Читать книгу Rozwijanie poczucia własnej wartości u dzieci w młodszym wieku szkolnym - Danuta Wosik-Kawala - Страница 7

Dla wielu dzieci szkoła stanowi „drugą szansę” – możliwość zdobycia lepszego poczucia siebie oraz wizji życia lepszej niż ta, którą proponuje dom rodzinny (N. Branden 1998, s. 213).

Niezmiernie ważną rolę w kształtowaniu poczucia własnej wartości dziecka odgrywa nauczyciel. Traktowanie uczniów przez nauczyciela z szacunkiem, niezgadzanie się przez niego na zaakceptowanie negatywnego obrazu dziecka (N. Branden 1998, s. 213), wiara w jego możliwości mogą się przyczynić do skorygowania dotychczasowej wizji siebie i podniesienia samooceny dziecka. Ważny przy tym jest sposób, w jaki nauczyciel spostrzega swojego ucznia. Jak można zaobserwować w praktyce pedagogicznej, zdarza się, że spostrzeganie to może przybierać postać tzw. efektu halo, występującego pod dwiema postaciami. Gdy nauczyciel przejawia skłonność do przypisywania osobom ocenianym pozytywnie dużej liczby cech pozytywnych, a nie dostrzega w nich cech negatywnych, występuje tzw. efekt aureoli. Druga odmiana efektu halo polega na tym, że uczniom ocenianym negatywnie przypisuje się dużo cech negatywnych przy równoczesnym niedostrzeganiu cech pozytywnych, czyli tzw. efekt diabelski (por. S. Pacek 1984, s. 85). Świadomość możliwości zaistnienia takich efektów jest niezmiernie ważna zwłaszcza dla nauczycieli pracujących z dziećmi w młodszym wieku szkolnym, zazwyczaj bowiem w tym okresie nauczyciel stanowi dla uczniów niepodważalny autorytet. Wiadomo, że dzieci, które wierzą w siebie i którym nauczyciele „przekazują pozytywny obraz ich możliwości, mają lepsze wyniki w nauce niż te, które takiej wiary są pozbawione” (N. Branden 1998, s. 214). Warto w tym miejscu zaznaczyć, że bardzo często „oczekiwania nauczycieli stają się samospełniającymi się przepowiedniami” (N. Branden 1998, s. 222).

N. Branden (1998, s. 222) do czynników mających zdecydowany wpływ na kształtowanie poczucia własnej wartości uczniów zalicza: „cel systemu edukacyjnego, samoocenę nauczyciela i środowisko klasowe”. Cele edukacji według niego powinny wyrażać się w tym, aby „nauczyć dzieci, jak myśleć, jak rozpoznawać logiczne sprzeczności, jak być twórczym oraz jak się uczyć” (N. Branden 1998, s. 219). Poczucie własnej wartości oznacza bowiem „przekonanie, że potrafimy poradzić sobie z wyzwaniami” (N. Branden 1998, s. 220).

Drugim niezmiernie ważnym czynnikiem mającym wpływ na kształtowanie poczucia własnej wartości uczniów jest samoocena nauczyciela. Nauczyciele o niskiej samoocenie

[…] są bardziej karcący, niecierpliwi i autorytarni, skupiają się raczej na słabościach dzieci niż na mocnych stronach, wzbudzają postawy obronne i uzależenieniowe. Nauczyciele o niskiej samoocenie są nadmiernie uzależnieni od aprobaty innych. Czują, że to inni są źródłem ich „samooceny”. Nie są w stanie więc uczyć, że poczucie własnej wartości musi wypływać z wnętrza. Wykorzystują własną aprobatę i dezaprobatę do manipulacji uczniami, by wymusić posłuszeństwo i konformizm, ponieważ takie podejście jest skuteczne wobec nich. Uczą, że samoocena zależy od „akceptacji dorosłych i rówieśników”. Wykazują raczej zewnętrzne, a nie wewnętrzne podejście do samooceny, pogłębiając w ten sposób problemy z poczuciem własnej wartości, które uczniowie być może już mają. Nauczyciele o niskim poziomie samooceny są zazwyczaj ludźmi nieszczęśliwymi, takie zaś osoby często popierają poniżające i destrukcyjne techniki kontroli nad klasą (N. Branden 1998, s. 220).

W rezultacie może to doprowadzić do kompletnego braku autorytetu i anarchii w klasie (N. Branden 1998, s. 227). Natomiast inaczej wygląda sytuacja uczniów, gdy nauczyciele posiadają pozytywną samoocenę.

Nauczyciele o wysokiej samoocenie rozumieją, że jeżeli chcą wspierać poczucie własnej wartości u innych, muszą odnosić się do nich z perspektywy swego obrazu ich wartości, w atmosferze akceptacji i szacunku (N. Branden 1998, s. 221).

Nauczyciele tacy przejawiają

[…] głęboką wiarę w potencjał osoby, na której im zależy, przekonanie co do tego, kim potrafi ona być i czego dokonać, oraz umiejętność przekazania tego przekonania w czasie interakcji (N. Branden 1998, s. 221).

Jeżeli nauczyciel ma odnieść sukces w nauczaniu samoakceptacji, musi szczerze akceptować uczucia uczniów, stwarzać warunki, w których akceptacja jest odczuwana przez wszystkich. Gdyż dzieciom, które czują się akceptowane, łatwiej jest akceptować siebie (N. Branden 1998, s. 230).

Czasami może być trudno wierzyć w drugiego człowieka, gdy on sam w siebie nie wierzy. Jednak jednym z największych darów, jaki może uczniowi ofiarować nauczyciel, jest odmowa zaakceptowania jego słabego obrazu siebie, patrzenie wskroś niego ku silniejszemu ja, które istnieje, choćby tylko jako potencjał (N. Branden 1998, s. 221–222).

Trzecim czynnikiem (obok celu edukacji i samooceny nauczyciela) mającym wpływ na kształtowanie się poczucia własnej wartości ucznia jest środowisko klasowe.

Chodzi tu o sposób, w jaki dziecko jest traktowane przez nauczyciela, i jak postrzega traktowanie [przez nauczyciela – przyp. autorek] innych dzieci (N. Branden 1998, s. 222).

Nathaniel Branden opracował warunki, jakie musi spełnić nauczyciel, aby wspierać w dziecku poczucie jego godności. Według Brandena konieczne jest, aby nauczyciel traktował dzieci z godnością, poważnie, liczył się z ich uczuciami. Dzieci muszą być przekonane, że są sprawiedliwie traktowane, że „sprawiedliwość bierze górę nad sympatiami”.

Nauczyciel nie może zmienić tego, że jednego ucznia lubi bardziej niż drugiego, ale musi wiedzieć, jak radzić sobie ze swoimi uczuciami (N. Branden 1998, s. 224).

Niezmiernie ważne jest docenianie dziecka, skupianie się na tym, co pozytywne.

Kiedy nauczyciel pomaga dziecku czuć się dostrzeganym, dostarczając mu odpowiednich informacji zwrotnych, pobudza jego świadomość siebie. Kiedy nie osądza, ale opisuje to, co widzi, pomaga dziecku zobaczyć siebie. Kiedy zwraca uwagę na mocne strony, sprawia, że dziecko zaczyna siebie doceniać (N. Branden 1998, s. 224).

Czasami dziecko nie jest w pełni świadome swoich mocnych stron. Zadaniem nauczyciela jest pomóc mu w ich uświadomieniu […], trzeba je odnaleźć, zidentyfikować i wesprzeć. Nauczyciel powinien być poszukiwaczem złota (N. Branden 1998, s. 225).

Nie ma nic ważniejszego niż odkrywanie w uczniu jego możliwości i zalet oraz pomaganie mu w ich uświadamianiu – tworzy się wówczas klimat, który motywuje do rozwoju i nauki. Kolejna ważna zasada to poświęcenie uczniowi uwagi, a nie ignorowanie go. Dziecku potrzebna jest informacja, że liczą się jego myśli i uczucia, że jest ważne, kompetentne w relacjach międzyludzkich – jeżeli dzieci nie dostają od dorosłych takich sygnałów, to to, co myślą i czują, zacznie się liczyć coraz mniej dla nich samych, zdarza się też, że takie dzieci są chwalone za brak egoizmu (N. Branden 1998, s. 225). Dość istotne jest także podanie zasad obowiązujących w szkole oraz wyjaśnienie ich przez wskazanie konkretnej i logicznej przyczyny danej reguły. Ma to znaczący wpływ na zaangażowanie i współpracę dzieci, a jednocześnie skłania do odpowiedzialności za własne zachowanie, ukazuje wartości oraz daje autonomię i poczucie siły. Przestrzegając wymienionych warunków, nauczyciel ma szansę na rozwijanie poczucia odpowiedzialności, własnej skuteczności i siły ucznia (N. Branden 1998, s. 225–226).

Budując poczucie własnej wartości uczniów, nauczyciel powinien dbać o skuteczne porozumiewanie się z nimi, czyli takie, w którym wzajemne interakcje są odbierane jako pozytywne i zadowalające dla obu stron.

Aby uczeń mógł rozwijać poczucie własnej wartości, potrzebuje od nauczyciela szacunku, życzliwości i pozytywnej motywacji oraz przekazania podstawowej wiedzy i umiejętności (N. Branden 1998, s. 230–232).

Omawiając zagadnienie poczucia własnej wartości uczniów i wynikających z tego zadań nauczyciela, nie można pominąć sposobu, w jaki przekazują oni wiedzę. Na to zagadnienie zwrócił uwagę Howard Gardner, podkreślając, że każdy człowiek ma odmienny styl uczenia się, każdy

[…] stanowi unikalną mozaikę inteligencji – sposobów rozumienia świata: językowego, logicznego, matematycznego, przestrzennego, muzycznego, fizycznego, rozumienia innych i rozumienia siebie. Niektórzy najlepiej reagują na informacje wzrokowe, inni na werbalne, jeszcze inni muszą dotknąć lub zaangażować się w świat fizyczny, by pojąć istotę rzeczy (za: N. Branden 1998, s. 233).

Dlatego nie można traktować wszystkich dzieci tak samo ani nauczać w ten sam sposób.

Wracając do omówionych wyżej filarów poczucia własnej wartości ucznia i ich związku z rolą, jaką odgrywa nauczyciel, należy podkreślić, że:

[…] nauczyciel, który nie funkcjonuje na właściwym poziomie świadomości, nie może być dla uczniów wzorem świadomego życia, jeżeli nie akceptuje siebie, nie może dobrze nauczyć samoakceptacji, gdy boi się asertywności, nie wzbudzi jej u innych, który nie działa w sposób celowy, nie jest dobrym rzecznikiem celowego życia, nauczyciel, który nie jest zintegrowany, będzie poważnie ograniczony w umiejętności wzbudzenia integracji u innych (N. Branden 1998, s. 237).

W młodszym wieku szkolnym obok rodziców i nauczyciela znaczenie dla kształtowania poczucia własnej wartości mają również rówieśnicy. Grupa rówieśnicza jest ważna, podobnie jak rodzina, ponieważ spełnia istotne funkcje, do których można zaliczyć m.in.: możliwość aktywnego przeżycia konfliktów we wspólnej zabawie; naukę nowych ról, które nie znają ograniczeń związanych z wiekiem lub płcią; naukę oraz sprawdzenie obowiązujących norm społecznych; umiejętność komunikowania się i współpracy (D. Wosik-Kawala 2007, s. 38). To, czy uczeń jest lubiany przez rówieśników, odgrywa dużą rolę w kształtowaniu jego poczucia własnej wartości. Dziecko, zwłaszcza w młodszym wieku szkolnym, przywiązuje wagę do relacji, jakie zachodzą między nim a pozostałymi uczniami w klasie. Jeżeli jest izolowane czy wręcz odrzucane przez kolegów i koleżanki, rodzi się w nim poczucie mniejszej wartości i osamotnienia, niechęć do szkoły, a nawet skłonność do zachorowań, ponieważ jak zauważył L. Niebrzydowski (1991, s. 10), pozytywna samoocena działa jak system immunologiczny naszej świadomości, jak zapora, która daje człowiekowi nie tylko siły i odporność przetrwania, lecz także zdolność do samorealizacji i samoaktualizacji. Kiedy samoocena jest niska, wtedy elastyczność i odporność w obliczu przeciwności życiowych jest zmniejszona, negatywne cechy osobowości biorą górę nad pozytywnymi i człowiek staje się coraz gorszy zarówno dla siebie, jak i dla innych.

W trakcie zabaw z rówieśnikami dziecko niejednokrotnie porównuje swoje możliwości z możliwościami rówieśników, formułując w ten sposób obraz samego siebie i swoich kolegów. Sprzyjają temu liczne „próby”, „zakłady”, którym dzieci się wzajemnie poddają, np. kto wyżej skoczy przez „gumę”, kto szybciej przebiegnie korytarz, kto dłużej utrzyma palącą się zapałkę. Porównanie własnego zachowania z zachowaniem i możliwościami rówieśników tworzy pewną wiedzę o sobie. W doświadczeniach dziecka formułuje się obraz siebie jako silnego, sprawnego, ładnego, wytrzymałego, odważnego, lubianego; bądź niesprawnego, tchórzliwego, nielubianego. Jeżeli ten obraz utrwali się przez inne kontakty społeczne, to stanie się względnie trwałym obrazem siebie, a jednostka będzie dalej taki obraz wzmacniać (por. S. Siek 1984, s. 228–229).

Leon Niebrzydowski (1976, s. 148–178) zwraca uwagę na jeszcze kilka innych czynników mających istotne znaczenie przy kształtowaniu się poczucia własnej wartości jednostki. Autor ten uważa, że opinie, jakie człowiek słyszy na swój temat, zwłaszcza te pozytywne, stanowią dla większości osób podstawę równowagi psychicznej. Troska o to, co powiedzą o nas inni, dbałość o dobre imię i unikanie wszystkiego, co może być ocenione krytycznie, co może przynieść wstyd, poniżenie czy ośmieszenie, są wyrazem potrzeby uznania i liczenia się z opinią innych, są też niezmiernie ważnymi elementami kształtowania poczucia własnej wartości. Również odnoszone przez jednostkę sukcesy przyczyniają się do podwyższenia mniemania o sobie, a tym samym – do wzrostu aspiracji i samooceny. Nie można zapomnieć, że znaczącą rolę odgrywa także porównywanie siebie z wzorami osobowymi (wzór osobowy to idealny obraz osobowości, który jednostka pragnie naśladować). Wzory osobowe stymulują proces modelowania się całej osobowości, w tym również poczucia własnej wartości.