotę idei uniwersytetu.

Szczególnie zaakcentowanym zagadnieniem w niniejszej książce jest problematyka religii, a ściślej: przemiany religijności świata zachodniego w kontekście uniwersytetu. Jakie znaczenie niesie ta problematyka dla uniwersytetu? Przyjmuje się założenie, że procesy sekularyzacji należą do kluczowych procesów nowożytnego społeczeństwa (zob. Taylor 2007; Gregory 2012), w tym także w odniesieniu do uniwersytetu, gdzie procesy sekularyzacyjne stały się jednym z trybów koła napędowego kształtowania się nowożytnych programów uniwersytetu. Procesy sekularyzacji przynoszą ze sobą dyfuzje autorytetu świata Zachodu, gdzie religia i Kościoły zostają zastępowane autorytetem pochodzącym z nowych źródeł, przede wszystkim z wiedzy naukowej, w tym wzrostem roli intelektualistów publicznych (w znaczeniu lettres), co jest przyczyną zmniejszania się autorytetu religii, a w konsekwencji przesunięcia religii na margines życia społecznego. Uniwersytety odegrały zasadniczą rolę w ukształtowaniu się świeckiego, wielokulturowego, nowoczesnego społeczeństwa i osłabienia społecznych funkcji instytucji religijnych. Proces przyjął rewolucyjną postać w państwach pozostających pod wpływem idei rewolucji francuskiej (np. Belgii czy Włoch), natomiast w Stanach Zjednoczonych, a później w Wielkiej Brytanii miał postać ewolucyjną (Mixon, Lyon, Beaty 2004). Jednak kluczową rolę w tym procesie odegrała tradycja niemiecka uniwersytetu berlińskiego, utworzonego w 1810 r. W wypadku uczelni amerykańskich kwestia stosunku do formacji, a tym samym stanowiska wobec religii, stała się sporna, a w dalszych rozdziałach zostanie sformułowana jako „spór o fundamenty”.

Z jednej strony tematyka ta ma charakter kulturowo-historyczny, z drugiej zaś dotyka aktualnych spraw uniwersytetu, szczególnie w USA. Aktualność tego tematu i jego odniesienie do praktyki ilustrują teksty w prasie międzynarodowej, przykładowo „The Economist” zwraca uwagę np. na możliwości wpływu katolickiej tradycji edukacji wyższej we współczesnym, zsekularyzowanym środowisku akademickim („The Economist” 2018). W tym obszarze mamy do czynienia z pewnym paradoksem: z jednej strony w świeckich warunkach kulturowych religijne propozycje uniwersytetu są traktowane jako nieaktualne, z drugiej strony propozycje, jak np. J.H. Newmana, cały czas są dyskutowane, szczególnie w wypadku zagadnień formacyjnej roli uniwersytetu. Przesłanki te pozwalają wskazać na zasadność włączenia wątku religia/uniwersytet jako istotnej części analizy programów uniwersytetu.

Jak można zatem usytuować perspektywę kulturową na tle przyjmowanych perspektyw badawczych w badaniach nad uniwersytetem?

Wspomniano, że głównym nurtem metodologicznym aktualnych badań nad szkolnictwem wyższym jest interdyscyplinarna perspektywa nauk społecznych i humanistycznych. Marek Kwiek (2015: 9–10) wskazuje, że w ciągu ostatnich dwudziestu pięciu lat badania nad szkolnictwem wyższym sprofesjonalizowały się i obecnie dziedziną tą zajmuje się kilka tysięcy badaczy na całym świecie. Kreśląc obraz refleksji nad szkolnictwem wyższym, można by ukazać ją w trzech formułach.

Pierwsza formuła badań nad szkolnictwem wyższym ma charakter akademickiego eseju oraz refleksji nt. bieżącej sytuacji szkolnictwa wyższego, jego znaczenia dla danego regionu, polityki czy instytucji. Choć jest ona częścią dyskursu naukowego (wytwarzanego głównie przez naukowców), to jej status można by określić jako wątek poboczny w stosunku do głównego nurtu badań danych autorów o charakterze autorefleksji naukowców nad prowadzoną przez nich pracą.

Do drugiej formuły należą wypowiedzi w formie manifestów czy diagnoz o kondycji uniwersytetu, pisane w różnych formach, czy to wykładu, czy okolicznościowego przemówienia (John Henry Newman, Kazimierz Twardowski), czy listu (Charles Eliot), czy eseju filozoficznego (José Ortega y Gasset, Karl Jaspers), a nawet tekstu urzędniczego (Wilhelm von Humboldt). Formuła ta odróżnia się od pierwszej oryginalną wizją uniwersytetu, świadomością języka, w jakim opowiada się o nim, a także pewnym przetestowaniem oryginalnych rozwiązań w jego misji. Na tym poziomie refleksji często pojawia się propozycja łącząca wymiar ideowy, aksjologiczny i kulturowy z organizacyjnym, w tym zarządczym, programowym.

Wreszcie trzecia formuła refleksji nad szkolnictwem wyższym to profesjonalne analizy, przyczynki, liczne badania ilościowe, jakościowe, komentarze do danych statystycznych, wreszcie raporty z podziałem na sektorowe czy narodowe, wykorzystujące metody badawcze ilościowe i jakościowe, podejmujące szczegółowe zagadnienia tematyczne. Współczesne badania nad szkolnictwem wyższym mieszczą się w drugiej i trzeciej formule, stając się dyskursem naukowym i humanistycznym. Konsekwencją tej refleksji jest powstanie tematycznych grup badawczych, segmentu literatury akademickiej, grup eksperckich oraz narracji badawczych.

Fenomenem związanym z badaniami nad uniwersytetem, który pojawił się w ciągu ostatnich kilkunastu lat, jest powstanie licznych międzyuczelnianych, międzynarodowych instytucji zajmujących się polityką szkolnictwa wyższego, utworzonych tematycznie czy regionalnie. Przykładem takiej grupy może być European Universities Association czy międzynarodowe i międzykontynentalne grupy, jak np. Santander czy Compostela Group[3]. Nie tylko pełnią rolę inicjującą zmiany w działaniach uczelni, lecz także przygotowują analizy i raporty. Globalizujące się szkolnictwo wyższe wzmacnia tendencje instytucjonalizacji procesów badawczych, edukacyjnych i zarządczych, a jednocześnie niesie ze sobą większą widoczność problemów, zagadnień oraz wyzwań, które zanim zostaną ujęte w procesie politycznym, są najpierw przedmiotem badań i analiz naukowych i wewnątrzuczelnianych.

Coraz silniejszym trendem badawczym jest podejście humanistyczne, mimo że nie należało ono do głównego nurtu refleksji w problematyce szkolnictwa wyższego. W perspektywie kulturowej zalicza się do niego np. podejście, które można roboczo nazwać „kulturoznawstwem stosowanym”, wraz z elementami „kulturoznawstwa gospodarczego”, obejmującym badania nad kulturami organizacyjnymi i ich przemianami na akademii. Do badań humanistycznych, z pogranicza podejścia kulturowego oraz filozoficznego, należy refleksja o założeniach aksjologicznych i misyjnych uniwersytetu. Proponuje się je nazwać badaniami nad fundamentami ideowymi uniwersytetu. Kluczem do nich będzie analiza programów, zarówno sformułowanych w tekstach ideowych, jak i w tekstach programowania zmian w uczelniach. Kontekstem humanistycznym jest również idea geografii politycznej bądź kulturowej szkolnictwa wyższego. Rozumie się przez nią badania wskazujące na porównanie różnic natężenia wybranych cech szkolnictwa wyższego na podstawie poszczególnych regionów, co pozwala porównać ich stopień rozwoju, zaawansowania itp.

Podejściem badawczym niniejszej książki jest zorientowanie się na problematyce kulturowej, a zatem porównanie kulturowych założeń wybranych propozycji, jakie pojawiły się w ostatnich dwustu latach, ze szczególnym uwzględnieniem ich współczesnej roli.

Podejście kulturowe w problematyce badań nad szkolnictwem wyższym, może mieć co najmniej dwojakie znaczenie. Pierwszym będzie podjęcie kwestii kultury organizacyjnej jako takiej, którą możemy odnaleźć w każdej organizacji, w tym także i w instytucji akademickiej. Drugim będą badania nad – zaprojektowanymi w programach uniwersytetu – kulturowymi odniesieniami danej instytucji, celami, wartościami itp. Uczelnie wyższe są instytucjami, w których występuje programowanie kultury organizacyjnej (Sułkowski 2016, 2017), co określa pierwsze kulturowe podejście badawcze. Jednocześnie jednak uczelnie są instytucjami tworzenia wiedzy, ale i kultury, w toku ich pracy powstaje zatem określony program kulturowy, będący częścią programu uniwersytetu i wyznaczający jego założenia fundamentalne. Powtórzmy zatem, uczelnie wyższe działają nie tylko jako instytucje produkujące wiedzę oraz zajmujące się edukacją, lecz także są instytucjami kultury, kreującymi trendy, wyznaczającymi kulturowe odniesienia, formułującymi interpretacje zjawisk społecznych, odnoszącymi się do zastanych tradycji, głównie religijnych, oraz kontrybuują w rozwoju cywilizacyjnym. Programy mają również założenia fundamentalne. Sfera aksjologiczna programów uniwersytetu zatem z jednej strony jest powiązana ze zmianą, która pochodzi od rozwoju wiedzy i jej społecznego, w tym kulturowego, użycia, z drugiej strony jest związana z zakładaniem i kształtowaniem norm czy trendów, a nawet wpływem na zmianę społecznego habitusu.

W książce dokonano przeglądu wybranych założeń programowych, przede wszystkim przyjętych wartości stanowiących podstawę dla danych programów uniwersytetów. Wziąwszy pod uwagę zróżnicowanie funkcji oraz potrzeby odbiorców współczesnego szkolnictwa wyższego, należy przyjąć, że traktuje się tutaj o uniwersytecie jako instytucji kulturotwórczej, co oznacza, że przedmiotem analizy będą propozycje programów, które:

1) Wpłynęły na kształtowanie się nowoczesnej wizji uniwersytetu.

2) Miały transnarodowe znaczenie, a przyjęte w nich założenia zostały zaadaptowane także w innych warunkach politycznych i kulturowych.

3) Postulowały holistyczną misję kulturotwórczą, jako integralną część aktywności uniwersytetu, i nie skupiały się jedynie na wąskim rozumieniu uniwersytetu.

Podczas opracowania badań użyto analizy normatywnej, pokazującej przyjęte w programach wartości i konteksty kulturowe. Kolejną z metod jest process tracing, czyli analiza procesu zmian, która – szczególnie w przypadku amerykańskim – pozwoliła odtworzyć wybrane spory o aksjologiczny kształt uniwersytetu. Kolejną metodą są badania kulturowe, prezentujące przyjęte kultury organizacyjne i ich transformacje, lecz także rolę wpływu zjawisk kulturowych kształtujących uniwersytet.

W książce przyjmuje się zakres czasowy od Humboldta, czyli powstania poźnooświeceniowego uniwersytetu w Berlinie w 1810 r., do współczesności. Publikacja ta nie aspiruje do historii uniwersytetu Zachodu tego okresu, lecz wybiera punkty zwrotne, które spowodowały zmianę w obrębie analizowanej problematyki. Wybierając kluczowe postaci zmiany – Humboldta, Newmana, w USA propozycje Kerra czy też przyczynki programowe, które reprezentuje np. Martha Nussbaum czy C. John Sommerville – zwrócono uwagę na przemiany idei uniwersytetu. Zaproponowana konfiguracja postaci nie wyczerpuje pojawiających się propozycji i ich autorów, ale pozwala na określenie ram dla głównych problemów uniwersytetu.