Читать книгу Nowa swoboda? - Cordula Ratajczakowa - Страница 5

Sym w Budyšinje wotrostła, na Serbsku rozšěrjenu wyšu šulu chodźiła, tam 1981 maturu złožiła, po tym pak njejsym studowała. Sym so wo studijne městno mediciny požadała, ale wotprajenje dóstała. Z tym pak běch hižo ličiła. Dawno je rostł we mni rozsud, ze zbrašenymi dźěłać. Za to sy w NDRskim času jenož rehabilitacisku pedagogiku studować móhł. Nó haj, to tež njeběše tak to prawe. Wšo politiske w šuli sym syte měła, tohodla prajich, zo póńdu do Großhennersdorfa na Katharinenhof, kotryž měješe hižo dołhu tradiciju jako hladanska institucija diakonije. Tam sym lěto pola zbrašenych dźěłała. To běše tehdy zetkanišćo za tych, kotřiž njejsu ze systemom NDR wjac telko činić měć chcyli, tam je jara wjele młodych ludźi dźěłało.

Jako 15lětna buch konfirměrowana a wot toho časa chodźach na młodu wosadu tu w Budyšinje. Christian Schramm běše naš diakon, wón běše wot srjedź sydomdźesatych lět tu a je młodu wosadu nawjedował. Tehdy je mnoho młodostnych na młodu wosadu chodźiło, dokelž je wón ju jara progresiwnje nawjedował. Měješe tehdy hižo charismu a je młodostnych přićahował. Kóždu póndźelu wječor smy so w rumnosćach cyrkwinskeje wosady na Hrodowej zetkali, a wón je na gitarje młodźinske spěwy, tež kusk moderniše křesćanske, hrał. Njeńdźeše jenož wo bibliske dźěło, ale Christian je tež wo hudźbje a literaturje rěčał, tež wo wěcach, wo kotrychž njejsy w šuli słyšał. Wo modernej hudźbje! Młodostni su so za Pink Floyd, za Beatlesy atd. zajimowali, a to je wón předstajił. Abo młodostni su swoju hudźbu předstajili. Zdźěla je tež kusk do směra wujasnjenja seksuality šło. To w šuli měli njejsmy. A tež, štož nastupa hippiejow w zapadźe w 1970tych, 1980tych lětach, to smy wulke wuši dóstali. Tam je so druhe woknješko wočiniło. Přez młodu wosadu smy jónu kónc tydźenja, to sym snano 16 abo 17 lět była, na Katharinenhofje pola zbrašenych dźěłali. To je so za mnje hišće raz tajki nowy swět wotewrił, tam je pola mje klik sčiniło a sym sej prajiła: »Haj, pola zbrašenych chcu dźěłać.« Smy tež politiske diskusije wjedli, ale dyrbjachmy wězo kedźbować. Tež w młodej wosadźe běchu młodostni, kotřiž běchu pola stasi.

Sy w swójbje hinak rěčał hač w šuli. Doma je přeco rěkało, zo wostanje to, wo čimž smy rěčeli, w swójbje a zo njesměmy w šuli wo tym rěčeć. Poskachmy doma tež Deutschlandfunk, RIAS a SFB, wo tym druhim swěće smy potajkim wědźeli. To běše wězo zdźěla špatna kwalita. Radijo je přeco hišće šło, telewizija docyła nic. Jónu sym k narodninam małe radijo dóstała, a to sym sobotu po šuli přeco Radio Luxemburg poskała. Tam je hitparada běžała.

Naš nan njeběše ze systemom přezjedny a naša mać tež nic. Ale to je tak běžało, čłowjek je so aranžował. Hdyž by nan chcył, by w pjećdźesatych lětach móhł do zapada hić, ale staj tu wostałoj. Prěnja ćeža běše, zo je wón po abiturje hnydom jako wučer dźěłał a zo je dyrbjał do Kaserněrowaneje ludoweje policije zastupić, štož bě předchadnik Narodneje ludoweje armeje NDR. To je wón wotpokazał, a wot toho časa njeje wjac jako wučer dźěłać směł, to běše 1952/53. Na to je wón najprjedy raz doma był, a potom na Serbskej rěčnej šuli w Minakale jako wučer započał. Pozdźišo je jako lektor w serbskim nakładnistwje dźěłał a hišće jako dalokostudij kulturne wědomosće w Lipsku studował. Ale wón njeběše ženje w někajkej stronje. Smy kemši chodźili a my dźěći smy konfirmaciju měli. Stefan, mój starši bratr, je jako prěni młodźinsku swjećbu měł. Hanka, Marka, Jan a Christiana smědźachu hišće bjez młodźinskeje swjećby na rozšěrjenu wyšu šulu, ale pola nas młódšich je rěkało: »Štóž młodźinsku swjećbu nima, njemóže na rozšěrjenu wyšu šulu hić!« Myslu sej, zo pola telko dźěći staršej njejstaj wjac móc měłoj, kruće přećiwo tomu stać. Sym potom měła młodźinsku swjećbu a Tereza tež.

Wo zbrašenych njejsy w NDR wjele słyšał, njejsmy jich widźeli. Sym jenož wo Großhennersdorfje wědźała, a zo matej cyrkej a diakonija wjele tajkich domow. Diakonija běše nošer. Stat njeje wjele pjenjez dał, tute zarjadnišća dóstawachu hižo podpěru wot zapada. Najwjetši dźěl zbrašenych dźěći běše doma, jeli běchu maćerje doma, abo su so do Großhennersdorfa abo druhdźe dali. To běše tež kusk kaž tajki »optiski zmylk«, wo tym so njeje wotewrjenje rěčało.

Katharinenhof je w Großhennersdorfje mjez Ochranowom a Žitawu. Tam sym po abiturje dźěłać započała. Za młodostnych, kotřiž su tam dźěłali, mějachu WGje, w kotrychž hromadźe bydlachmy. Za mój čas běše tam tež hižo nowotwar, w kotrymž su tohorunja swójby bydlili, kiž su tam dźěłali. A pod třěchu su tež hišće młodostni bydlili. Dźěłach pola zbrašenych žonow wot spočatk 20 hač do někak 50, 60 lět. Spachu wšitke w jednej spanskej stwě, 30 žonow, a mějachu jednu stwu, w kotrejž su jědli. To běchu spočatk wosomdźesatych lět katastrofalne wuměnjenja, to sej docyła předstajić njemóžeš! We wulkej spanskej běštej jedna wanja a jedyn nuznik sobu nutřka. A hdyž su wjacori naraz dyrbjeli, su někotři na hornčk šli. To běše bóle dohladowanje hač spěchowanje. Spěchowanje je so hakle pozdźišo započało. Někotři su dźěłać chodźili, ale ći ćežko zbrašeni běchu wodnjo z nami. Smy so z nimi wuchodźowali, so cyle jednorje z nimi zaběrali a jim při jědźi podpěru dawali. Dokelž běchu telko hromadźe, běchu zdźěla hospitalizowane, psychisce zranjene. Sym wot ranja 6 hodź. hač do 12 hodź. dźěłała a popołdnju wot 15 hodź. hač do 18 hodź. Chodźachu chětro zahe do łoža. Jedne lěto sym tam była.

Tam je wjele młodych ludźi dźěłało. To běchu ći, kotřiž su system NDR jara kritisce widźeli. Wječor smy husto hromadźe sedźeli, wino a piwo pili, rěčeli. W Großhennersdorfje běše kulturny dom, hdźež běše hudźba, tam su skupiny přijěli. Tam bě cyle hinaše kulturne žiwjenje hač tu w Budyšinje, bóle swobodne. Su z cyłeje NDR tam přišli. Kaž Kerstin, z njej mam přeco hišće kontakt, smój zhromadnje w jednej stwě spałoj. Wona pochadźa z Łukowa, ma skoro samsnu biografiju kaž ja. Po abiturje njeje chcyła někak něšto studować a je potom tež tam dźěłać započała.

W NDR su někotre tajke domy za zbrašenych dawali, na přikład w Smolinach a w Fürstenwalde, a tam sy tež móhł dale wuknyć. W Großhennersdorfje bě móžno so na hojenskeho hladarja wukubłać dać. Tute powołanje běše tehdom jenož wot cyrkwje připóznate. Ale sym sej do hłowy stajiła, zo póńdu do Fürstenwalde na šulu, na wustaw samaritow. Tam běchu tež domy za zbrašenych, ale to bě bóle decentralnje zrjadowane, mějachu wšelake twarjenja. My wuknjacy bydlachmy w barace, mějachu jednu šulu, hdźež započachmy wuknyć. Tež w Fürstenwalde bě wšo cyrkwinske, a tam běše tohorunja tajki protestny klima, takrjec paralelny swět přirunujo z tym, štož bě w NDR z wašnjom.

Chcych ze zbrašenymi čłowjekami dźěłać, dokelž je mi to zmysł za sebje dało. To běše tehdy poprawom jenož we wobłuku cyrkwje abo diakonije móžno. Běch wot młodeje wosady a wot doma tak kubłana, po Nowym testamenće: samaritan, dźěło na čłowjeku, dźělić z ludźimi chlěb. To je mje jara wobwliwowało.

Wukubłanje běše jara kreatiwne. Dyrbiš sej předstajić, zo běše w NDRskim wukubłanju wšo jara po šulskim. W Fürstenwalde pak nawuknychmy to, štož smy potom dyrbjeli tež zbrašenym dale dać: dźěło z hlinu a drjewom, wuměłstwo, skupinsku dynamiku, hojensku pedagogiku a tak dale, to běše jara moderne. Tajke něšto kaž wuměłstwowu terapiju w NDR znali njejsmy. A mějachmy docentow, kotřiž běchu tež protestnicy, to běchu wuměłcy, pedagogojo a wučerjo, kotřiž njejsu chcyli ze systemom NDR ničo wjac činić měć. Nawuknychmy tam na přikład, kak móžeš zbrašenym alfabet hinak zbližić, přez Montessorijowu abo Waldorfowu pedagogiku. To je dźensa cyle normalne, ale tehdy běše to wšo nowe.

Mějachmy přeco jedyn tydźeń šulu a dwaj tydźenjej praktikum pola małych dźěći, młodostnych abo dorosćenych, tajke běchu stacije. Běch tež pola młodostnych, a tam běše skupinski nawoda, kotryž běše jara wotewrjeny. Wón je z młodostnymi na přikład w dowolu k morju jěł, hdźež běše cyrkwinski dom a je prajił: »Činimy FKK.« Tři lěta je wukubłanje trało, ale po połdra lěće dyrbjach přestać, dokelž běše Maria po puću.

Sym so do Budyšina nawróćiła a z Clausom nowe žiwjenje započała, to běše spočatk 1984. Maria je so samsne lěto narodźiła. Běchmoj so přez młodu wosadu, přez Christiana Schramma zeznałoj. Claus wšak je dźesaty lětnik wotzamknył, je wukubłanje k mulerjej zakónčił, potom do armeje šoł a po tym na studij twarstwa do Choćebuza. Jeli sy dobry był, sy bjez abitury móhł na fachowej šuli studować a so z twarskim inženjerom stać. Dyrbješe pak po połdra lěće politiskich přičin dla přestać studować, dokelž je tróšku přeofensiwnje swoje měnjenje prajił. Za to dósta jedne lěto »Bewährung in der Produktion«, tak je so to tehdy mjenowało. Po tutym lěće pola Zwjazka kombinatow za twarstwo NDR je so rozsudźił dale njestudować. Je k cyrkwi šoł a je tam 1983 jako zawodny rjemjeslnik započał. Dokelž běše pola cyrkwje přistajeny, je Christiana zeznał a tež na młodu wosadu chodźił. Ći starši w młodej wosadźe su so přeco pjatk zetkawali. Ja sym přeco dźesać dnjow dźěłała a štyri dny swobodne měła. To sym domoj jěła, tak běše to hižo w Großhennersdorfje a potom tež w Fürstenwalde. Tak sym Clausa w młodej wosadźe zetkała.

Smój so zeznałoj a chětro spěšnje pytnyłoj, zo so to hodźi, a běch tež chětro spěšnje samodruha. To mojej staršej Clausa hišće znałoj njejstaj. Rozsudźich so, zo wostanu najprjedy raz doma. Po Mariji bě spěšnje Florian tu a po tym Jakub. Woni su jenož jedne lěto a tři měsacy a jedne lěto a štyri měsacy rózno. Tak njemějach žane prawe wotzamknjenje.W Fürstenwalde smy paralelnje statne wukubłanje na pomocneho hladarja chorych měli, přeco jedyn dźeń w chorowni a kusk teorije. To běše tajke zrěčenje ze statom. A to běše moje wotzamknjenje. Wot 1984 hač do kónca 1989 sym doma była.

Naše prěnje bydlenje běše na Hornčerskej, w bliskosći wosadneho doma, hdźež Claus nětko dźěła. Tehdy słušeše chěža, kotraž nětko před wosadnym domom steji, hišće wosadźe. Bydlenje smy sej ze starej žonu dźělili. Mějachmy kuchnju, bydlensku, spansku a zhromadny nuznik bjez wody. A druhdy sy to hižo na chódbje čuł. Tam smy tři lěta bydlili. Spansku njejsmy móhli tepić, to běše w zymje kaž lodowa dźěra. Dyrbjachmy wšo sami tepić, to běše wšo jara prowizoriske. Ale to dźěše, wšako je so mnohim tak šło, zo běchu tepjenje a kachle jara prowizoriske. 1987 smy na Hošic hasu přećahnyli. W tamnišim Lutherowym domje mějachmy tři stwy, potajkim tež jednu dźěćacu.

Mějachmoj dale wuski kontakt z Christianom Schrammom. Claus běše přistajeny pola Budyskeje ewangelskeje wosady swjateho Pětra a Christian běše tež tam přistajeny. Claus měješe pola Christiana tež přeco něšto činić, a tak staj hromadźe dźěłałoj abo sedźałoj. Na młodu wosadu smój dale chodźiłoj, so wotměnjejo. Jónu je Claus na dźěći kedźbował a jónu ja. Mjeztym běchu tež mnozy druzy, kotřiž su tam prjedy chodźili, swójbu załožili. To smy w lěću na kubłanski tydźeń jěli, běchmy z dźěćimi hromadźe w Smochćicach a druhdźe.

Dokelž běch doma, njejsmy financielnje tak wjele měli. Njemějachmy žane awto. 1988 smy prěni raz hromadźe do dowola jěli. Ewangelska cyrkej měješe stan při Werbelinskim jězorje a kóždej dwaj tydźenjej běše změna. Dyrbjachmy sej jenož někajke spanske měchi organizować a potom smy na dwě njedźeli do toho stana zaćahnyli. Awto smy sej wot Clausoweju staršeju wupožčili, stary Wartburg, tajka prawa klepotawa. Z tym smy tam horje jěli.

Atmosfera do přewróta běše tajka kaž wšudźe: Tu dyrbi so něšto změnić. Wot časa glasnosće, wot 1985, běše tu – kaž w cyłej NDR – tajka nalada noweho zazběha. Pola Christiana su so intelektualni wječor trjechili. Tam běchu tež Serbja pódla. Druhdy smój tež wobaj na hodźinku ke Christianej prěki šłoj, bjez babyfona abo tak! Srjedź septembra 1989 staj Christian a Claus z druhimi angažowanymi ludźimi iniciatiwnu skupinku Nowy forum załožiłoj, do toho skupina hišće tak rěkała njeje. Na spočatku běše wona mjeńša, ale potom je so to bóle a bóle wotewriło. Přez zapadne medije, kaž Radio Rias a Deutschlandfunk zhonichmy, što so w kraju stawa, što bě w lěću 1989 w Praze a w Madźarskej.

Njeměr bě so hižo w nalěću 1989 započał, jako běchu komunalne wólby. Štyri lěta do toho, 1985, smój hišće wolić šłoj. Běchmoj tam krótko do 18 hodź., woni docyła wjace z namaj ličili njejsu. A běchu pola nas hižo hóčku sadźili. Smój do kabiny šłoj a mjena přešmórnyłoj. To běše takrjec ćichi protest. Stejachmoj wšak pod škitom cyrkwje. W meji 1989 běchmoj tež wolić, a po tym na kontroli. Sy móhł w šesćich tam přińć a přihladować, kak so hłosy wuliča. 1985 to hišće móžno njebě. 1989 su ličili, ale to běchu hižo wjele wjace protestnych hłosow. Smój to widźałoj, ale w nowinach je so něšto cyle druhe wozjewjało. Tohodla potom rěkaše: sfalšowanje wólbow. Njejsy wšak swój protest tak wótře do swěta trubić móhł, hewak by hnydom preč był. 1. meje hižo lěta dołho wjac na oficialnu demonstraciju šłoj njejsmoj, to so tež nichtó wjac prašał njeje. Za mnje běše z tym hižo prjedy kónc, po šuli běše moja poslednja demonstracija.

A potom, w nazymje, dóstachmy namołwu k Nowemu forumej, ta je z Berlina k Thomasej Pilzej do Großhennersdorfa přišła. W pišćelowej firmje Eule je tehdy Ulli Keller dźěłał. Pišćeletwarcy běchu za čas NDR tajka niša za tych, kotřiž njejsu ze systemom přezjedni byli. Ulli běše jara angažowany, tež přez młodu wosadu, runje tak kaž jeho žona Andrea Spee-Keller. Claus a Ulli staj namołwu pola Thomasa Pilza wotewzałoj, wona dyrbješe so rozmnožić. Tehdy hišće žane kopěrowaki dawali njejsu. Christian a Claus staj namołwu trochu zmodifikowałoj. Mój bratr Jan bě tehdy farar w Hrodźišću, wón měješe tajki rozmnožowanski nastroj. Jedna znata wote mnje móžeše derje na pisanskej mašinje pisać, wona je připódla wšo hišće raz wotpisała a Jan je to rozmnožił. Běše tajka namołwa k podpisanju, »Chcemy něšto změnić, štó čini sobu?«, a to su ludźo podpisali. Pola Christiana sy móhł podpisać a pola nas na Hošic hasy tohorunja. Smy cyle horjeka bydlili a k nam su ludźo přišli, kotřiž chcychu sobu činić a podpisać. Tam běchu zawěsće tež ludźo wot stasi pódla, ale nó haj ... To běše w septembrje a oktobrje.

Što smy chcyli? Swobodne wólby, swobodne medije, žanu censuru, to běchu hłowne temy. Nic jenož preč z censuru wokoło medijow, ale tež nastupajo hudźbu. Hudźba běše wšak tež censurowana. Wot 1988 běše to hižo wotewrjenišo, to wšak běchu tu hižo prěnje koncerty ze skupinami ze zapada.

W Lipsku běchu w septembrje ’89 prěnje demonstracije, to zhonichmy přez zapadne medije. Tež w Plauenje, w Berlinje, wokoło toho 7. okto­bra, jako běše 40 lět NDR. A paralelnje běchu w Prenzlauer Berg zetkanja, demonstracije, rjećazy swěčkow, a to smy wšo přez medije zhonili.

Z Clausom smój spočatk nowembra 1989 wulke dožiwjenje měłoj, jako běchu w Berlinje jazzowe dny. Mějachmoj swobodny kónc tydźenja, za naju. Běchmoj 4. nowembra w Berlinje, jako běše tam wulka demonstracija z 500 tysac do miliona ludźimi. K tomu bě Nowy forum namołwjał. 17. oktobra wšak bu Erich Honecker wotsadźeny a Egon Krenz bě přišoł. Cyła garda bě wotstupiła a minister za statnu wěstotu Erich Mielke potom w nowembrje wotstupi. To je cyle spěšnje šło. W septembrje, oktobrje, nowembrje běchu demonstracije. Na započatku su ludźo hišće do Lipska jězdźili, ale hdyž běchu prěnje demonstracije w Bu­dyšinje, bě wšo hižo rozsudźene. Prěnje zarjadowanja Noweho foruma běchu w cyrkwjach, kaž tu 16. oktobra w Marije Marćinej. Tam bě tež rada wokrjesa přeprošena.

Běchmoj potajkim hromadźe w Berlinje a přenocowachmoj pola młodeje swójby w Prenzlauer Berg, kotruž běchmy při Werbelinskim jězorje zeznali. Rěkaše, zo budźe demonstracija, wo tym smy tež hižo w radiju słyšeli. Chcychmoj tam na kóždy pad pódla być. Sobotu běše wulke zetkanje w bliskosći dźiwadła Volksbühne, a tam su hižo mnozy transparenty měli kaž »Stasi in die Produktion« abo karikaturu Egona Krenza jako wjelk-wowka. To běše jara putace za naju. Demonstracija je so w dźesaćich započała, dźěše po centrumje, nimo uniwersity, dale Pod Lipami a nimo Palasta republiki. Na Alexandrowym naměsće běše potom wulki manifest, hdźež su spisowaćeljo, opozicionelni, dźiwadźelnicy atd. rěčeli. To běše za naju něšto cyle wulkotne. Tež spisowaćel Stefan Heym je tam rěčał. Někotři su prajili, zo trjebamy nowy system, někotři su prajili, zo dyrbi so NDR tak změnić, zo je žiwjenjahódna. Chcychmy poprawom žiwjenjahódnu NDR. Njejsmy z tym ličili, zo změna tak spěšnje póńdźe a zo to tak spěšnje zaso hromadźe přińdźe. Z němskej jednotu njejsmy ličili.

Swobodu pućowanja smy sej wězo tež přeli. Tehdy w lěću wšak su w Praze hižo telko ludźi w zapadoněmskim wulkopósłanstwje byli a ći su w oktobrje přez NDR móhli do zapada jěć. To je sud přeběžał. Na to je hišće wjele wjace ludźi próstwu wo wupućowanje stajiło. Sobotu, 4. nowembra běše w Berlinje ta wulka demonstracija, spočatk přichodneho tydźenja je politběrow hromadźe sedźał, a 9. nowembra je Günter Schabowski, tehdy čłon Centralneho komiteja SED, prajił: »Wot nětka su hranicy wotewrjene.« Tak spěšnje poprawom njejsmy z tym ličili. Běchmy za změnu, ale zo dwaj stataj paralelnje dale běžitej. Jako pak je so hranica wotewriła, je wjele ludźi, kaž mój tež, hižo prajiło: »To je było.«

Nó haj, zrudni njejsmy byli, tak to prajić njemóžeš. Potom wšak běše cyle spěšnje swoboda pućowanja, wot nowembra je dawał powitanski pjenjez a w adwentnym času smy jako swójba kónc tydźenja prěni raz zhromadnje do zapada jěli. Běch hišće doma, Claus je snano dwaj dnjej dowola wzał a smój z dźěćimi z Trabijom, najskerje wot přichodneju staršeju, do zapada jěli. W Nordheimje – to je městačko blisko Kassela – mějachmy partnersku wosadu Budyskeje wosady na cyrkwinskej runinje. Woni su Pětrowu wosadu financielnje podpěrali a potom su tež přećelske styki nastali. Dóstachmy wosobinsku podpěru, to je so zawěsće wot zapadneje cyrkwje tež tak propagowało, na přikład priwatne, swójbne pakćiki. Mějachmy kontakt z tamnišim młodźinskim diakonom. Jeho swójba je nam kofej, hrajki za dźěći, drasty, šokoladu, mydło atd. pósłała. A tam smy potom w decembrje jěli. Běchmy na hodownych wikach, a to běchu hodowne wiki – ow, kaž wulki dźiw! Smy tež w Aldiju nakupowali, a tam běše wšitko hišće w kistach.

Kak je pola nas z konsumom wupadało? Běch doma, mějachmy mało pjenjez. A hdyž je něšto dawało, kaž na přikład banany, smy so wězo tež nastupili. Moja přichodna mać je mje jara podpěrowała, wona běše w tym času hižo doma. Moja mać je hišće dźěłała. Ale přichodna mać běše, jako je so Claus narodźił, hižo spočatk 40, ze 60 je wona do renty šła, to běše wón spočatk 20. Claus je z 20 lětami hižo zběrku tačelow ze zapada měł, dokelž je wona směła prěki jěć. Wón wšak běše tež kusk zapleńčeny wot swojeje maćerje, wot nana docyła nic. Nan běše stary oficěr Wehrmachty. Claus měješe dweju wujow prěki a je směł swoje přeća wuprajić. Wón je w šuli hižo prěnje Levi’s měł! To běše něšto cyle wosebiteho! Přez to sy swój protest tež kusk pokazał, njejsy měł NDRske jeansy, kotrež njejsu ničo hódne byli, ale sy měł jeansy ze zapada. A sy měł »matu« na hłowje, dołhe włosy, kaž w zapadźe. Abo značku »mječe k radlicam«, to běše kónc 1970tych/spočatk 1980tych lět tajka namołwa, a tu sy sej tež na drasty přišić móhł. Ja to njejsym měła, ale Claus je to měł.

Najprjedy njeje nichtó dale doprědka hladał hač do nalěća 1990, jako běchu prěnje swobodne wólby a so nowa Ludowa komora woleše. To běše euforiski čas, mjeztym běchu so podskupiny Noweho foruma wutworili a tež Serbska narodna zhromadźizna, a zastupjerjo wobdźělichu so na Centralnym kulojtym blidźe NDR. Hranicy běchu wotewrjene, to běše wšitko hižo wotewrjenišo, dźěłowe skupiny so organizowachu. Ludźo mjeztym tež bóle wědźachu, hač chcedźa do CDU abo w Nowym forumje wostać, kiž wšak je so potom ze Zelenymi zwjazał. Tehdy su politiske měnjenja hižo rózno šli, to běše žno kónc euforije. Do přewróta wšak je najprjedy raz wo změny w NDR šło. Ale potom su chětro spěš­nje wołanja za zjednoćenej Němskej a zapadnymi pjenjezami přišli. Poprawom sy poněčim tež spóznał, zo njeby to paralelne wjac dołho šło. Jako běchu hranicy wotewrjene, su přeco wjace ludźi do zapada na dźěło jězdźili abo su so přesydlili.

Njejsym to poprawom docyła jako přesłapjenje začuwała. Smy sej přeco prajili, zo dyrbi někak dale hić. Smy wjeseli byli, zo běše wotewrjenišo. Maria je na přikład 1990 do šule šła a to wšak běše hišće NDR, Hilža Nukowa běše nowa direktorka – w jednotliwych institucijach su wšak tež hižo změny byli – a jeje narěč při šulskim zachodźe njeběše scyła wjac politiska. Tu je so potajkim hižo něšto na dobro změniło! Mějach tež dobre začuće při tym, Mariju tam do šule pósłać, dokelž sym wědźała, zo njedyrbja wjac do pioněrow, njezměja žane pioněrske popołdnja. To njebě wjac tak politiske, njedyrbja wjac na apel. Abo rano, hdyž je wučer do rjadownje přišoł, dyrbješe tón, kotryž běše na rjedźe, prajić: »Budźće zwólniwi!« – »Stajnje zwólniwi!«, to běše kaž w Sowjetskim zwjazku. A potom smy so sydnyli. A hdyž njejsy to wótře dosć prajił, sy to hišće jónu prajić dyrbjał.

W nowembrje 1989 je Jakub započał do pěstowarnje chodźić a 1. januara 1990 započach na Židowje napřećo starowni dźěłać. Wjednik je tehdy w Debrikecach sedźał, w tamnišim starym hrodźe běše tež dom za dorosćenych ze zbrašenjom. Je mje přistajił, hačrunjež njemějach žane wotzamknjene wukubłanje. Wón běše chětro liberalny, měješe hižo za čas NDR ideal, zo chcyše zbrašenych dale přinjesć, chcyše jich tež kubłać. Tehdy je so to hišće mjenowało »Einrichtung für förderungsfähige schulbildungsunfähige Kinder und Jugendliche«. A to běchu dźěći a młodostni z duchownym zbrašenjom. We wosomdźesatych lětach su po cyłej NDR tajke strowotnistwu přirjadowane zarjadnišća nastali.

Spočatk 1990tych lět sym pódla dźěła tři lěta do Drježdźan jězdźiła a tam wukubłanje na hojensku hladarku zakónčiła. 1991 nastachu šule za duchownje zbrašenych. Po tym zo běše stat zjednoćeny, so struktury připodobnichu. Tohodla stachmy so ze šulu, smy ze strowotnistwa ke kubłanju přišli. To běše derje tak! Sakska je dyrbjała nowy wučbny plan nastajić, tež za šule za zbrašenych. Su system z Bayerskeje a z Badensko-Württembergskeje přewzali. Tak kaž šule tam fungowachu, buchu tež naše pomału natwarjene, to rěka, zo stej přeco jedna wučerka a jedna kubłarka hromadźe w jednej rjadowni. A to je dźensa hišće tak. Dźěłam jako kubłarka a dźensa hišće swoje dźěło lubuju.

Smy tehdy kaž tež dźensa w přećelskim kruhu, w kotrymž su tež změny byli, ale ludźo su přeco zaso dźěło namakali. Někotři su snano jónu dlěje bjezdźěłni byli, ale to běše někak normalita. Druhdy sy so wězo prašał, čehodla bu zawod zawrjeny. A w telewiziji sy widźał, kelko tysacow bě bjezdźěłnych, ale w mojej bjezposrědnjej wokolinje a swójbje to tak njeběše. Sym to w medijach widźała, ale sama tajke problemy dožiwiła njejsym. Ludźo su wšak tež přeco bjezdźěłny pjenjez dóstali abo wotrunanje atd. Jim so principielnje njeje hubjenje šło, njejsu chudźi byli.

Sym spokojom z tym, kaž je so wuwiło. Wšitko so tola tež dale wuwiła, to je demokratija. Bohudźak, zo smy w demokratiji žiwi. Z tym dyrbiš žiwy być, zo njeje přeco tak, kaž sej to sam mysliš. A potom dyrbiš to najlěpše z toho činić.

wurjadny zwjazkowy kongres Domowiny z nowowólbami předsydy, Budyšin, 17.03.1990