Читать книгу Rozwijanie poczucia własnej wartości u dzieci w młodszym wieku szkolnym - Danuta Wosik-Kawala - Страница 6

Poczucie własnej wartości człowieka rozwija się stopniowo. Stanisław Siek zwraca uwagę na to, że

[…] na rozwój obrazu siebie ma wpływ to wszystko, czego człowiek doznaje i przeżywa jako dziecko, a prawdopodobnie ma też i to, jakie bodźce działają na płód w ostatnich tygodniach ciąży (S. Siek 1986b, s. 94).

Zatem niezmiernie ważny jest okres wczesnego dzieciństwa, w którym istotne znaczenie dla kształtowania poczucia własnej wartości mają rodzice. Ich codzienne zachowania, to jak traktują poszczególnych członków rodziny, a także innych ludzi, z którymi współpracują, wymagania stawiane dzieciom oraz ich egzekwowanie, sposoby rozwiązywania konfliktów, umiejętność wspólnego spędzania czasu, osiąganie cenionych wartości – to wszystko składa się na trwały i często naśladowany przez dzieci wzór postępowania (por. J. Raczkowska 2006, s. 11).

Doświadczenia zdobyte w pierwszych latach życia decydują o tym, czy nastawienie człowieka do siebie i do świata będzie optymistyczne, ufne, akceptujące czy też nacechowane niewiarą w siebie, nieufnością do ludzi i świata, deprecjonowaniem siebie, poczuciem mniejszej wartości (S. Siek 1986b, s. 95). Powstałe w dzieciństwie podstawowe zręby obrazu siebie działają w sposób nieświadomy w późniejszym życiu, determinując strategie postępowania. Dlatego też dziecko, które uważa siebie za kogoś nielubianego, gorszego, będzie wyczulone na takie informacje o sobie, które potwierdzają jego obraz siebie (por. S. Siek 1986b, s. 95).

Dziecko od najmłodszych lat doświadcza świata, odnosząc go do swojej osoby. Dzięki temu może samo siebie określić. Jeżeli rodzice, rodzina, przyjaciele, nauczyciele przedstawiają dziecku obraz świadczący o jego wartości, czuje się ono wartościowe i postępuje w taki sposób, by jeszcze zwiększyć swoją wartość (S. Wegscheider-Cruse 2002, s. 17). Jeżeli dziecko otrzymuje od swoich bliskich informacje akceptujące, popierające jego „istnienie, decyzje, talenty, pomysły, plany”, czuje się ważne, akceptowane, mające wsparcie; natomiast gdy jest ono lekceważone, a jego decyzje wyśmiewane, czuje się niepotrzebne i nieakceptowane (S. Wegscheider-Cruse 2002, s. 18). Niestety wielu rodziców każe swoim dzieciom tłumić uczucia („Nie płacz, bo to mnie denerwuje!”, „Nie śmiej się tak głośno, bo mnie głowa boli!”, „Nie bój się, prawdziwy mężczyzna niczego się nie boi!”), co prowadzi do tego, że dzieci zaczynają:

[…] bać się swoich uczuć i starają się zachować nad nimi kontrolę. Wówczas to, co dziecko przeżywa naprawdę, ustępuje miejsca temu, co należy czuć (S. Wegscheider-Cruse 2002, s. 21).

Gdy w rodzinie panują sztywne zasady, zbyt wysokie, wygórowane oczekiwania wobec dziecka, a okazywanie uczuć nie jest cenione i właściwe, wówczas życie emocjonalne dziecka może się stać niedojrzałe i pojawia się u niego niskie poczucie własnej wartości (S. Wegscheider-Cruse 2002, s. 25).

Leon Niebrzydowski (1989), poszukując czynników warunkujących poczucie własnej wartości dziecka, zauważył, że znaczny wpływ na kształtowanie się samooceny mają także warunki materialne rodziny, poziom wykształcenia rodziców, stopień ich popularności w środowisku czy też odnoszone przez rodziców sukcesy.

Niezwykle istotną rolę w kształtowaniu poczucia własnej wartości dziecka odgrywa jakość relacji, jakie zachodzą między dzieckiem a ważnym dla niego dorosłym – rodzicem. Nathaniel Branden, powołując się na badania S. Coopersmitha, wskazuje na pięć ważnych warunków wysokiej samooceny dzieci. Jako pierwszy warunek podaje akceptację przez rodzica myśli, uczuć i wartości dziecka. Gdy dziecko czuje, że jego „myśli i uczucia są traktowane z akceptacją, internalizuje te reakcje i uczy się akceptować siebie” (N. Branden 1998, s. 189). Akceptacja nie oznacza jednak, że rodzic zawsze i na wszystko ma wyrażać zgodę, lecz przejawia się „w słuchaniu dziecięcych myśli i uczuć, w unikaniu karania, spierania się, prawienia morałów, psychologizowania czy obrażania” (N. Branden 1998, s. 190).

Drugim warunkiem budowania prawidłowych relacji rodzica z dzieckiem, a jednocześnie warunkiem budowania jego poczucia własnej wartości, jest wyraźne określenie i narzucenie dziecku granic, które są uczciwe, nieopresyjne oraz negocjowalne. W wyniku tej dość ograniczonej swobody dziecko doznaje poczucia bezpieczeństwa, ma podstawę do oceny swoich zachowań. Granice powinny jednak być związane z zaufaniem i wiarą w to, że dziecko im sprosta. Doświadczanie przez dziecko poszanowania jego godności stanowi trzeci warunek budowania poczucia własnej wartości. Wyrazem takiej postawy jest to, że

[…] rodzice przejawiają mniejszą tendencję do utrzymywania dyscypliny za pomocą kary, a większą skłonność do nagradzania i wzmacniania zachowań pozytywnych. Rodzice koncentrują się na tym, co pozytywne w dziecku, przejawiają zainteresowanie nim, są gotowi do rozmowy z nim, gdy tego potrzebuje (N. Branden 1998, s. 185).

Kolejny ważny element mający wpływ na budowanie poczucia własnej wartości dziecka to ustalenie przez rodziców wysokich standardów i oczekiwań wobec zachowania i postępowania dziecka. „Rozsądni rodzice przestrzegają określonych norm etycznych, które skłaniają dziecko do odpowiedzialności” (N. Branden 1998, s. 198). Jednocześnie takie oczekiwania muszą być dostosowane do jego możliwości.

Nathaniel Branden zwracał uwagę na konieczność kontroli przez rodziców tego, co mówią do swoich dzieci.

Ważne jest, aby rodzic, ojciec lub matka, zanim nazwie dziecko „głupim”, „niezdarnym”, „złym” lub „swoim rozczarowaniem”, zastanowił się nad pytaniem: „Czy chciałbym, żeby moje dziecko właśnie tak odbierało samo siebie?” (cyt. za: B. Sommer, M. Falstein 1996, s. 87).

Należy pamiętać, że dziecko nie jest w stanie ocenić prawdziwości obrazu siebie, który jest od początku jego życia tworzony w nim przez rodziców, dopiero później wraz z pojawieniem się świadomości kształtuje się zdolność do poznania siebie, określenia swoich zalet i wad.

Trudno także mówić o rozwoju poczucia własnej wartości w sytuacji, gdy rodzice wymagają od dziecka, by „szybko dorosło”. Dość często można się spotkać z tym, że rodzice pragną, aby ich pociechy rozwijały się lepiej i szybciej od innych dzieci. Staje się to przedmiotem rywalizacji zarówno wśród dzieci, jak i, niekiedy nawet silniej, wśród rodziców. Skutkuje to tym, że dzieci zamiast się bawić muszą się dopasowywać do wyobrażeń rodziców, ci zaś deprecjonują ich pragnienia oraz potrzeby i często nie doceniają zalet (por. S. Wegscheider-Cruse 2002, s. 10).

Budowanie poczucia własnej wartości dziecka jest zdecydowanie łatwiejsze, gdy rodzice posiadają wysoki poziom samooceny, gdy stanowią model poczucia własnej skuteczności i szacunku do siebie (N. Branden 1998, s. 185). Jednak, jak zauważa S. Wegscheider-Cruse,

[…] wiele dzieci urodziło się w rodzinach, w których rodzice byli słabo przygotowani do opieki nad nimi, jak również do okazywania im uwagi koniecznej dla prawidłowego rozwoju. Niektórzy rodzice byli zbyt zajęci budowaniem swojego poczucia własnej wartości i szukaniem miejsca w świecie, nie troszcząc się o poczucie własnej wartości swoich dzieci, często rodzice ci sami jeszcze są dziećmi (S. Wegscheider-Cruse 2002, s. 17).

Dobra rodzina potrafi chronić przed złem, racjonalizować i łagodzić przeżycia traumatyczne, niepowodzenia, rozczarowania, nie dopuszczając do załamań, poczucia degradacji, osamotnienia czy utraty wiary w siebie i innych ludzi (J. Raczkowska 2006, s. 11). Stanowi oparcie i ochronę poczucia własnej wartości dla wszystkich jej członków.

Dziecko w otoczeniu kochających rodziców czuje się pewnie, przyswaja sobie różne umiejętności, wartości, oceny, normy i wzory postępowania. Rodzice w tym okresie stanowią dla niego jedyny i ostateczny autorytet i źle jest, jeśli sami mają niskie poczucie własnej wartości, ponieważ w znacznej mierze odbija się to na poczuciu własnej wartości ich dziecka.

Człowiek dysponuje jednak wieloma środkami, aby przekroczyć negatywne determinanty okresu wczesnej socjalizacji, jeśli doświadczył niedostatecznej miłości rodziców (P. Skuza 2005, s. 13). Jedną z takich możliwości, zwłaszcza w młodszym wieku szkolnym, jest wzmacnianie poczucia własnej wartości dziecka przez nauczyciela.