Читать книгу Дзень Святого Патрыка - Ганна Севярынец - Страница 6

Марына ніколі не магла пэўна сказаць, ці насамрэч яна кахала Міцяя, Дэна ці Сямёнава, не кажучы ўжо пра тых, з кім падзяляла дарослую адзіноту пасля, але яна ведала дакладна: Максіма Багдановіча – так.

Закахалася яна ў дзявятым класе, калі падчас рэспубліканскай алімпіяды ўсю іх абласную каманду павезлі ў сталічны музей Багдановіча. Канешне, яна ўжо ведала і «Слуцкіх ткачых», і «Вераніку», і «Трыялет», і нават «Пагоню», вершы ёй падабаліся, але каб чытаць беларускае запоем – такога з ёй яшчэ не здаралася, а тут, пасля музея, здарылася. Яна добра памятала тое імгненне, калі сэрца правалілася некуды ў бездань. Як заўсёды ў дзявочых безданях, гэта здарылася нечакана і нелагічна. Экскурсавод, каментуючы нейкі здымак, раптам сказала не экскурсаводскім, а чалавечым голасам: «А наогул ён быў такі высачэзны, нават рослыя дзяўчыны ледзь даставалі яму да пляча». І сэрца Дамейкі закалацілася недзе ў жываце. Яна нібыта пабачыла: сінія вочы, чорныя, чамусьці ўскалмачаныя валасы, хударлявая, знявечаная сухотамі, прыгорбленая постаць, доўгія рукі з нервовымі пальцамі, дзіцячая ўсмешка – такі знаёмы, такі родны. Гэты Максім Багдановіч, які раптам так відавочна апынуўся побач з ёй, вельмі ж нагадваў аднаго дзесяцікласніка, які калісьці падабаўся Дамейцы, але ж той быў проста дзесяцікласнік, а гэты – паэт.

І пачалося. Марына перачытала, перагледзела і перавучыла на памяць усё, што можна было перачытаць і перагледзець у тыя бязгуглавыя часы. Ужо потым яна адшукала ў сеціве і біяграфію Ганны Какуевай, і фотаздымкі маленькай Веранікі, і той самы агульны фотаздымак, з якога быў выразаны нейкі вусаты незнаёмец, якога мы ўсе лічым Багдановічам… А тады інтэрнэту не было. Чытаем тыя праснакі, якія надрукаваныя ў падручніках, астатняе дадумваем. А закаханыя дзяўчыны – як прыгожа яны дадумваюць! Яе Багдановіч быў чароўным. І сапраўдным.

Менавіта таму Марына потым, у аспірантуры, і надалей, у навуковым жыцці, заўсёды адмаўлялася пісаць навуковыя тэксты розных жанраў па творчасці Багдановіча. Хіба што нарысы для беларускамоўных падлеткавых выданняў, пакуль яшчэ яны існавалі. Дзіцячае каханне, першае і адзінае на ўсё жыцце, сапраўднае, у якім не было ні расчараванняў, ні крыўдаў, ні непаразуменняў, каханне ўзаемнае, бо для каго ж яшчэ ён напісаў усе свае вершы, як не для яе, самай удзячнай і самай пільнай чытачкі. О, гэтыя вочы закаханай дзяўчыны! Яны бачаць чалавека такім, якім яго стварыў Гасподзь. Але ж з гэтага захапляльнага відовішча навуку не зробіш.

У Марыны былі ўласныя стасункі з кожным героем гісторыі Багдановіча.

Ці магла яна, напрыклад, добра ставіцца да Максімавага бацькі, Адама Ягоравіча?

Дарэчы, усе гэтыя літаратурныя мамы і таты, якімі яны ёсць у школьных падручніках, заўсёды падаваліся Марыне нейкімі кардонавымі. Нават такія жахлівыя адносіны, якія суправаджалі нараджэнне і маленства Лермантава, у падручніках заўсёды выглядалі салодка і глазуравана, нешта накшталт «не сышліся характарамі». Цяжарная ад прыгоннага конюха нешчаслівая Марыя Арсеннева, не вельмі пераборлівы ў сродках, нішчымны маёр Юры Лермантаў, які пагадзіўся схаваць ганьбу суседкі за нядрэнную ўзнагароду, трагічныя тры гады, якія павінны былі правесці побач гэтыя неблагія, але пакрыўджаныя лёсам людзі, нелюбоў, сваркі і нават бойкі… У такіх бацькоў і з’явіўся будучы геній – і менавіта таму ён геніем і вырас, напэўна. Але ж чамусьці дзецям прапануецца з маленства вучыць рознае хрэстаматыйнае трызненне.

Гэтак жа было і з Адамам Ягоравічам. Засвоіўшы з падручніка вобраз Максімавага бацькі, палымянага барацьбіта за беларушчыну, выбітнога навукоўца, тытана думкі і сынавага паплечніка, яна ўжо студэнткай была непрыемна здзіўлена ягонымі мемуарамі – нейкі самаўлюбёны дзядзька, якога цікавіў толькі ён сам і ягоная вядучая роля ў выхаванні геніяльнага сына. Потым была дзіўная рускамоўная цытата з яго ўспамінаў пра першую жонку, Машу Мякоту, Максімаву маці: «Подвижная, всегда весёлая, с искристыми глазами, с косой чудовищной величины…» Гэтая каса пачварнай велічыні яшчэ доўга пераследавала Марыну: тут Адам Ягоравіч прабалбатаўся. «Пачварная» каса ўсё тлумачыць: і немагчымасць любіць хаця б каго-небудзь, акрамя сябе, і нячуласць да прыгажосці, і ўтылітарнае мысленне, і эстэтычны цынізм. Здзівіўшыся пачварнай касе, Марына ўжо не здзіўлялася ні таму, што бацька-этнаграфіст, аказваецца, цкаваў сына за бесперспектыўную цікавасць да беларушчыны, ні таму, як ён мучыў трэцюю жонку, нешчаслівую і верную Аляксандру Апанасаўну, малодшую сястру першай, Марыі… Такая звычайная гісторыя: малодшая сястрычка, шалёна закаханая ў мужа старэйшай… Дачакалася свайго Адама: той пахаваў Марыйку, потым – Аляксандру Волжыну, тую самую Волжыну, праз якую Багдановічы аказаліся сваякамі Пешкавых-Горкіх. Марыне падабалася гэтае групавое фота: высачэзны вусаты Максім Горкі з жонкай Кацяй Волжынай, высачэзны вусаты Адам Багдановіч з жонкай Сашай Волжынай, абедзве сястры – у белых паркалёвых сукенках, два гракі і дзве галубкі. Во, напэўна, радаваўся фатограф, пазіраючы на шыкоўныя пары праз аб’ектыў. Аляксандра Волжына пражыла з Адамам толькі год і памерла, вызваліўшы шлях той Аляксандры, якая ўжо колькі год чакала каханага. А той вырашыў ужо больш не вянчацца, зажыў з ёю так, без усялякіх-якіх, і яна амаль не выходзіла на вуліцу, саромеючыся свайго становішча, і толькі нараджала і нараджала яму сыноў.

Але ж галоўным аргументам супраць бацькі былі ягоныя адносіны з сынам. Марына не магла дараваць Адаму Ягоравічу Максімавай смерці: калі ягоны сын паміраў у Ялце, а ён прыехаў па справах у Сімферопаль…

Колькі там ад Сімферопаля да Ялты? Восемдзесят кіламетраў па трасе? Пяцьдзясят – напрамкі? Дамейка не магла чытаць тых старонак успамінаў Адама Ягоравіча, дзе ён валіў сваю ўласную бацькоўскую віну то на рэвалюцыю, то на мітынгі, то на снег пад Гомелем, то нават на самаго Максіма – маўляў, на лісты не адказваў, на сустрэчы не ездзіў. Восемдзесят кіламетраў! Праз любую рэвалюцыю можна з’ездзіць, асабліва ведаючы, які расхрыста і небарака твой сын, які зараз памірае без ежы, без чыстай кашулі, без лекаў, без сяброў, без кахання.

Ды што тут казаць. Бацька не любіў жывога і непаспяховага сына. Але ж калі той стаў класікам…

Аднойчы Дамейка выказалася вось так наконт Адама Ягоравіча на нейкім банкеце, які па навуковай завядзёнцы фіналіў чарговую канферэнцыю. Выказалася ціха, але эмацыйна, старой прафесарцы з Гародні. Калі б не надта смачнае чырвонае віно, Марына б – ніколі і нікому, але віно пілася як гарбата, а прафесарка падавалася зусім свойскай. Яна паслухала Дамейку моўчкі, паківала галавой, а потым запыталася: «А ў вас дзеткі ёсць, Марыначка?» «Пакуль не», – адказала Дамейка і ў адзін момант адчула, што ўсё папярэдне сказанае было непрыгожым трызненнем саплівай смаркачкі. «Будуць, абавязкова будуць», – чамусьці сумна сказала прафесарка і цяжка ўздыхнула.

Не, Марыне не хацелася залішне дэманізаваць Адама Ягоравіча. Ён быў бацька, па-першае, а па-другое, усё ж такі беларушчына да яраслаўскага гімназіста Максіма ішла з ягоных, з бацькавых рук. Але ж тых матылькоў, якіх бацька-этнограф з навуковымі мэтамі лавіў і прышпільваў на мяккі аксаміт калекцыі, сын нейкім цудам ажыўляў і выпускаў на волю. І яны, шпаркія, лёгкія, віліся па-над белым пухам вішняў, бессмяротныя, бездакорныя, светлыя, вечныя. І наогул, ёй падавалася, што беларуская літаратура для Максіма, улічваючы яго складаныя адносіны з бацькам і наогул матрыцу адносінаў бацькоў і сыноў, была ідэальнай самарэалізацыяй. І справу бацькаву працягваў, і супрацьстаяў яму. Зерне, якое абвяргае колас, з’яўляючыся ягоным параджэннем.

Максімавы мачахі, абедзве Аляксандры, не выклікалі ў Марыны ніякіх асаблівых пачуццяў. Так, яны пасынкаў не любілі. Так, асабліва не клапаціліся. Так, не ўспаміналі. Але ж як успамінаць – у саміх жыццё было несалодкае. Свае сыны паміралі, калі тут думаць пра чужых?

І Клаву Салтыкову, напэўна, адзіную, хто мог бы зацяжарыць ад Максіма і ажыццявіць ягоную мару, і нарадзіць прыгожаму хлопцу прыгожае дзіця, яна не любіла звычайнай жаночай нелюбоўю, якая заўсёды нараджаецца з рэўнасці.

Гэтая гераіня знакамітага «Інтымнага дзённіка» Максіма падавалася ёй (і, далібог, была!) такой прасцячкай і пустэчай, што нават крыўдна станавілася за паэта. Марына бачыла дакладна, нібыта сама гушкалася ў тых сумных гамаках на лецішчы ў Старым Крыме, дзе Максім і Клава лячылі сухоты: вось хударлявая, смуглявая, зухаватая Клава, зарана выдадзеная замуж за неблагога, па сутнасці, але нуднага чалавека, вось сарамяжлівы, відавочна няўмелы ў любошчах, але ж малады і прывабны Максім, вось лецішча, на якім павінна, ну абавязкова павінна здарыцца нейкая рамантычная авантура… Ёй – авантура, а яму?

Калісьці Дамейка ледзь не аблівалася слязьмі над гэтым «Інтымным дзённікам» – натхнёнымі, юнацкімі запісамі, у якіх узрушаны Максім фіксаваў Клавіну «авантуру»: і як яна рабіла выгляд, што не заўважае, і як, хаваючыся ад малодшай сястры, запрашала пагуляць вакол лецішча, і як сядала яму на калені, і як яны цалаваліся ў гамаку, і пра тое, як, здымаючы Клавіну сукенку, пераблытаў накірунак і паспрабаваў зняць праз ногі…

Нехта пісаў, маўляў, Максім у гэтых радках нібыта выбачаецца перад мужам Клавы. Адчувае сорам… Марына была ўпэўненая: гэта яму за сукенку было сорамна. Ну ўявіце сабе: вы першы раз з жанчынай, і так жа хочацца падацца малайцом, а тут гэтая сукенка… І яна кажа: «Праз галаву паспрабуй».

Дарэчы, гэты славуты верш пра Клаву для Марыны быў найлепшым доказам Клавінай пустэльнасці, якую адчуваў і Максім – не мог не адчуваць. Першая страфа – прыгожа. Кранае. Складна нават. Не шэдэўр, канешне, але ж… І тут раптам – другая страфа…

І гэтая Клава, і гэтая хустачка, і гэтая песня – такі шансонны дысананс побач з высокімі словамі першых радкоў! Так і бачыцца ніякае гэтае дзяўчо, якое балявала, як умела, на лецішчы ў Старым Крыме. Якая Клава – такія вершы.

Але ж можа быць, што Дамейка проста раўнавала.

О, як падабалася Марыне, што яна засталася адзінай гаспадыняй гэтай чароўнай літаратуры… І Багдановіча. Сама сабе літаратуразнаўца, сама сабе суддзя і вырак. Падабаецца ёй першая палова «Клавінага» верша? Так і запішам: шэдэўр. Не падабаецца другая? Спішам на Клаву. Усё так, як павінна быць. Канешне, Марына адчувала нейкі цень клопату, калі думала, што выпадковы ці невыпадковы чытач будзе бачыць беларускую літаратуру вачыма Дамейкі. Адказнасць. Але яе вочы не горшыя за вочы тых, хто апошнія сто гадоў забіваў літаратуру цвікамі пачварнага белліту.

Сёння Максім быў асабліва патрэбны Марыне. Яна, канешне, чакала і, канешне, баялася, бо ўвечары павінен быў прыехаць Сямёнаў. І гэта быў такі вір пачуццяў, успамінаў, думак, крыўд і, не будзем хлусіць, спадзяванняў, што не было ніякіх магчымасцяў пра яго думаць. Таму Марына думала пра Максіма.

Вось ягоны пакойчык у наўгародскім доме. Маленькі, няўтульны, халодны. На стале – такі страшэнны вэрхал! Але ж гэта толькі на недасведчаны погляд. Тут можна адшукаць усё, што патрэбна звычайнаму гімназісту дзеля шчасця: Верлена на французскай, Гейнэ на нямецкай, Шаўчэнку па-украінску, учорашні пераклад Пушкіна, сённяшні пераклад Пушкіна, Бракгаўза і Эўфрона і хіба што не ўсе экзэмпляры Александрыйскай бібліятэкі. А колькі тут гэтай «беларусікі», з якой так кпяць браты і якая так не падабаецца бацьку! Бо замінае ж хлопцу вучыцца! Ну каму спадабаецца кожны месяц хадзіць да дырэктара: ваш сын перашкаджае вучыцца іншым, ваш сын смяецца, калі адказвае, ваш сын смяецца, калі адказваюць іншыя, што з яго будзе, куды вы глядзіце…

Мамкі ў хлопца няма. Мачыха не сочыць. Бацька – тым больш. Нейкі самасшыты строй, заўсёды расхрыстаны, пацёўганы, незашпілены. Адзін, адзін, адзін. Сяброў не прывядзеш – не дазваляюць. Не, часам весела – калі прачытаеш што-небудзь гэткае ці сам напішаш.

Якое шчасце, што побач Какуевы – вялікі ўтульны панскі дом, хлопцы, дзяўчаты, прыгожая хударлявая Аня, спевы, гарадкі ды «каша» на вуліцы. Ён жа не пустэльнік, гэты чарнявы гімназіст, звычайнае дзіця, якое адначасова спасцігае радасць апошняй дзіцячай гульні і першае напаўдзіцячае, горкае…

І яшчэ – той жа пакойчык, але ў ім госці. Акуратны, далікатны, але ж прыкметна раззлаваны хлопец і Максім. Тут, людцы мае, ледзь ужо не бойка: Максім грукае кулакамі па стале, падвышае голас. «Так? Так?» – запытваецца ў суразмоўцы пасля кожнай сваёй тэзы. «Не так!» – сурова адказвае той. «Як не так?» – узвіваецца Максім і пачынае зноў: доказы, доказы, доказы, ён прыхінае кулакі да грудзей, нібыта выціскаючы з сябе тыя самыя, патрэбныя словы…

І іншыя пакоі – той, нашаніўскі, дзе яны з Палуянам уладкоўваюцца на старых падшыўках спаць, але ж размаўляюць, і размаўляюць, і размаўляюць да світанка, і той, бядулінскі, дзе ўжо васкова белатвары Максім стрымлівае кашаль і імкнецца сядзець прама, не горбячыся, бо навошта ж дэманстраваць кожнаму сваю хваробу. І той, апошні пакой у белым доме ля сіняй бухты, як і тады, халодны і непрыбраны, як заўсёды, адзінокі, адзінокі…

І акерманскія стэпы там, паміж ім і зямлёй, на якой хацелася б памерці, сухі акіян ссівелай ад сонца травы, воз гіне, нібы чайка на вадзе, у хвалях шумных траў між кветкамі брыдзе, мінуючы кусты калючага бур’яну. Змяркаецца. Ня знаць ні шляху, ні кургану. Глядзіць на небасхіл, мо, зорка блісне дзе. Вось хмарка там – на ёй свет водбліскі кладзе: то за Днястром маяк мігціць ля Акерману. Спыніліся. Плыве крык жораваў у цішы, а іх і сокала не ўгледзець быстры зрок. Чутно, калі матыль сцяблінкі траў калыша, як склізкі вуж паўзе і крыецца ў змрок. Такі спакой, што каб паклікаў хто ў Літве – пачуў бы ён… Дарма! Ніхто не пазаве.