Читать книгу МУЛОҲАЗА: иқтисодий урбанизация. Ўқув қўлланма - Ибадулла Самандарович Байджанов - Страница 17

Шаҳар аҳолисининг улуши 1991 йилдаги 40,3 фоиздан 2018 йилда 50,6 фоизгача ўсди, бу асосан қишлоқ аҳоли пунктларини шаҳар посёлкаларига маъмурий ўзгариши (2009) ҳисобига ошди.

Шу билан бирга, урбанизация жараёнида бир қатор муаммолар кузатилмоқда:

– дунё координаталари тизимида урбанизация даражаси нисбатан пастлигича қолмоқда. БМТнинг халқаро рейтингига (2018 йилдаги ҳисобот) кўра, урбанизация бўйича Ўзбекистон дунёнинг 233 мамлакати орасида 155-ўринни эгаллади, шу билан бирга бу кўрсаткич ўртача: дунёда – 55,3%, МДҲ мамлакатларида – 66,0%, Россия – 74,4%, Туркия – 75,1%, Қозоғистон – 57,4%, Туркманистон – 51,6%;

– сўнгги 10 йил ичида (2009—2018) 13 та минтақадан 10 та шаҳарда урбанизация даражасининг пасайиши тенденцияси кузатилди (51,7% дан 50,6% гача), Хоразм (33,3%), Сурхондарё (35, 5%), Бухоро (37,4%) ва Самарқанд (37,4%) вилоятлари;

– 2012 йилдан ҳозирги кунгача шаҳарларнинг сони (119 та) ўзгармаган, 10,1 миллион уларда яшайди. Мамлакат шаҳар тармоғининг асосини кичик шаҳарлар ташкил этади (шаҳарларнинг умумий сонининг 68,1%), улар 20,5 ни ташкил қилади. % бутун шаҳар аҳолиси. Шаҳарсозликнинг яна бир ўзига хос хусусияти шундаки, шаҳар аҳолисининг деярли тўртдан бир қисми (24,2%) пойтахт Тошкентда яшайди. Кўриб чиқилаётган даврда 6,4 миллион киши (38,7%) яшайдиган шаҳар аҳоли пунктлари сони 1065 дан 1071 донага ўсди.

Шаҳар аҳоли пунктларининг етарлича кўплигини республикадаги шаҳар аҳоли пунктлари таркибининг ўзига хос хусусиятлари билан – ҳам боғлаш мумкин;

– кичик шаҳарлар ва шаҳар аҳоли пунктларининг аксарияти маъмурий қарор билан ташкил этилган ва улар шаҳарсозлик талабларига тўлиқ жавоб бермайдилар.

Дарҳақиқат, асосан қишлоқ хўжалиги ишлари билан шуғулланадиган аҳоли одатий қишлоқ турмуш тарзини олиб боради. Сўров натижаларига кўра, ушбу тоифадаги шаҳарлар ўзларининг бир хиллиги, ишсизликнинг юқори даражаси, ишлаб чиқариш ва ижтимоий инфратузилма объектларининг ёмонлашуви, транспорт коммуникациялари ва хизмат кўрсатиш соҳасининг қониқарсиз ҳолати, молиявий ресурслар ва малакали кадрларнинг етишмаслиги билан ажралиб туради;

– 2012—2018 йиллар учун шаҳар аҳолиси 1,4 миллион кишига кўпайган. (9,2% қишлоқ жойларига нисбатан 1,7 млн. – 11,9%). Шаҳар аҳолиси ўсишининг асосий омиллари аҳолининг табиий ҳаракати (102,0%), миграция (13,4%) ва маъмурий ҳудудий трансформациялар (11,4%);

– ҳозирги урбанизация даражасининг асосий сабаблари қуйидагилардан иборат: шаҳарларни саноатлаштиришга ҳисса қўшмаган, асосан, қазиб олиш саноатида йирик инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш; қишлоқ аҳолисининг паст ҳаракатчанлиги ва ташқи миграция даражаси; шаҳарларни комплекс ва барқарор ривожлантиришга қаратилган мақсадли урбанизация сиёсатининг йўқлиги;

– ишлаб чиқилган шаҳарсозлик ҳужжатлари ва меъёрий-ҳуқуқий базанинг замонавий талабларга мос келмаслиги, маҳаллий молиявий ресурслар ва саноат ва инфратузилма объектларининг барқарор ривожланишини таъминлаш учун шаҳар ҳокимиятининг ваколатлари, иқтисодиётнинг барча тармоқларида малакали ишчилар ва мутахассисларнинг етишмаслиги узоқ муддатли ижтимоий иқтисодий ривожланиш стратегияси, ҳокимият томонидан шаҳар аҳолисининг талаб ва эҳтиёжларига етарлича эътибор бермаслик;

– шаҳарларнинг айрим тоифаларига хос хусусиятларни, инвестиция лойиҳаларини ишлаб чиқишда ва амалга оширишда жойлашишни, шаҳар аҳолисининг, айниқса, йирик ва йирик шаҳарларнинг реал ҳажмини ҳисобга олиш соҳасида статистик ҳисоботдаги баъзи хатоларнинг етарлича ҳисобга олинмаслиги.

Мавжуд номутаносибликлар ва тизимли муаммоларни бартараф этиш, барқарор ривожланишни таъминлашнинг янги омили сифатида урбанизация жараёнларини жадаллаштиришни кучайтириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 2018 йил 28 декабрда Олий Мажлисга Мурожаатномасида Мақсад – 2030 йилга келиб мамлакатда урбанизация даражасини 60,0 фоизга етказиш.

Ушбу мақсадни ҳал этиш учун Президент «Урбанизация жараёнларини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида» Фармонни қабул қилди (2019 йил 10-январ), унда шаҳарлаштиришни мақсадли давлат томонидан тартибга солиш ва шаҳарларни комплекс ривожлантириш бўйича асосий йўналишлар ва чора-тадбирлар мажмуаси кўзда тутилган.

Урбанизация жараёнларини такомиллаштиришнинг асосий йўналишларига қуйидагилар киради:

транспорт ва ижтимоий инфратузилмалар билан мутаносиб бўлган янги уй-жой сиёсатини амалга ошириш;

юридик ва жисмоний шахслар томонидан ер участкаларини хусусий мулк ҳуқуқи асосида хусусийлаштириш;

аҳолининг эркин ҳаракатланиши учун шаҳарларнинг жозибадорлигини рағбатлантириш;

турли тоифадаги шаҳарларни самарали бошқариш бўйича ижобий хорижий амалиётни жорий этиш;

йирик шаҳарларга улашган йўлдош шаҳарлар тармоғини уларнинг марказий қисмида маданий ва бизнес зоналарини жойлаштириш билан кенгайтириш.

Урбанизация сиёсатини амалга оширишнинг ўзига хос механизмлари ва воситаларини таъкидлаш лозим.

Aввало, бу зарур қонунчилик ва ҳуқуқий базани шакллантириш, шу жумладан, янги қонунчилик ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш орқали.

Ер, шаҳарсозлик ва уй-жой кодекслари, «Қишлоқ хўжалигига тегишли бўлмаган ер участкаларини хусусийлаштириш тўғрисида» ги қонун ва бошқалар.

2019 йил 1 июнга қадар ер участкаларини хусусийлаштиришни ташкил этишнинг ижтимоий-сиёсий аҳамияти ва муайян мураккаблигини ҳисобга олган ҳолда, ушбу жараённи тартибга солувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўпламини ишлаб чиқиш, уларни ҳукумат томонидан тасдиқлангунга қадар умуммиллий муҳокамадан ўтказиш режалаштирилган.

Шу билан бирга, хусусийлаштириш тартиби тўғрисида якуний қарор қабул қилиш ва бинолар ва иншоотлар эгаллаб турган ер участкаларининг бозор қийматини аниқлаш учун етти марта ўлчаш, жаҳон амалиётини чуқур таҳлил қилиш мақсадга мувофиқдир, уларга қўшни бўлган ер участкалари. Шунингдек, хусусий ер участкаларига солиқ солишнинг ўзига хос механизмини ишлаб чиқиш муҳимдир.

Фаол урбанизация сиёсатини амалга оширишнинг асосий ташкилий ва иқтисодий механизмлари:

– 2030 йилгача Ўзбекистон Республикасида урбанизация концепциясини ишлаб чиқиш;

– стратегик режалаштириш бўйича ҳужжатлар тўпламини, мамлакатни, вилоятларни ва шаҳарларни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг узоқ муддатли прогнозларини, аҳолини жойлаштиришнинг умумий схемасини, инфратузилма объектларини ривожлантириш ва жойлаштириш схемасини, бош режаларни ишлаб чиқиш уларнинг ягона тизимга боғланиши;

– Урбанизация соҳасида ягона мақсадли давлат сиёсатини амалга ошириш учун Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт ва саноат вазирлиги ҳузурида Урбанизация агентлигини яратиш, шаҳарларни комплекс ривожлантириш учун масъул бўлган турли вазирликлар, идоралар ва маҳаллий ҳокимият органларини мувофиқлаштириш. илмий, лойиҳалаш ва тадқиқотларни қўллаб-қувватлашни ўз ичига олган айрим йўналишлар;

– урбанизация жараёнларининг локомотивига айланиши мумкин бўлган истиқболли қишлоқ аҳоли пунктлари, шаҳарча аҳоли пунктлари ва кичик шаҳарларни, шунингдек, минтақа иқтисодиётининг барқарор ривожланиш нуқтаси бўлиши мумкин бўлган ўрта ва йирик шаҳарларни аниқлаш учун махсус сўров (инвентаризация) ўтказиш;

– урбанизация жараёнлари уй-жой қурилиши билан бир қаторда рақамли технологиялардан фойдаланган ҳолда шаҳарларни саноат ва инновацион ривожлантириш, уларнинг потенциалидан келиб чиққан ҳолда саноат корхоналарини шаҳарларга оқилона жойлаштириш, инвестиция дастурлари ва лойиҳаларини айрим тоифалар шароитида конкретлаштириш билан бевосита боғлиқ бўлиши керак. шаҳарлар;

– Тошкент шаҳри, вилоят марказлари атрофида йўлдош шаҳарларни шакллантириш, ташкил этилган шаҳар агломерацияларини мақсадли тартибга солиш;

– энг истиқболли шаҳарлар – иқтисодий ривожланиш бўйича етакчилар мақомига эга бўлган саноат ва ижтимоий объектларни жойлаштириш учун қулай инвестиция муҳити ва шарт-шароитларини яратиш, ер участкалари бозорини шакллантириш;

– табиий ва иқтисодий салоҳиятдан, бюджетдан ва бюджетдан ташқари манбалардан, шунингдек, махсус урбанизация фондидан самарали фойдаланиш орқали шаҳар ҳокимиятларининг барқарор ривожланишини таъминлаш учун мустақиллиги ва масъулиятини ошириш;

– урбанизация жараёнларини фаоллаштириш мақсадида яратилган ва режалаштирилган эркин иқтисодий зоналардан, айниқса кичик саноат зоналаридан самарали фойдаланиш;

– шаҳар аҳолисини халқаро стандартлар ва рейтингларга мувофиқлаштириш орқали уларнинг статистик ҳисобини такомиллаштириш.

Умуман олганда, Ўзбекистондаги урбанизация жараёнларининг кучайиши иқтисодий ривожланишнинг янги имкониятлари ва манбаларини, аҳоли фаровонлигининг сезиларли ўсишини яратмоқда.