Читать книгу Татар теленең тарихи грамматикасы : Фонетика. Морфология / Историческая грамматика татарского языка. Фонетика. Морфология - Фагима Хисамова - Страница 7

Тарихи фонетика
Хәзерге татар телендә сузык авазларгатарихи-лингвистик характеристика

Оглавление

а авазы һәм аның тарихы. Татар әдәби телендәге, шулай ук диалект һәм сөйләшләрдәге бу аваз үзенең килеп чыгышы һәм төп билгеләре буенча борынгы нигез телдәге *а авазына барып тоташа. Төп дифференциаль билгеләре буенча а авазы – арткы рәт, түбән күтәрелешле, чагыштырмача озын әйтелешле сузык, татар әдәби телендә һәм урта диалектның күпчелек сөйләшләрендә ул шактый көчле иренләшү төсмере белән әйтелә. Иренләшү, беренче, икенче иҗекләрдә аеруча көчле булып, сүз ахырына таба кими бара. Күп иҗекле сүзләрдә, гадәттә, сүз ахырында ачык а әйтелә: а°лма°лāр, ба°рга°ннāр, ба°ла°лāр. а авазының о-лашуы, – сузыклар күчеше кебек үк, региональ күренеш. Татар теленнән тыш, башкорт теле һәм аның диалектларына хас, чуаш телендә иренләшкән а – о   авазына, ә чуаш теленең икенче («низовой») диалектында у авазына үзгәргән. Мәсәлән, татар теленә мөнәсәбәттә бу аваз чуаш телендә түбәндәгечә чагыла: а°й – уйх, а°лма – улмă, а°қтар – ухтар һ. б.

Әлеге үзгәрешнең сәбәпләренә килгәндә, галимнәрнең фикере, нигездә, уртак дияргә мөмкин. Бу очракта субстрат тәэсире, ягъни мари теле йогынтысы һәм эчке сәбәпләрдән сузык авазларның гомуми тараю тенденциясе китерелә. Аерым галимнәр (мәсәлән, В. А. Богородицкий, Л. Җәләй) а авазының иренләшүен тирән тел арты тартыклары қ, ғ янәшәсендә килүгә бәйләп аңлаталар.

Идел буендагы төрки телләрдән тыш, а авазының иренләшүе үзбәк телендә системалы чагылыш таба (а – о), һәм ул иран телләре (таҗик теле) тәэсире буларак карала.

Татар теленең көнбатыш (мишәр) диалектында сыйфаты буенча нигез телдәге а авазына тәңгәл ачык а авазы саклана. Иренләшмәгән нык ачык а шулай ук урта диалектның Нократ-Кистем, Бастан, Нагайбәк, Дөбьяз, Касыйм сөйләшләрендә кулланыла һәм Себер татарлары диалектлары өчен хас. Кимрәк дәрәҗәдәге ачык а авазы Камышлы, Каргалы һәм Әстерхан сөйләшләрендә теркәлгән[31].

Татар теле, аның диалектлары һәм сөйләшләре кысасында бер үк а авазының күптөрле әйтелеш вариантлары татар халкы формалашуда төрле кабиләләр катнашу белән аңлатыла һәм, әйтик, Дөбьяз сөйләшендәге кебек нык ачык а авазының саклануы борынгы нугай теле йогынтысы буларак карала.

Борынгы *а авазының тарихи үзгәреше татар телендә шулай ук аның нечкәрүе һәм ә авазы белән тәңгәлләшүендә дә чагыла.

ә авазының тарихы. Хәзерге телдәге ә авазы – үзенең төп билгеләре буенча алгы рәт, түбән күтәрелешле, иренләшмәгән, чагыштырмача озын сузык аваз. Идел буендагы төрки телләрдә сузыклар күчешенә мөнәсәбәттә борынгы *е(ä) авазының – и   авазына, ә борынгы *i авазының кыска әйтелешле ě авазына күчешен искә алсак (*е(ä)>и; *i>ě), хәзерге телдә ә авазының килеп чыгышы, чыннан да, сорау тудыра һәм махсус тикшерүне сорый.


Хәзерге фәндә борынгы төрки нигез телдәге *а авазының палаталь пары урынында күбрәк *ä авазы түгел, киң әйтелешле *е: авазы китерелә. Ә *ä авазы *е: авазының алга таба киңәюе нәтиҗәсендә барлыкка килгән дигән караш өстенлек итә. А.  М.  Щербак исә *ä авазын архетип, ягъни беренчел булган дип саный. Фәнни хезмәтләрдә шулай ук, бу карашларның синтезы рәвешендә, борынгы телдә кыска *ä авазы һәм озын *е: авазы булган дигән караш та урын ала[32].

Сузыклар күчеше кануны буенча төрки нигез телдәге *е(ä)    авазы татар телендә системалы үзгәреш кичерә, ягъни ул тар әйтелешле и авазына күчә (*е(ä) > и):

*beŝ (bäŝ) > биш *e: l (äl) > ил

*ben (bän) > мин *be: l (bäl) > бил

*sen (sän) > син *te: g (täg) > тик һ.  б.

Аерым сүзләрдә исә бу авазның борынгыча яңгырашы, ягъни ачык ä(ә) авазы саклана: Тәңре, сәке (диалектларда сике), кәлтә, тәкә, кәләш, әпәй, тәкле, кәмә, кәртә (киртә), кәбән (кибән), тәвә (дөя), китмән һ.  б. Көнбатыш диалектның кайбер сөйләшләрендә хәзерге татар әдәби телендәге и авазы урынына киң әйтелешле ē () авазының кулланылуын шул ук борынгылык тәэсире дип карарга мөмкин: нэк (ник), бэк (бик), кэре (кире), йэмеш (җимеш)[33] һ. б.

Әдәби телдәге и авазы урынында киң әйтелешле э авазының кулланылышы шулай ук урта диалектның Нократ сөйләшендә дә теркәлгән[34]. Шул ук сөйләштә ә авазының сүзнең икенче, өченче иҗекләрендә тараюы исә (пирэмэч, килэлэр, күрсэтэ)[35], борынгылык күренеше булудан бигрәк, ассимилятив үзгәрешләргә тартым, ягъни тар сузыклар янында ачык ә авазының икенчел тараюы барлыкка килгән.

Шул рәвешле, борынгы киң әйтелешле *ä авазының, татар телендә системалы үзгәреш кичереп, аерым сүзләрдә генә саклануын һәм кайбер сөйләшләрдә борынгылык күренешенең үзенчәлекле чагылыш табуын искә алсак, хәзерге телебездә ачык ä(ә) авазының сүздәге төрле позицияләрдә һич чикләүсез актив кулланылышын ничек аңлатырга соң?


Бу мәсьәләдә галимнәр арасында төрле фикерләр бар. Мәсьәләгә иң тулы аңлатма Р. Г. Әхмәтьяновның хезмәтендә[36] китерелә. Ул хәзерге татар телендә ә авазының төп өч чыганагын күрсәтә:

1) борынгы нигез телдәге *е(ä) авазының күпмедер үзгәрешләр кичергән хәлдә саклануы[37]. Ягъни бу очракта татар әдәби телендәге һәм диалект, сөйләшләрдәге ә, ē авазларының югарыда китерелгәнчә кулланылышы күздә тотыла;

2) гарәп-фарсы телләре йогынтысы;

3) борынгы *а авазының нечкәрүе.

Төрки тел белеменә караган башка хезмәтләрдә исә татар, башкорт телләрендәге ә авазының чыганагы итеп күбрәк *а ның нечкәрү күренеше китерелә. Шул ук вакытта төрки телләрнең чагыштырмалы-тарихи грамматикасы буенча язылган соңгы хезмәтләрнең берсендә бик үк объектив булмаган караш та чагылыш таба. Анда хәзерге татар (башкорт) телләрендә ә  авазы бары тик гарәп-фарсы алынмаларында гына кулланыла, ягъни ул борынгылык күренеше була алмый дигән берьяклырак караш үткәрелә: «Открытый вариант ä данной фонемы в названных языках (татар, башкорт телләре күздә тотыла. – Ф.  Х.) по преимуществу представлен только в составе слов заимствованных из персидского языка (включая опосредованные персидским слова арабского и иного происхождения)»[38].

Мәсьәләгә ачыклык кертә төшү өчен, хәзерге телдә ә авазының кулланылышына җентеклерәк күзәтү ясыйк:

1) хәзерге телдә ачык ә авазы, чыннан да, гарәп-фарсы алынмаларында актив кулланыла: әҗер, әмәл, әхлақ, әһәмийәт, wәйран, мәқәл, кәғәз, сәнғәт, сәләт, тәқдир, җәбер һ.  б.;

2) ә авазы борынгы а авазының нечкәрү нәтиҗәсе булып тора. Тикшеренүчеләр бу күренешне комбинатор үзгәрешләргә кертәләр, ягъни бу очракта а авазы тел алды тартыклары җ, ч, с, з, ш һәм сонор тартыклар янәшәсендә нечкәрү кичерә, шул ук вакытта аларның күбесе хәзерге телдә сингармоник дуплетлар буларак кулланыла: ачы – әче, арчу – әрчү, бағла  – бәйлә, аз – әз, йабышу – йәбешү, ана – әни, ата  – әти, ақрын  – әкрен, баw – бәй һ.  б. Бу күренеш аерым сөйләшләрдә тагын да ешрак очрый: ач – әч, ачқыч – әчкеч, җайдақ – җәйдәк, йанчық – йәнчек, йаңақ – зәйәк һ.  б.

Шул ук күренеш борынгы нигез телгә мөнәсәбәттә чагыла: йаш – йәш, сач – чәч, айт – әйт, йайыл – җәйел, айлану – әйләнү, саныч – чәнеч, сачәк – чәчәк, байрам – бәйрәм һ.  б.

Сузыклар күчеше башлыча бер иҗекле тамыр сүзләр кысасында карала. Татар телендә исә ачык ә авазы сүзнең икенче, өченче иҗекләрендә, шулай ук кушымчаларда килә: тәгәрмәч, бәйрәмгә, гөлләрдән, әниләргә һ.  б. Бу очракта ә авазының кушымчаларда кулланылышын икенчел сузык, ягъни сингармонизмга бәйле рәвештә а авазының нечкәрүе дип карарга мөмкин. Шул ук вакытта ике иҗекле тамыр сүзләрдәге ә авазының сүзнең икенче, өченче иҗекләрендә борынгы *е авазы урынында актив кулланылуына игътибар итү дә бик мөһим. Аны борынгылык күренеше, ягъни нигез телдәге *е (ä) авазының татар телендә үзенчәлекле чагылышы дип карарга тулы нигез бар. Татар телендәге әлеге үзенчәлекне, аерым алганда, түбәндәге сүзләрдә ачык күрергә мөмкин:


Этимологик сүзлектә[39]

ейер[40] (последовать)


Китерелгән мисаллардан күренгәнчә, татар телендәге әлеге күренеш аерым сүзләрдә генә түгел, ә системалы чагылыш таба. Чагыштырмалы-тарихи грамматика томнарының иң соңгысында (6 нчы том) бу турыда шулай ук искәртеп үтелә: «…отметим только, что фонема ä, появление которой в системах часто приписывают иноязычному (иранскому) влиянию, активно работает в уральской подгруппе в качестве рефлекса исконного ä(е) непервого слога, ср., igä «точить»<*еке, kiräk «нужный»<*gerek, irän «парень» < *eren, tötä «курить» < *tüte, представляя таким образом некий архаизм».

ě, ы авазларының тарихы. Хәзерге татар телендәге ĕ авазының килеп чыгышы шулай ук Идел буендагы төрки телләрдә сузыклар күчеше белән бәйле: борынгы нигез телдәге *ē(ä) авазы и авазына күчә һәм системаның бөтенлеген саклау зарурлыгы нигезендә борынгы *i авазы, беркадәр киңәеп, бик кыска әйтелешле (редукцияле) ĕ авазы буларак формалаша: *iz~эз, *ič~эч, *il~эл (вешай), *илиг~элĕк, *it~эт, *bir~бĕр, kindik~кĕндĕк, kičig~кĕчĕ, kirlig~кĕрлĕ һ.  б. Борынгы *i авазы исә әдәби телдә һәм аерым сөйләшләрдә әйтелеш вариантлары буларак кына саклана: инә – энә, ире – эре, җип – җеп, ничкә – нечкә, пичән – печән һ.  б.

Шул ук вакытта хәзерге фәндә борынгы төрки тамыр сүзләрдә *ē(ä) һәм i авазларының параллель кулланышы борынгыдан килә, һәм ул нигез тел өчен хас диалекталь күренеш булган дигән карашны да күп кенә галимнәр уртаклашалар. Этимологик сүзлектә, мәсәлән, хәзерге татар телендә и авазы белән әйтелә торган игә, ийә, игез, илче кебек сүзләр и авазы белән китерелә: igä «точи», igä «хозяин», ikägü «вдвоём» (ДТС), и: рик «скучать» (ирегү), ирин «лениться» (иренү), и: с «запах» (ис) һ.  б. (Э. В. Севортян).

ы авазы – хәзерге телдә үзенең төп дифференциаль билгеләре буенча, арткы рәт, урта күтәрелешле, иренләшмәгән бик кыска (редукцияле) аваз. Борынгы *у (ы) авазы белән чагыштырганда, ул тулаем башка авазга күчми, әмма шактый җитди сыйфат үзгәреше кичерә: беркадәр киңәя, урта күтәрелешле авазга әйләнә һәм бик нык кыскара. Борынгы һәм хәзерге күпчелек төрки телләрдәге *у(ы) авазы үзенең әйтелеше белән рус телендәге ы авазына якын тора, ул – арткы рәт, югары күтәрелешле, чагыштырмача озын әйтелешле сузык аваз.

Хәзерге татар телендә кыска әйтелешле ярымтар ы авазы сүзнең төрле урыннарында кулланыла.

Абсолют сүз башында (инициал) борынгы ы авазы белән бер үк позициядә килә: ыс, ыслау (копоть, коптить), ым (кивок, ишарә), ыру, ыргак, ырмау (паз, выемка) һ.  б. Аерым очракларда *у(ы) авазына башланган борынгы төрки тамыр сүзләр хәзерге телдә й протеза белән әйтелә: ygla>йыла, ylyğ >йылы (җылы), yraq>йырак, yš>йыш, yr>йыр (җыр) һ.  б.

Бер иҗекле тамыр сүзләрдә сүз уртасында (медиал) кулланыла: чык, чын, сын, тын, тыш, сыз һ.  б.

Ике иҗекле сүзләрдә икенче ябык иҗектә килә: авыз, бакыр, авыр, камыр, камыш, ылыс һ.  б.

Кайбер сүзләрдә исә икенче иҗектә килгән ы авазы борынгы телдәге и(у) авазының иренсезләшү нәтиҗәсе булып тора: кавыш<qavuš, хатын<qatun, казык<qazuq, сынык<synuq һ.  б.

Сүз ахырында килгән редукцияле ы авазының килеп чыгышы шулай ук үзенчәлекле. Бу аваз, гадәттә, фигыль нигезенә караган сүзләрдә кулланыла: укы, арчы, алҗы, ныгы һ.  б.

Бу очракта: а) сүз ахырындагы и(у) иренсезләшә: toğru~туры, ujqu~йокы; ә) ğ(ғ) тартыгы кыскара: qojuğ~куйы (куе), uluğ~олы; ačiğ~ачы.

Кыска әйтелешле ярымтар ы авазыннан тыш, хәзерге телдә ый дифтонгы да кулланыла: тый, сый, җый – тамыр сүзләрдә; укый, сыйлый, барлый, каплый – аффиксларда. Бу авазның асылы (статусы) турында, билгеле булганча, ике төрле караш яшәп килә. К. Насыйридан башлап күп кенә галимнәр аны аерым фонема, и авазының калын пары дигән карашта торалар. Соңгы елларда чыккан хезмәтләрдә исә ул кушык сузык (дифтонг) дип бәяләнә.

ый дифтонгы яки авазының тарихына күз салсак, ул борынгыда сузык-тартык кушылмасыннан тора, һәм хәзерге телдә, кыпчак төркеме телләренә хас булганча, икенче тартык й  авазы белән чиратлаша: сый<siğ, җый<yiğ (ğ~й) һ.  б. Мәхмүд Кашгари сүзлегендә, мәсәлән, соңгы тартык й вариантында да теркәлгән: кый<qij (резать). Бу исә кыпчак телләренә хас д~г~й чиратлашу күренешенең шактый борынгы булуы турында сөйли.

Аффикслардагы ый авазы исә – ай дифтонгында а авазының тараюы нәтиҗәсе: барла+й – барлай~барлый; сайла+й   – сайлай~сайлый һ.  б. Кушымчаның киң – ай варианты хәзер дә урта диалект сөйләшләрендә саклана: бармаем (бар-ма-й-ым)   – бармыйм, сыйлаем (сыйла-й-ым) – сыйлыйм һ.  б.

Иренләшкән у, ү, о, ө авазлары һәм аларның тарихы. Төп дифференциаль билгеләре буенча, хәзерге телдәге у, ү борынгы сузыкларга тәңгәл килә: у – арткы рәт, югары күтәрелешле, иренләшкән сузык; ү – алгы рәт, югары күтәрелешле, иренләшкән сузык аваз.

Идел буендагы сузыклар күчешенә бәйле рәвештә, хәзерге телдәге у, ү авазлары борынгы нигез телдәге киң әйтелешле *о, *ö сузыкларының тараюы нәтиҗәсе булып тора: *ōj>уй, *ōк>ук, *ōn>ун,*ōt>ут, *ōğul>угыл; *ör>үр, *öt>үт, *öč>үч һ.  б.

*о>у, *ö>ү күчеше татар әдәби телендә һәм диалектларда, нигездә, эзлекле чагылыш таба, әмма урта диалект сөйләшләрендә, шулай ук сирәгрәк мишәр, ягъни көнбатыш диалект сөйләшләрендә борынгы *о, *ө авазының реликтлары да чагылыш таба. Мәсәлән, этимологик *о авазының беркадәр тарайтылган варианты кулланыла: йōк, җōк (йук), боталу (буталу), чобалу (чуалу), монча (мунча), йока (йука), колъяулык (кулъяулык), орлау (урлау), олау (улау) һ.  б; этимологик *ö авазының үзенчәлекле рефлексы саклана: көңөл (күңел), бөгөн (бүген), төбә (түбә, өй түбәсе), төбәтәй (түбәтәй) һ.  б.

Көнбатыш диалектның Ләмбрә сөйләшендә у, ү авазларының уо, үө дифтонгоидлары рәвешендә әйтелешен дә борынгы *о, *ö авазларының эзе саклану, ягъни о>у, ö >ү күчешенең төгәлләнмәгән булуы дип аңлатырга мөмкин: зуор (зур), суок (сук), туокта (тукта), күөп (күп), күөрде (күрде), күөмер (күмер) [41] һ.  б. Шуңа ук охшаш фонетик күренеш урта диалектның Бастан сөйләшендә дә теркәлгән: туой (туй), буолган (булган), шуолай (шулай), йуок (юк)[42].

о, ө авазлары исә килеп чыгышлары буенча *u(у), ü(ү)   авазлары белән бәйле. Мәсәлән, u(у)>ŏ күчеше: uč>ŏч (летай), uluğ – оло (олы), ujat >ойат (оят), qutu učdy >коты очты, qulmaq>колмак, qum>ком, qurt>корт һ.  б.

ü(ү)>ө күчеше: ün>өн, üj>өй, ür>өр (лаять), üč>өч, кül>көл (смеяться), кün>көн, küzün>көзән, küsä>көсәнү (желать), el-kün>ил-көн (народ) һ.  б.

Нигез телдәге *о, *ö авазлары белән чагыштырганда, бу иренләшкән сузыклар сыйфат үзгәреше дә кичергәннәр. Этимологик сузыклар – киң әйтелешле (түбән күтәрелешле) һәм чагыштырмача озын әйтелә торган авазлар. Күчеш нәтиҗәсендә барлыкка килгән ŏ, ө сузыклары исә ярымтар (урта күтәрелешле) һәм бик кыска әйтелешле: оч, өч, кот, көн һ.  б.

Татар теленең аерым сөйләшләрендә борынгы *u, *ü авазларының кулланылышы да теркәлгән. Этимологик *u (у) авазы саклана: бутка (ботка), тукмач (токмач), сурау (сорау), ухшау (охшау), куңгыз (коңгыз), суң (соң) һ.  б.

*ü(ү) авазы саклана: җүгерү//йүгерү (йөгерү), мүгез//нүгез (мөгез), гүбе (гөбе), бүгелү (бөгелү) һ.  б.

Татар теленең мишәр диалектында һәм урта диалектның кайбер сөйләшләрендә иренләшкән сузыклар шактый көчле иренсезләшү кичергәннәр. Бу күренеш бигрәк тә *u>ŏ, *ü>ө күчеше нәтиҗәсендә барлыкка килгән ярымтар һәм бик кыска әйтелешле (редукцияләнгән) ŏ, ө авазлары өчен хас. Мәсәлән, мишәр диалектында:

Чүпрәле сөйләше: солы~сылы, бодай~быдай, он~ын, төлке~ телке, көн~кен, сөт~сет һ.  б.;

Мордва-Каратай сөйләше: коры~кыры, тора~тыра, тормыш~тырмыш, көлә~келә, төпле~тепле, көн~кен һ.  б.;

Чистай сөйләше: солы~сылы, он~ын, болыт~былыт, дөрес~

дерес, корал~кырал, болын~былын һ.  б.;

Чистай керәшеннәре сөйләшендә: өзелә~эзелә, сөлге~селге, чөй~чей, тоз~тыз, көмешче~кемешче, йөзек~йезек// җезек һ.  б.;

Тау ягы (Подберезье) керәшеннәре сөйләше: болын~былын, солы~сылы, төтен~тетен, төлке~телке һ.  б.

Урта диалект сөйләшләрендә ō, ө авазларының иренсезләшүе алай ук системалы чагылыш тапмый. Ул, асылда, Дөбьяз, Касыйм сөйләшләрендә һәм, өлешчә, башка сөйләшләрдә генә урын ала:

Дөбьяз сөйләшендә: болын~былын, толым~тылым, болар~ былар, тормыш~тырмыш, көн~кен, өч~эс, сөт~сет, төлке~ телке, көтү~кетү, йөз~йез һ.  б.;

Касыйм сөйләшендә: сөт~сет, көн~ ﻋен, төн~тен, көл~ ﻋел һ.  б.;

Златоуст сөйләшендә: бозау~бызау, богау~быгау, болай~былай, томау~тымау һ.  б.;

Тархан сөйләшендә: көн~кен, төлке~телке, он~ын һ.  б.

Бу рәвешле иренсезләшү күренешенең сәбәпләрен тикшеренүчеләр Идел буендагы төрки телләр (татар, чуаш телләре) өчен хас ареаль күренеш дип саныйлар һәм аны сузыкларның күләм ягыннан кыскаруы – редукция күренеше белән бәйләп аңлаталар[43].

Шул рәвешле, хәзерге телдәге тугыз сузык аваз һәм бер дифтонг (ый) үзләренең килеп чыгышы буенча борынгы төрки нигез телгә барып тоташа һәм аерым сыйфат үзгәрешләрен кичергән хәлдә гамәлдә йөри. Телебездәге авазлар тарихын бу рәвешле җентекләү, Идел буендагы төрки телләрнең үзенчәлеген башка төрки телләргә мөнәсәбәттә ачыклау белән бергә, әдәби тел тарихын, борынгы язма истәлекләр телен өйрәнгәндә, аерым фәнни-методик әһәмияткә дә ия.

31

Карагыз: Тумашева Д. Г. Диалекты сибирских татар. – Казань, 1977. – С. 36–77; Бурганова Н. Б. О формировании татарских говоров Заказанья // К формированию языка татар Поволжья и Приуралья. – Казань, 1985. – С. 5; Юсупов Ф. Ю. Көньяк Урал һәм Урал арты сөйләшләре. – Казан, 1979. – 21 б.

32

СИГТЯ. Фонетика. – М.: Наука, 1984. – С. 88–92.

33

   Татар халык сөйләшләре. Ике китапта. Икенче китап  / Ф.  С.  Баязитова һ. б. – Казан: Мәгариф, 2008. – 185 б.

34

Шунда ук. – 146 б.

35

Юсупов Ф. Ю. Татар теленең диалектлары: Урал сөйләшләре.  – Казан: Мәгариф, 2003. – 126 б.

36

Ахметьянов Р. Г. Сравнительное исследование татарского и чувашского языков. – М.: Наука, 1978. – С. 30.

37

Галим аны «расщепление древнетюркского э» дип атый.

38

СИГТЯ. Региональные реконструкции. – М.: Наука, 2002. – С.  225–226.

39

Севортян Э. В. Этимологический словарь тюркских языков.   – Т. I. – М.: Наука, 1974.

40

СИГТЯ. Пратюркский язык-основа. Картина мира пратюркского этноса по данным языка. – М.: Наука, 2006. – С. 227.

41

    Татар халык сөйләшләре. Ике китапта. Икенче китап  / Ф.  С.  Баязитова һ.  б. – Казан: Мәгариф, 2008. – 27 б.

42

     Татар халык сөйләшләре. Ике китапта. Беренче китап  / Ф.  С.  Баязитова һ.  б. – Казан: Мәгариф, 2008. – 169 б.

43

СИГТЯ. Фонетика. – М.: Наука, 1984. – С. 72.

Татар теленең тарихи грамматикасы : Фонетика. Морфология / Историческая грамматика татарского языка. Фонетика. Морфология

Подняться наверх