Читать книгу Oswoić alergie. Skąd się biorą uciążliwe dolegliwości i jak sobie z nimi radzić - Dr n. med. Danuta Myłek - Страница 9

Komórki układu odpornościowego

Układ ten ma dwie komponenty:

❶ Immunogenna polega ta tym, że każda komórka organizmu sygnalizuje swoje potrzeby.

❷ Immunokompetentna działa w ten sposób, że specjalne komórki odbierają sygnały od komórek organizmu (strony immunogennej) i reagują wedle potrzeby. To trzon układu immunologicznego.

DOWIEDZ SIĘ WIĘCEJ

Limfocyty

to rodzaj białych krwinek, czyli leukocytów. Leukocyty ogólnie dzieli się na granulocyty mające widoczne ziarnistości (neutrofile, eozynofile i bazofile), i agranulocyty, które są ich pozbawione. Do tych drugich należą właśnie limfocyty, a oprócz nich monocyty.

W układzie limfocytarnym wyróżnia się cztery rodzaje komórek:

• limfocyty T

(T od łac. thymus – grasica),

• limfocyty B

(B od łac. bursa Fabricii – torebka Fabrycjusza),

• komórki NK

(natural killers – z natury cytotoksyczne, czyli zabójcze dla wrogich komórek),

• komórki K

(killers – cytotoksyczne zależne od przeciwciał).

Układ immunologiczny ma za zadanie przede wszystkim rozpoznawać, tolerować, akceptować i wspomagać własne prawidłowe tkanki. Jego wtórnym zadaniem, po odebraniu sygnałów płynących z organizmu, jest eliminacja tkanek nieprawidłowych, zablokowanie nadmiernego toksycznego działania niektórych własnych komórek układu immunologicznego, w tym killerów (zabójców), nadzór nad niszczeniem własnych zmutowanych tkanek (np. nowotworowych) czy likwidacja zakażeń bakteriami, wirusami, grzybami i pasożytami.

Ta skomplikowana struktura składa się z czterech elementów, do których należą:

❶ System tkankowo-narządowy, w tym szpik kostny, skóra wraz z jej mikrobiotą, grasica, węzły chłonne, naczynia limfatyczne, jelita z kępkami Peyera w jamie brzusznej, wyrostkiem robaczkowym i całą mikrobiotą jelitową, a także śledziona.

❷ Komórki immunokompetentne, w tym:

• limfocyty T, B, komórki K i NK,

• komórki prezentujące antygeny (APC, Antigen-Presenting Cell), czyli mające pierwszy kontakt z alergenem (antygenem) przed wskazaniem go komórkom stojącym wyżej w hierarchii: monocyty, makrofagi, eozynofile, komórki dendrytyczne, komórki Largenhansa i – częściowo – limfocyty B,

• inne komórki, na przykład tworzące śródbłonki naczyń krwionośnych, nabłonki dróg oddechowych i przewodu pokarmowego, fibroblasty tkanki łącznej, komórki krwiotwórcze szpiku, komórki mięśniowe, komórki wszystkich narządów, które w naturalny sposób prezentują swoje antygeny zgodności tkankowej HLA (Human Leukocyte Antigen – ludzki antygen leukocytarny), aby być rozpoznawanymi jako swoje, wspieranymi i tolerowanymi przez nadrzędne limfocyty T (grasicozależne); jeśli zaprezentują zmodyfikowane antygeny HLA (zmutowane, zakażone, obce bądź nawet swoje, ale zmienione nie do poznania), wówczas albo dochodzi do ich naprawienia lub zniszczenia i usunięcia, albo do powstania chorób z autoagresji, alergii lub mutacji nowotworowych.

❸ Substancje produkowane przez komórki immunokompetentne: immunoglobuliny (Ig), czyli przeciwciała, mediatory zapalenia (cytokiny, limfokiny), czynniki wzrostu komórkowego, hormony, neuropeptydy oraz enzymy.

❹ Receptory dla komórek, przeciwciał, enzymów, hormonów, neuropeptydów, czynników wzrostu i cytokin, czyli miejsca na lub w komórkach, do których wymienione substancje dołączają się, aby rozpoczęła się jakakolwiek akcja.

Na szeroko rozumianą odporność składa się zatem: eliminacja złego (swojego lub obcego), tolerancja (swojego lub obcego) i wspomaganie metabolizmu organizmu. Wszystkie komórki układu odpornościowego pochodzą ze szpiku. Część z nich dojrzewa właśnie w szpiku, a potem w obwodowych narządach układu immunologicznego (limfocyty B, NK, K, monocyty, makrofagi). Te najważniejsze, nadrzędne (limfocyty T), dojrzewają w grasicy.

Grasica

Czym jest grasica?

Grasica leży w klatce piersiowej. Przez długie lata mało wiedzieliśmy na jej temat. Dopiero w latach 70. i 80. XX w. odkryto, jak ważny w całym życiu człowieka jest ten narząd. Dopiero pod koniec lat 90. uzyskano dowody na to, że grasica pracuje do późnego wieku, że nie znika całkowicie po osiągnięciu dojrzałości płciowej.

Grasica jako narząd wydzielania wewnętrznego (to znaczy produkujący hormony) podlega wpływom innych gruczołów w systemie sprzężenia zwrotnego. Jej aktywność wzmagają hormony przysadki (hormon wzrostu, czyli somatotropina, a także prolaktyna), enkefaliny, endorfiny, DHEA (dehydroepiandrosteron), a poprzez przysadkę i jej hormony tropowe – narządy wydzielania wewnętrznego (tarczyca, przytarczyce, trzustka, jajniki, jądra, nadnercza). Narządy te produkują hormony dla nich charakterystyczne, bez których nie ma życia, a są to: tyroksyna, trójjodotyronina i kalcytonina tarczycy, estrogeny i progesteron uwalniane przez jajniki, testosteron produkowany przez jądra, insulina wydzielana przez trzustkę, a ponadto hormony nadnerczy: adrenalina, kortyzol i aldosteron, jak również parathormon powstający w przytarczycach.

Grasica w ciele człowieka

Aktywność grasicy osłabiają sterydy kory nadnerczy (z wyjątkiem DHEA), hormony płciowe (estrogeny w nadmiarze i progesteron). To między innymi dlatego przewlekły stres podtrzymujący wysoki poziom hormonów kory nadnerczy, w tym kortyzolu, ma negatywny wpływ na grasicę i zależny od niej układ immunologiczny. Grasica tworzy wraz z układem hormonalnym, nerwowym i limfatycznym układ kontrolujący, nadzorujący nasze życie w różnych okolicznościach działania czynników środowiskowych na różnych etapach życia do starości włącznie.

Czynniki środowiskowe niekorzystnie oddziałujące na pracę grasicy

Na jej funkcję bardzo źle wpływa przewlekły stres, zaburzenia mikrobioty jelitowej (o tym zjawisku szerzej w rozdziale o chorobach alergicznych przewodu pokarmowego), antybiotyki (czyli syntetyczne toksyny grzybicze), toksyny grzybicze pochodzące z pożywienia i naszych domów czy miejsc pracy, kortykosteroidy podawane jako leki, leki antymitotyczne i inne immunosupresory, niektóre leki biologiczne (interferony, cytokiny), promieniowanie jonizujące, jak również estrogeny w nadmiarze (np. antykoncepcja doustna, suplementacja hormonalna w czasie menopauzy) i nierozważne podawanie hormonów tarczycy.

DOWIEDZ SIĘ WIĘCEJ

Steroidy

to grupa lipidów (tłuszczy) o bardzo charakterystycznej budowie. Każdy z nich zawiera cztery połączone pierścienie węglowe, czyli tzw. steran.

Neleży do nich między innymi cholesterol i wiele hormonów.

Kortykosteroidy

to grupa leków należących do steroidów. Wykazują one działanie przeciwzapalne i przeciwalergiczne. Mają liczne skutki uboczne.

Zadania grasicy

Grasica nadzoruje odporność przeciwko infekcjom, zapobiega rozwojowi alergii, autoagresji, nowotworów, sprzyja odnowie tkanek, zapobiega przedwczesnemu starzeniu się, przez wpływ na podwzgórze i przysadkę sprzyja prokreacji. Jest pierwszym narządem (oprócz tarczycy) osiągającym już w życiu płodowym pełną dojrzałość, ale też najwcześniej ulega fizjologicznej redukcji w okresie dojrzewania płciowego, gdy kończy się faza wzrostu (mamy coraz mniej somatotropiny, która wspiera grasicę), i przewadze hormonów kory nadnerczy oraz hormonów płciowych – głównych antagonistów grasicy. Potem stopniowo ulega inwolucji, ale tempo jej zanikania zależy od naszego stylu życia, w tym sposobu leczenia różnych chorób.

Jak styl życia wpływa na czas pracy grasicy, czyli długość i jakość życia?

Złym stylem życia (alkohol, papierosy, narkotyki), stresem, antybiotykami, kortykosteroidami, promieniowaniem, nadużywaniem rentgenodiagnostyki klatki piersiowej, w której mieści się grasica, licznymi szczepieniami ochronnymi bez oceny sprawności układu immunologicznego oraz antykoncepcją hormonalną niszczymy stopniowo grasicę, wywołujemy wtórny niedobór odporności i skracamy sobie życie. Pochopne usuwanie migdałków podniebiennych, niepotrzebne pozbawianie człowieka wyrostka robaczkowego – to dalsze kroki do zubożania układu immunologicznego. Zły styl odżywiania się stanowi kolejny element sprzyjający zaburzeniom mikrobioty jelitowej, którą porównuje się do mózgu.

Jeżeli żyjemy zdrowo i mądrze się leczymy, to mimo mniejszej objętości i obniżonej aktywności nasza grasica nadal funkcjonuje i nawet jej zredukowana tkanka służy nam, przedłużając życie w zdrowiu fizycznym i psychicznym, tym bardziej że w latach 1997–1999 dowiedziono, iż nawet w podeszłym wieku grasica może wzmagać swoją aktywność i dostarczać immunokompetentnych limfocytów zgodnie z potrzebami sygnalizowanymi przez organizm. Do lamusa należy odłożyć przestarzały pogląd, jakoby narząd ten zanikał raz na zawsze w pierwszych latach życia.

Jaką rolę odgrywa grasica w alergologii?

Dla alergologa głównym zadaniem grasicy jest zaopatrzenie układu odpornościowego w immunokompetentne limfocyty T wszelkich odmian. Należą do nich:

❶ Limfocyty Th (helper – limfocyty pomocnicze) inicjujące odpowiedź na zagrożenie to elita układu immunologicznego. To one rozpoczynają reakcję i dyktują jej kierunek poprzez odpowiednie przydzielenie zadań innym komórkom układu immunologicznego. Większość z nich ma marker CD4.

❷ Limfocyty efektorowe, czyli cytotoksyczne i supresyjne (Ts albo TCD8) oraz Th17 – u zdrowego człowieka pod ścisłym nadzorem komórek TCD4 (Th). Po wykonaniu swojego zadania zleconego przez limfocyty TCD4 zaprzestają działań niszczących i tym różnią się od limfocytów B.

❸ Limfocyty regulatorowe Treg (o markerach CD4+, CD25+, FOXP3) dzięki wydzielanym przez siebie cytokinom IL-10 i TGF-beta zapewniają równowagę działania wszystkich komórek układu odpornościowego: powstrzymują dalszy ciąg reakcji naprawczych, które, niekontrolowane, mogą niszczyć własne tkanki; eliminują destrukcję; blokują niepożądane reakcje alergiczne czy autodestrukcyjne; hamują mutacje komórek w kierunku nowotworów; zapobiegają infekcjom wirusowym, bakteryjnym, grzybiczym i pasożytniczym.

DOWIEDZ SIĘ WIĘCEJ

Cytokiny

to białka zarządzające wzrostem, namnażaniem się i aktywnością komórek układu odpornościowego, które biorą udział w reakcji immunologicznej. Należą do nich między innymi:

Limfokiny

to substancje wydzielane przez limfocyty.

Interleukiny

służą białym krwinkom do porozumiewania się między sobą. Jest ich bardzo wiele. Niektóre z nich pobudzają określone komórki (np. limfocyty T, B, K lub NK) do pracy. W zależności od tego, jaką pełnią funkcję, można je podzielić na:

• prozapalne,

• przeciwzapalne.

Chemookiny

to substancje przywołujące wydzielane przez limfocyty.

Interferony

biorą udział w walce z wirusami. Na przykład komórka zakażona wirusem wydziela interferon i w ten sposób informuje układ odpornościowy, że trzeba zniszczyć intruza.

Pod nadzorem limfocytów T pracuje wiele innych komórek wykonawczych układu odpornościowego: limfocyty B – CD19, monocyty – CD16, eozynofile, makrofagi o licznych powierzchniowych receptorach CD, komórki NK (natural killer – urodzony zabójca) – CD56 i zależne od przeciwciał komórki K (killer – zabójca).

Komórki wykonawcze mogą niszczyć to, co rozpoznają jako obce, i chronić własne tkanki przed autodestrukcją. Jeżeli wymkną się spod kontroli limfocytów TCD4 lub Treg (komórek regulatorowych), wówczas mogą się stać niebezpieczne dla organizmu i wywoływać choroby z autoagresji.

W wyniku wpływu czynników zewnętrznych lub wewnętrznych niekiedy dochodzi do nieprawidłowości w dojrzewaniu i różnicowaniu się limfocytów T w grasicy, na przykład:

• zmniejszona liczba limfocytów Th (CD4),

• nadmiar limfocytów Ts (CD8),

• zaburzenie proporcji podklas limfocytów Th z przewagą Th2.

Limfocyty pomocnicze Th2, wyzwalające interleukiny IL-4, IL-5, IL-6, IL-9, IL-10, IL-13, IL-17, IL-23, IL-31 i wiele innych – u zdrowego człowieka biorą udział w eliminacji patogenów wewnątrzkomórkowych, ale także inicjują zapalenie i odpowiadają za niekontrolowaną produkcję przeciwciał (immunoglobulin) przez limfocyty B, między innymi za alergię IgE-zależną, czyli atopię. Jej powstanie sygnalizuje brak odpowiedniego nadzoru ze strony najważniejszych limfocytów grasicozależnych, czyli Th (pomocniczych) i komórek Treg (regulatorowych).

Limfocyty B nie przestają bowiem samoistnie produkować niebezpiecznych przeciwciał, dopóki limfocyty Th (CD4) i limfocyty Treg (CD4+, CD25+) im nie zabronią.

Komórki pomocnicze Th1, które produkują IL-2, IL-12, IL-18 oraz interferon alfa, beta i gamma, nadzorują obronę przed patogenami wewnątrzkomórkowymi (np. wirusami), ale także odpowiadają za większość schorzeń zapalnych o mechanizmie komórkowym.

Komórki efektorowe Th17 poprzez swoje interleukiny (IL-17 i IL-23) zwalczają bakterie pozakomórkowe i biorą udział w zwalczaniu grzybów. Jeśli dojdzie do zaburzeń w ich działaniu, to właśnie one są odpowiedzialne za powstawanie schorzeń z autoagresji.

Mam nadzieję, że te wyjaśnienia wystarczą do ogólnego wyobrażenia o tej złożonej i mało znanej części funkcjonowania naszego organizmu.

Być może nie wszystko w moich wyjaśnieniach będzie dla czytelników zrozumiałe. Proszę się tym nie przejmować. Wiele zagadnień powiązanych z alergologią i immunologią nie zostało do końca zbadanych, pozostają więc niejasne także dla nas, alergologów. Chciałabym, żeby czytelnik orientował się w ogólnych problemach alergologii, a nie zdawał z niej egzamin.