Читать книгу Ze strzelnicy na raut - Czesław Witkowski - Страница 10

Duże garnizony WP w okresie Drugiej Rzeczypospolitej mogły odwoływać się do dawnych tradycji wojskowych miast, które były bazą ich funkcjonowania. Szczególnie warszawski garnizon miał bogatą przeszłość historyczną, o której pamiętano w okresie międzywojennym. Chociażby liczne zabytki architektury wojskowej były wyraźnym dowodem wojskowych tradycji miasta. Okres staropolski otwiera wzniesienie w IX w. obwałowanego grodu na obszarze Starego Bródna. W XIII w. książęta mazowieccy doprowadzili do zbudowania dworu w Jazdowie (na obszarze późniejszych Łazienek), który posiadał nieliczną załogę wojskową. Dość szybko padł w wyniku naporu oddziałów litewsko-jaćwieskich[22]. Aby zapobiec takim sytuacjom, zdecydowano o wzniesieniu tzw. grodu warszawskiego (obecny cypel przy Trasie W-Z), który był już znacznie lepiej zabezpieczony i posiadał wzmocnioną załogę. Ówczesna Warszawa stała się siedzibą kasztelanii, panujący zaś kasztelan Kuźma w ramach swoich obowiązków nadzorował podlegające mu oddziały wojskowe[23].

Sytuacja Warszawy uległa wyraźnej zmianie po włączeniu Mazowsza w 1526 r. do Królestwa Polskiego. Wzmocniono wówczas załogę miejscowego garnizonu siłami oddziałów gwardii królewskiej. Jednak o podniesieniu znaczenia Warszawy przesądziła decyzja z 1596 r. o przeniesieniu do niej władz państwowych. Król Zygmunt III Waza ustanowił Warszawę stolicą Rzeczypospolitej. W związku z tym zmienił się także charakter warszawskiego garnizonu, który od tamtego momentu już zawsze będzie garnizonem stołecznym. Kilkadziesiąt lat wcześniej, bo już po podpisaniu aktu Unii Lubelskiej w 1569 r., w Warszawie odbywały się sejmy walne Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego[24]. Z początkiem XVII w. dwór królewski już na dobre osiadł w Warszawie. Do nowej stolicy przybyli także najwyżsi dostojnicy wojskowi, na czele z marszałkami koronnym i litewskim. W omawianym okresie pełnili oni funkcje o charakterze garnizonowym, między innymi sprawując jurysdykcję nad oficerami i żołnierzami gwardii królewskiej, liczącej wówczas 1200 wojskowych. Oddziały załogi garnizonu rozmieszczono wówczas między innymi przy ulicy Długiej, na Nowym Świecie, w okolicach Zamku Królewskiego, a także w Pałacu Kazimierzowskim i Zamku Ujazdowskim. Aby podnieść zdolności obronne miasta, zdecydowano się wznieść tzw. okopy Lubomirskiego, stanowiące obwałowanie przedmieść ówczesnej Warszawy. Przebiegały one wzdłuż linii dzisiejszych ulic i placów: Okopowej, Towarowej, Koszykowej, placu Unii Lubelskiej, Klonowej, Belwederskiej aż do Łazienek. W połowie XVII w. utworzono funkcję komendanta Warszawy, który wówczas odpowiadał głównie za obronność stolicy (zazwyczaj funkcję tę pełnili starostowie). Z biegiem czasu zadania komendanta przejął Magistrat Starej Warszawy. Wraz z zajęciem w czasie potopu szwedzkiego miasto doczekało się swojego pierwszego okupacyjnego gubernatora[25].

W dobie saskiej pojawiła się konieczność wzniesienia nowych budynków koszarowych, w związku z nową dyslokacją wojsk Rzeczypospolitej, które trafić miały do Warszawy. Zbudowano wówczas Koszary Mirowskie dla gwardii królewskiej. Dodatkowo powstały także budynki koszarowe przy Krakowskim Przedmieściu (na obecnych terenach Uniwersytetu Warszawskiego). Według szacunków historyków garnizon mógł wówczas liczyć 3–4 tys. żołnierzy, lecz już za panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego został podwojony. Władca zdecydował się na wzniesienie kolejnych koszar, między innymi na Agrykoli (przy ulicy Myśliwieckiej), oraz na powołanie do życia Szkoły Rycerskiej, mającej kształcić w duchu oświeceniowym nowe kadry oficerskie[26]. Kolejne rozbiory spowodowały przybycie do Warszawy 7,5 tys. rosyjskich oficerów i żołnierzy. Zmuszono ich jednakże do wycofania się tuż po wybuchu powstania kościuszkowskiego w 1794 r. W wyniku tzw. insurekcji warszawskiej miasto zostało wyzwolone także dzięki zbrojnym wysiłkom warszawskiego mieszczaństwa. W związku z obawą o militarną reakcję Rosjan podjęto decyzję o wzmocnieniu obrony miasta i wykonaniu okopów. Zaczęto zbierać na dużą skalę broń, między innymi kosy, piki bojowe, karabiny. Mimo zgromadzenia wokół Warszawy prawie wszystkich oddziałów powstańczych, nie udało się powstrzymać ofensywy gen. Aleksandra Suworowa, który dokonał brutalnej rzezi Pragi i ostatecznie zdobył Warszawę[27]. Kolejne rozbiory nie osłabiły dążeń niepodległościowych Polaków. W 1807 r. francuski cesarz Napoleon zdecydował o utworzeniu Księstwa Warszawskiego. Jednocześnie ustanowiony został etat wojsk polskich (utworzono trzy legie, każda w sile 13 tys. żołnierzy). W Warszawie miały stacjonować cztery pułki piechoty, dwa pułki jazdy, jedna bateria artylerii oraz jeden oddział saperów. Warszawa w tamtym czasie wzmocniona została o nowe fortyfikacje, mające służyć obronie przepraw na Wiśle od strony wschodniej. Wzniesiono tzw. fortyfikacje napoleońskie (w tym celu wyburzono 2/3 zabudowy Pragi). W okresie Księstwa Warszawskiego ustanowiono funkcję komendanta placu, będącego jednocześnie komendantem warszawskiego garnizonu. Oddziały stanowiące załogę garnizonową wykorzystywane były do różnorodnych działań bojowych, między innymi wzięły udział w bitwie pod Raszynem[28].

Delegacja weteranów 1863 r. podczas uroczystości przy Grobie Nieznanego Żołnierza

Po klęsce Napoleona decyzją Kongresu Wiedeńskiego utworzone zostało Królestwo Polskie w nierozerwalnej unii personalnej z Rosją. W świetle nadanej w 1815 r. przez cara konstytucji uformowana została także polska armia, która zdołała zachować swoją odrębność (jednakże jej naczelnym wodzem został wielki książę Konstanty). W Warszawie stacjonowały wówczas liczne jednostki, między innymi grenadierzy gwardii, konni strzelcy gwardii (szaserzy), saperzy, rakietnicy. Ponadto kultywowano tradycje szkolnictwa wojskowego. W owym czasie na terenie garnizonu istniały następujące szkoły: Szkoła Aplikacyjna (na ulicy Miodowej), Szkoła Podchorążych Piechoty (Łazienki), Szkoła Podchorążych Jazdy (na ulicy Królewskiej), Szkoła Podchorążych Artylerii (na ulicy Miodowej), Szkoła Bombardierów (na ulicy Dzikiej), Szkoła Chirurgiczna Wojskowa (przy Szpitalu Ujazdowskim) i inne[29].

Naruszanie przez cara konstytucji wywołało zrozumiały opór społeczeństwa, w szczególności części kadry dowódczej. Zaowocował on powstaniem między innymi tajnego sprzysiężenia na czele z ppor. Piotrem Wysockim, którego celem było wywołanie powstania. W wyniku jego wybuchu 29 listopada 1830 r. wojska rosyjskie opuściły stołeczny garnizon. Zaczęły wówczas spontanicznie powstawać różne formacje, między innymi Gwardia Narodowa Warszawska, Żydowska Gwardia Miejska, Gwardia Narodowa. Po klęsce powstania część żołnierzy garnizonu po opuszczeniu obszaru Królestwa Polskiego przekroczyła granicę z Prusami, gdzie zmuszeni zostali do złożenia broni. Jedną z represji popowstaniowych była likwidacja polskiej armii, a zarazem polskiego charakteru warszawskiego garnizonu. Dodatkowo Warszawie narzucono także obowiązek sfinansowania budowy Cytadeli Aleksandrowskiej[30]. Kolejny zryw narodowy nastąpił w 1863 r. Do wybuchu powstania styczniowego bezpośrednio doprowadził obowiązkowy pobór do wojska (branka), zarządzony na obszarze Królestwa Polskiego. Władze powstańcze swoją siedzibę miały na terenie warszawskiego garnizonu. W lipcu 1863 r. powstała, niezależna od władz powstańczych, Organizacja Wojenna Warszawy. Aresztowanie dyktatora powstania Romualda Traugutta i jego stracenie na stokach Cytadeli było początkiem końca powstańczego zrywu. Po jego klęsce na Polaków spadły kolejne represje. Widomym symbolem dominacji caratu stał się wzniesiony na placu Saskim prawosławny sobór im. Aleksandra Newskiego[31].

W latach 1864–1915 Warszawa była siedzibą rosyjskiego WOW i jednocześnie uznawano ją za centralny punkt strategiczny Kraju Nadwiślańskiego. Usytuowano w niej liczne instytucje wojskowe, między innymi dowództwo Warszawskiego Okręgu Wojskowego (Zamek Królewski), Okręgową Radę Wojenną (róg Królewskiej i Krakowskiego Przedmieścia), Sztab Warszawskiego Okręgu Wojennego (plac Saski), Warszawski Okręgowy Zakład Intendentury (Nalewki). W warszawskim garnizonie stacjonowało wówczas około 50 tys. rosyjskich żołnierzy[32]. W początku I wojny światowej państwa centralne zaczęły odnosić sukcesy militarne na froncie wschodnim i w 1915 r. zmusiły Rosjan do wycofania się z Królestwa Polskiego. 5 sierpnia 1915 r. do Warszawy wkroczyły wojska niemieckie, rządy zaś nad Generalnym Gubernatorstwem Warszawskim objął gen. Hans Hartwig Beseler (rezydujący na Zamku Królewskim)[33]. W wyniku ogłoszonego 5 listopada 1916 r. aktu proklamującego powstanie Królestwa Polskiego powołano do życia Polską Siłę Zbrojną (Polnische Wehrmacht) i Tymczasową Radę Stanu. Jednak utrzymujący się brak zaufania Polaków do orientacji proniemieckiej skłonił Berlin do dalszych ustępstw i utworzenia 27 października 1917 r. Rady Regencyjnej; sprawowałaby ona władzę do czasu koronacji króla mającego w przyszłości objąć władzę w Polsce. Wśród kompetencji Rady Regencyjnej znalazły się także uprawnienia wojskowe. W omawianym okresie na Mazowsze i do Warszawy przerzucono oddziały legionowe (w warszawskim garnizonie siedzibę znalazły między innymi Komenda Legionów, Komenda II i III Brygady oraz legionowy 3 pp). Jednocześnie Niemcy zaczęli tworzyć organy dowodzenia wojsk polskich w związku z planami utworzenia 4 DP i oddziałów pomocniczych. W tym celu rozpoczęli akcję werbunkową, lecz wydarzenia z listopada 1918 r. przerwały jej kontynuację[34].